ҚАЗАҚ ТІЛІ ЕРЕЖЕ

Одағайсөздер
Одағайғатән негізгібелгілер:
1.Лексикалықмағынасыболмайды;
2.Сөйлемдегібасқасөздерменграмматикалық
байланысқатүспейді;
3.Сөйлеммүшесініңқызметінатқараалмайды.
Одағайдың үш түрібар:
1) көңілкүй одағайлары;
2) жекіру одағайлары;
3) шақыруодағайлары.
1.Көңілкүйодағайлары шаттану,таңырқау,ренжу,
өкіну,қуану мәніндеқолданылады: пәлі,алақай,пай-
пай,уһ,әттеген-ай,қап.
2.Жекіруодағайлары тыйымсалу,жекіру мәнінде
айтылады: тәйт,тек,жә.
3.Шақыру одағайлары хайуанаттарды,жан-
жануарлардықуу,шақыру мәніндежұмсалады.
Жылқығақатысты құрау-құрау,моһ-моһ; сиырға
қатысты ауһау-ауһау, әукім-әукім;қойға
қатысты пұшайт-пұшайт; түйеге қатысты көс-
көс; ешкігеқатысты шөре-шөре; иткеқатысты кә-
кә, айтақ-айтақ; мысыққа қатысты пырс, т.б.
одағайлар қолданылады.
Қазақәліпбиі(алфавит)
Әліпби –жазудақолданылатын әріптердіңрет
тәртібі дегенді білдіретін араб сөзі.
Әріп –дыбыстардың жазудағы таңбасы. Қазақ
халқының жазу-сызуы араб әліпбиі арқылы
қалыптасқан.Арабәліпбиініңнегізінде24әріптен
тұратын қазақ әліпбиінің емлесін түзіп,
заңдастырылғаннормасынжасаған– А.Байтұрсынов.
Қазақәліпбиі үш ретөзгерді:
1)арабәліпбиі,
2)латынәліпбиі,( Қазақжазуыарабәліпбиінен 29
әріптен тұратынлатын әліпбиіне1929жылыкөшті.
Латынәліпбиінекөшкенненбастап басәріппен жазу
пайдаболды.)
3)орыс әліпбиі (1940 жылы қараша
айынан бастап орыс әліпбиіне негізделген қазақ
әліпбиіқолданылабастады.)
Сөйлеушініңсөйлемдеайтылғанойға
қатыстыәралуанкөңіл-күйінбілдіретін
сөздердіодағайсөздердейді.
Қазақәліпбиінде40әріпжәне2таңбабар.
Әліпбидеәріптіңатыаталып,орынреті

Тілжәнесөйлеу
Сөйлеутіларқылыжүзегеасады.Тілдіңкөмегімен
адамдарқоршағанортатуралыкөптегенжаңажәне
қызықтынәрселердібіледі.Олароқиды,ойланады,
өзойларынортағасалады,білгенінайтады,бір-
біріменқарым-қатынасжасайды.
Ауызекітілжәнежазбашатіл
Ауызекітіл-бірін-бірікөріпжәнеестіптұрған
адамдардыңөзарақарым-қатынасы,әңгімелесуі.
Жазбашатіл-адамдардыңхабардыжазыпберуі.
Дыбысжәнеәріп
,
Шылау
Шылау-толықлексикалықмағынасыжоқ,сөзбен
сөзді,сөйлемменсөйлемдібайланыстыратын,сөзге
қосымшамәнүстейтінкөмекшісөздер.Мысалы:
үшін,жуық,бірақ,мен,да,әрі,сайын,таман,шақты
бірге,туралы,секілді,т,б.
Шылаудыңбасқасөзтаптарынан
айырмашылықтары:
Дыбыстардыайтамызжәнеестиміз.
Әріптердікөремізжәнежазамыз.
Дыбыс
Дауысты
дыбыс
Дауыссы
здыбыс
а,ә,о,ө,е,ы,і,ұ,
ү,и,э,у;
б,в,г,ғ,д,ж,з,к,
қ,п,с,т,ф,х,һ,ч,
ш,щ,ц,л,м,н,ң,
р,й,у;
дауысты
у/у
дауыссыз
Өзалдынатолықмағынасыжоқсөздерді
шылаудейді.Шылаулар:мен,бен,пен,және,
да,де,та,те,ма,ме,ба,бе,па,пе,дейін,шейін,
қана,ғана,қой,ғой,үшін,туралы,ақ.

