Қазақ халқының ұлттық
ойындарының пайда болу тарихы және денсаулыққа
пайдасы.
Этнограф – ғалымдардың
зерттеуі бойынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық
ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші
мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, бес тас,
ақ сүйек, орамал, тақия, ,арқан тарту, асық ойындары Азия елдерінде
тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің
қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі
дәстүрлі шаруашылықтар негізінен бастау алады Қазақтың ұлттық
ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға
байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және
икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың
негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден
қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін
арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін
көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып,
шынықтырады..
-
Аңға байланысты ойындар:
ақсерек-көксерек, аңшылар мен қояндар, кірпіше қарғу, қас-құлақ,
ордағы қасқыр.
-
Малға байланысты ойындар:
аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк, бура-қотан, көксиыр,
соқыр-теке, түйе мен бота.
-
Түрлі заттармен ойналатын
ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек, ақшамшық, алакүшік,
алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс, арынды арқан,
асау мәстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, әйкел, әуетаяқ,
батпырауық,
белбеу соқ, белбеу тартыс,
дауыстап атыңды айтам, епті жігіт, жаяу көкпар, жемекіл, жігіт қуу,
жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу, қамалды қорғау, қараше, қимақ,
қыз қуу, лек (шөлдік), монданақ, орамал тастау, сақина жасыру,
сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы, таяқ жүгірту, тепе-теңдік,
тобық, тұтқын алу, түйілген орамал, шалма, шертпек, шілдік, хал
қалай?
-
Зеректілікті, ептілікті және
икемділікті қажет ететін ойындар: айгөлек, айдап сал, атқума,
аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап, бөріктастамақ, бұғнай,
бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер..., жасырынбақ, жаяу
жарыс, көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың ба?,
қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ,
тасымалдау, тең көтеру, тымпи-тымпи, ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім?,
шымбике.
Ұлттық ойындар халық
тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі
ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық
дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа,
күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі –
халық данышпандығының
белгісі.
Ұлттық ойындар – қазақ
халқының ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын - сауықтардың бір
түрі. Оның бастауы алғашқы қауымдық қоғамда шыққан. Ұлттық ойындар
негізінде әр халық түрлі – түрлі жаттығулар жасау жолымен дене
шынықтыру ісінің негізін салды. Бертін келе шынайы спорт
ойындарының шығуына түрткі болды. Ойынның адам денсаулығының
жақсаруына пайдасы аса күшті екені
дәлелденді
Ұлттық ойындар –ертеден ата –
бабаларымыздан қалған байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан,
үйренудің күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойынның баланың өміріне дамуына ,
өсуіне пайдасы өте зор.
Қазақ халқының балларға
арналған ұлттық ойындарына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға
болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді
қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен
бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс
әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене
мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті
жақтарын ашып зерттейді және ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым
ағартушылары Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин
халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары
бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы
мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары
бағаласа, Мағжан Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар
қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене
шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп
тұжырымдайды.
Ұлттық ойындар халық
тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі
ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық
дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа,
күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі –
халық данышпандығының
белгісі.
Сонымен түйіндеп айтарымыз,
қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ұлттық ойындарынан
айырмашылығы - оның шығуы, пайда болуы тегінің ерекшелігіне
байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін
көздейтінінде.