1.Шылаудыңтолықлексикалықмағынасы
болмайды;
2.Шылаусөйлеммүшесіболаалмайды;
3.Шылаусөзбенсөзді,сөйлемменсөйлемді
байланыстырады;
4.Шылаутолықмағыналысөздіңжетегінде
қолданылып,оғанқосымшамәнүстейді;
5.Шылаулартүрленбейді,яғникөптелмейді,
септелмейді,тәуелденбейді,жіктелмейді.
1.Туындыүстеужасайтынжұрнақтар:
-ша,-ше,-лай,-лей,-дай,-дей,-тай,-тей,
-дайын,-дейін,-тайын,-тейін,-шама,-шалық,-майынша,-
мейінше,-байынша,-бейінше,-пайынша,-пейінше:
Үстеумағынасынақарайбөлінеді:
1.Мезгілүстеуіқашан?қашаннан?дегенсұраққа
жауапберіп,қимылдың,іс-әрекеттіңмезгілін,мерзімін,
уақытынбілдіредіМысалы:таңертеңнен(қашаннан?)
кетті,жазғытұрым(қашан?)келеді,алажаздай(қашан?)
еңбектенді,
2.Мекенүстеуіқимылдың,іс-әрекеттіңорындалатын
орнын,мекенінкөрсетіп,қайда?қайдан?қалайқарай?
сұрақтарынажауапбереді.Мысалы:Тауғақарай(қалай
қарай?)өрмелеу.
3.Сын-қимыл(бейне)үстеуііс-әрекеттің,қимылдың
амалын,тәсілін,сын-бейнесінбілдіреді.Сұрақтары:
қайтіп?қалайша?қалай?кімше?
Жалғаулықшылауларсөзбенсөзді,сөйлеммен
сөйлемдібайланыстырады.
Шылаулар-ма,ме,ба,бе,па,пе(мы,мі,бы,бі,пы,пі).
Мысалы,барасыңба?-барамысың?келесіңбе?-
келемісің?көріппеең?-көріппісің?
-ақ,-ау,-ай,әсіресе,-да,-де,-та,-те.-ғана(қана)тек.
-мыс,-міс.түгіл,тұрсын,тұрмақ.қой(ғой),-ды,-ді,-ты,-
ті.Және,мен,бен,пеншылауларысөзбенсөзді,сөйлем
менсөйлемдібайланыстырудақолданыладыда,
ешқандайтынысбелгісіқойылмайды.Мысалы,Абай
менМұхтаржәнеШәкәрім-қазақәдебиетіндегібіртуар
тұлғалар.
Тілдыбыстарыекігебөлінеді:
1)дауыстыдыбыстар
2)дауыссыздыбыстар
Дауыстыдыбыстарсаны-12
Олар:а,ә,о,ө,е,ы,і,ұ,ү,и,э,(у)
Дауыстыдыбыстарөкпеденшыққанауаныңкедергіге
ұшырамауыарқылыжасалады.
Шылау
септеулік
демеулік
жалғаулық
Шылау
Сөздыбыстарданқұралады.
Дыбыстарәріппентаңбаланыпжазылады.
Дауыстыдыбыс

Дауыстыдыбыстарекігебөлінеді:
1)жуандауыстыдыбыстар:а,о,ы,ұ.
Жуандауыстыдыбыстардыайтқандатілкейіншегінің,
тілүстідөңестенеді.Мысалы:қозы,лақ,бұзау.
2)жіңішкедауыстыдыбыстар:ә,ө,і,е,и,э,ү
Жіңішкедауыстыдыбыстартілдіңілгерісозылуы
арқылыжасалады.Мысалы:дәптер,терезе,киік,өзен,
күрек.
Мысалы,текжуандауыстыдыбыстарданқұралған
сөздер:арыстан,аққу,рақат,қараторғай,т.б.
Текжіңішкедауыстыдыбыстарданқұралған
сөздер:өмір,көктем,жүгері,мереке,күміс,ілгіш,т.б.
Басқатілдененгенсөздер,қоссөздерменбіріккен
сөздержуандауыстыменжіңішкедауыстының
араласыпкелуіненжасалады.Ондайсөздераралас
дыбыстысөздердепаталады.Мысалы:емтихан,
синтаксис,жөн-жосық,оқта-текте,азық-түлік,
Темірқазық,Екібастұз,көзқарас,т.б.
Кейбірсөздердесөздіңсоңындаәдыбысы
айтылғаныменадыбысыжазылады
АЙТЫЛУЫ ЖАЗЫЛУЫ
Рәзинә
Жәмилә
Рәсуә
Жәйләу
Шәй
Кітәп
Рәзина
Жәмила
Рәсуа
Жайлау
Шай
Кітап
Соныменқатарқазақтіліндеқосарлыдауысты
дыбыстардакездеседі.Олар:ю,я,ё.
Я,юәріптерій+а,й+одыбыстарыныңқосындысы
болыпкеледідеқосарлыдыбыстардепаталады.
Ю,я,ё,эәріптерікөбінеорыстілінененгенсөздерде
кездеседі.
Мысалы:сюжет,ядро,электр,хореография
Үстеу
Жуан Қосарлы Жіңішке
а,о,ы,ұ ё(й-о),ю(й-у),я(й-а)ә,ө,і,е,и,э,ү
Сөздегідауыстыдыбыстаржуанболса,сөзжуан
Сөздегідауыстыдыбыстаржіңішкеболса,сөзжіңішке
Қазақтіліндесөздертекжуандауысты
дыбыстарданнежіңішкедыбыстардан
құралады.
Іс-әрекеттіңмезгілін,мекенін,сын-қимылын
білдіретінсөзтабынүстеудейді.
Сұрақтары:қашан?қайда?қалай?

Кемелкітаптытезоқиды.Алмасқазіркелді.Түнде
қаржауды.
Қашан?сұрағынажауапберетінүстеулердімезгіл
үстеулерідепатайды:күндізоқиды,жаздай
демалады.
Қайда?сұрағынажауапберетінүстеулердімекен
үстеулерідепатайды:жоғарыкөтерілді,ілгеріжүрді.
Қалай?сұрағынажауапберетінүстеулердісын-
қимылүстеулерідепатайды:тезоқиды,ақырын
сөйлейді.
Негізгіүстеулер түбір мен қосымшаға
бөлшектенбейді.Мысалы:ерте,тез,жоғары,қазір,
жылдам,шапшаң.
Туындыүстеулерекітүрліжолменжасалады:
1)жұрнақарқылы,
2)кейбірсептікжалғауларыныңтүбірменсіңісіп,
көнеленуіарқылы.
БАСҚАСӨЗТАПТАРЫ ТУЫНДЫЕТІСТІК
Бұрқ
Күрк
Жымың
Күлім
Тасыр
Ілгері
Жоғары
Ақырын
Аз
Көп
Ауһау
Құрау
Уһ
Бұрқыра
Күркіре
Жымыңда
Күлімде
Тасырлат
Ілгеріле
Жоғарыла
Ақырындат
Азсын
Көпсін
Ауһаула
Құраула
Уһле
1
Үстеу
ТуындыНегізгі
Етістік
(тұлғасынақарай)
болымды болымсыз
Түбіретістік
(ойнады,биледі)
-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе,
емес,жоқ,арқылы

Етістікіс-әрекеттіңжүзегеасу-аспауынақарайекіге
бөлінеді:
1)болымдыетістік;2)болымсызетістік.
Болымдыетістікіс-әрекеттіңорындалғанын,жүзеге
асқанынбілдіреді:оқы,жазды,айтқызды,орындады,
сана.
Болымсызетістікіс-әрекеттіңорындалмағанын,іске
аспауынкөрсетеді.
Яәрпініңжазылуы
Я-қосарлыдауыстыдыбыс.Сөздейадыбыстары
естілгенімен,олардыңорнынаяәрпіжазылады.
Мысалы:қоян-қойан,аялдама,Аяулым
Сөздегіиәрпіненкейінаестілгенімен,яжазылады.
Мысалы:Жәния,мия.
Юәрпініңжазылуы
Ю-қосарлыдауыстыдыбыс.Сөздейудыбыстары
естілгенімен,олардыңорнынаюәрпіжазылады.
Мысалы:ою,қартаю,еңкею,шалқаю.
Сөздегіиәрпіненкейінуестілгенімен,южазылады.
Мысалы:аю-айу,қою-қойу,кию,қию.
И,йәрпініңжазылуы
И-дауысты,й-дауыссыздыбыс.
Иәрпісөзбасындажәнедауыссыздыбыстанкейін
жазылады.Мысалы:икемді,киік,қиын.
Дауыстыдыбыстанкейінйәрпіжазылады.
Мысалы:үй,айна,қаймақ.
Идыбысыныңалдындаы,іестілгеніменолар
жазылмайды:биыл(быйылемес),киік(кійікемес).
Иқазақтыңтөлсөздеріндеқосарлыыйжәнеій
дыбыстарыныңқосындысыболыпайтылады.бірақ
жазылғандажалаңитүріндежазылады.
АЙТЫЛУЫ ЖАЗЫЛУЫ
Жыйын
Қыйын
Тыйын
Ыйық
Кійім
Жиын
Қиын
Тиын
Иық
Киім
Ы,іәріптерінеаяқталғансөздергетұйықетістіктің
ужұрнағыжалғанғандаы,іәріптерітүсіпқалады.
Мысалы:оқы+у=оқу,қобалжы+у=қобалжу,
бекі+у=беку,жекі+у=жеку,ірі+у=іру,тоқы+у=тоқу,т.б.
Й,ы,іәріптерінебіткенсөздергетұйықетістіктің
ужұрнағыжалғанғандаюәрпіжазылады..
Мысалы:той+у=тою,,жай+у=жаю,байы+у=баю,
кейі+у=кею,т.б.
Удыбысыныңдауысты,дауыссызболыпайтылуы
Дауыстыдыбыстан
кейінжәнесөздің
басындадауыссыз
дыбыстанбұрын
келген
удыбысыдауысты
болады:
жусан,сусын,умаждау.
Сөздіңбасында
дауыстыдыбыстан
бұрынжәне
дауыстыдансоң
келген
удыбысыдауыссыз
болады:
уыстау,қауын,ауыз.

Удыбысыныңжуанжәнежіңішкеайтылуы
Уәрпініңжазылуы
Мысалы,су(сұу),қуат(құуат),бару(барұу),білу(білүу)
көңілдені(көңілденүу).
Етістіктұлғасынақарайекігебөлінеді:
1)негізгітүбіретістік
2)туындытүбіретістік.
Негізгітүбіретістікетістіктіңөзіненжасалады.
Мысалы,отыр,тұр,жүр,жатыр,оқы,кел,барды,
жүгірді,жасаған,көрген.
Туындыетістікбасқасөзтаптарынасөзтудырушы
жұрнақжалғауарқылыжасалады.
Туындыетістіктіңжасалужолдары
ЕСІМСӨЗДЕР ТУЫНДЫЕТІСТІК
Балта
Би
Бас
Үтік
Дамыл
Сән
Рух
Әдет
Көмек
Сыр
Пікір
Балтала
Биле
Баста
Үтікте
Дамылда
Сәнде
Рухтан
Әдеттен
Көмектес
Сырлас
Пікірлес
Сөздіңжуан,жіңішкелігінеқарайсөз
құрамындағыудыбысыдажуаннежіңішке
Сөздіңжуан,жіңішкеболуынабайланысты
удыбысы-ұу,неүуболыпайтылады.
Етістік
(тұлғасынақарай)
негізгі туынды
Оқы,күт,кел Биле,тазала,
Етістік
(құрамынақарай)
дара күрделі
Оқы,ойна,көр Оқыпотыр.көріпжүр,ойнап
жүр

Етістікқұрамынақарайекігебөлінеді:
1)дараетістік,
2)күрделіетістік.
Дараетістікбірғанасөздентұрады.
Мысалы:Жапырақтардыңсыбдырыестіледі.
Сөйлемдегіестіледіетістігібірсөздентұрғандара
етістік.
Күрделіетістікекінеодандакөпсөзденқұралады,
бірмағынағаиеболады,бірсұраққажауапбереді,
сөйлемніңбірғанамүшесіболады.
Мысалы:Балакүліпжіберді.Балакүліпжібере
жаздады.Балакүліпжіберугешаққалды.
Күрделіетістікқұрамындағыбіріншісөзнегізгі
етістікболадыда,негізгімағынаныбілдіреді.Кейінгі
сөздеркөмекшіетістікболады.
Дауыссыздыбыстардыңтүрлері
Өкпеденшыққанауаныңкедергігеұшырауы
арқылыжасалғандыбыстардауыссыздыбыстар
депаталады.Дауыссыздыбыстарүшкебөлінеді.
Олар:
1)Қатаңдауыссыздар:к,қ,п,с,т,ф,х,һ,ч,ш,щ,ц.
2)Ұяңдауыссыздар:б,в,г,ғ,д,ж,з.
3)Үндідауыссыздар:д,м,н,ң,р,й,з(у).
Қатаңдауыссыздыбыстарменұяңдауыссыз
дыбыстаржұпқұрайды.
Олар:п-б,ф-в,к-г,т-д,с-з,ш-ж.Бұлдыбыстаржұп
құрауғақабілеттідауыссыздыбыстардепаталады.
Х,һ,ч,щ,цдауыссыздыбыстарыжұпқұрауға
қабілетсіздауыссыздыбыстарболыптабылады.
Ңәрпіешқашансөздіңбасындажазылмайды.
Б,ғ,дәріптеріқазақтыңтөлсөздерініңсоңында
жазылмайды.В,ц,чдыбыстарыорыстілінененген
сөздердежазылады.Мысалы,вагон,циркуль,
Чапаев,т.б.
Дауыссызбменп
Сөзсоңындабестілгенімен,пжазылады.
Мысалы:қолғап,талап,жауап.
Пдыбысыаяқталғансөзденкейіндауыстыдыбыс
келсе,пдыбысыб-ғаайналады.
Мысалы,мектеп-мектебі,қап-қабы,тап-табу.
Дауыссызқменғ
Қазақтіліндеғәрпісөзсоңындажазылмайды.
Қ-ғааяқталғансөзденкейіндауыстыдыбыскелсе,
Дауыссыз
Қатаң Ұяң Үнді
к,қ,п,с,т,ф,х,һ,
ч,ш,щ,ц.
б,в,г,ғ,д,ж,з. д,м,н,ң,р,й,з(у).

қдыбысығ-ғаайналады.
Мысалы,орақ-орағы,шақ-шағы,құлақ-құлағы.
Дауыссызкменг
Гәрпісөзсоңындажазылмайды.Сөзсоңындак
дыбысынанкейіндауыстыдыбыскелсе,кдыбысыг
-геайналады.Мысалы,түлік-түлігі,ирек-ирегі.
Дауыссызлменр
Қазақтыңтөлсөздеріндел,рдыбыстарының
алдындаы,ідыбыстарыайтылады,бірақ
жазылмайды.
АЙТЫЛУЫ ЖАЗЫЛУЫ
Ыриза
Ырақат
Ырас
Ірең
Ірет
Іреніш
Ылайық
Ылақ
Ылажсыз
Ылаңкес
Ілебіз
Риза
Рахат
Рас
Рең
Рет
Реніш
Лайық
Лақ
Лажсыз
Лаңкес
Лебіз
Есімдіктерқұрамынақарайекітүргебөлінеді:
1.Дараесімдікбірсөздентұрады.
Мысалы,мен,олар,сендерсіңдер,дәнеңе,анау,бәрі,
күллі,қашан,сол,өз,кей,т.б.
2.Күрделіесімдікекітүбірденжасалады:қосарлану
арқылы.
Мысалы,әрне,әрқалай,әлдебіреу,әлдеқайдан,
ешкім,т.б.
Етістік
Мысалы,Ертеңатшабады(қайтеді?),балуанкүресді
(неістейді?).
Етістікзаттынқимылын,іс-әрекетінбілдіреді.
Сұрақтары:қайтті?Неістеді?Неқылды?
Етістіктүрлері
негізгі
дара
болымды
күрделі
туынды
болымсыз

Есімдіктіңтәуелденуі
Жіктеу,сілтеуесімдіктерісептелгенде,мынадай
ерекшеліктердібайқалады:
1)ілік,табыс,шығыссептіктерітүбірдегіл,н
дыбыстарытүсіпқалады;
2)жатыссептіктетүбірдегілдыбысын-ға
айналады;
3)көмектессептіктетүбірменқосымшаның
арасында-ы,-ідәнекеріпайдаболады;
4)барыссептікжуандалып,л,нтүсіпкалған
түбіргежалғау-ғантүріндежалғанады.
А.с
І.с
мен
ме-нің
Сен
се-нің
ол
о-ның
бұл
бұ-ның(мұ-ның)
сол
со-ның
Б.с
Т.с
Ж.с
Ш.
с
К.с
ма-ған
ме-ні
мен-де
ме-нен
мен-і-мен
са-ған
се-ні
сен-де
сенен
сен-і-
мен
о-ған
о-ны
он-да
о-дан
он-ы-
мен
бұ-ған
бұ-ны(мұ-ны)
бұн-да(мұн-да)
бұ-дан(мұ-дан)
бұн-ы-мен
(мұн-ы-мен)
со-ған
со-ны
сон-да
со-дан
со-ны-
мен
Буын Тасымал
Мысалы,дәп-тер,кө-гершін,көгер-шін.
Дауыстыдыбыстарбуынқұрайды.
Тасымалдауғаболмайтынсөздер:
1)Бірбуындысөздер:от,өрт,қант.
2)Бірдыбыстыбуыныбарекібуындысөздер.
ол бұл мынау кім өз
Менің оным бұным мынауым кімім өзім
Сенің оның бұның мынауың кімің өзің
Сіздің оныңыз бұныңыз мынауыңыз кімініз өзініз
Оның онысы бұнысы мынауы кімі өзі
Біздің онымыз бұнымыз мынауымыз кіміміз өзіміз
Сендердіңоларың бұларың мынауларың кімдерің өздерің
Сіздердіңоларыңызбұларыңызмынауларыңызкімдеріңізөздеріңіз
Олардыңолары
(онысы)
бұнысы мынауы кімдері өздері
Сөздеқанша
дауыстыдыбыс
болса,сонша
буынболады:
от,а-та,ме-ре-
ке,бей-біт-ші-лік
Жазужолына
сыймағансөз
буынғабөлініп
тасымалданады
.Сөздің
тасымалданбағ
анбөлігіненсоң
сызықша
(дефис)

Мысалы,о-рақ,ө-зен,а-ю,ұ-я,қи-я.
Й,ң,уекідауыстыныңортасындакелсе,екінші
буынныңбасындаайтылады.Мысалы,қа-йық,
жа-ңа,та-уық.
Мәтін
Мәтінатауытақырыпдепаталады.Тақырып
мәтінденетуралыайтылғанынкөрсетеді.
Мәтінбірнешебөлімненқұралады.Әрбірбөлім
абзацдепаталады.
Оқиғаныретіменбаяндайтынмәтінәңгімелеу
мәтінідепаталады.Олсөйлемдеріс-қимылды
білдіреді.СұрағыНеістеді?
Затнемесеқұбылыстысуреттеп,сипаттайтын
мәтінсипаттаумәтінідепаталады.Олсөйлемдер
заттыңсынынбілдіреді.Сұрағы:Қандай?
Оқиға,құбылыстардыңсебебіндәлелдейтінмәтін
пайымдаумәтінідепаталады.Сөйлемдерсебебін
ашыпкөрсетеді.Сұрағы:Неліктен?
Мәтіндіқалайдұрыскөшіріпжазукерек?
1.Сөйлемдіоқы,мағынасынтүсініпал.
2.Жазбасбұрынәрсөздіжазылуыбойыншаайт.
3.Жазубарысындасөздііштейбуынғабөл.
4.Жазғанәрбірсөздіүлгіменсалыстыр.
5.Мәтіндегісөйлемдердіосылайжаз.
Есімдік
Есімдіктермен,сен,біз,сіз,ол,бұл,сол,кім,қанша,
қайда,ешкім,әркім,әрқашан,әрқайсысы.
Жіктеуесімдіктері
Мен,сен,біз,сіз,олсөздеріжіктеуесімдіктерідейміз.
Есімдікесімсөздердің:затесім,сынесім,санесімнің,
орнынақолданылып,солардынұсқап,меңзеп,
сілтепкөрсетеді.Есімдіктерорынбасарсөздердеп
театалады.Есімдіктермағынасынақарайжеті
топқабөлінеді:
1)жіктеуесімдігі;
2)сілтеуесімдігі;
3)сұрауесімдігі;
1.Жіктеуесімдігізаттықұғымменбайланысты
қолданылады.Олар:мен,сен,сіз,біз,(біздер),сендер,
сіздер,олар.Жіктеуесімдіктеріүшжақта,жекеше
Мәтіндегеніміз-жазбашанемесеауызша
ойдыжеткізу.Мәтінмағынажағынанөзара
байланыстыекінеодандакөпсөйлемнен
құралады
Затесім,сынесім,санесімдердіңорнына
қолданылатынсөздердіесімдікдейміз.

жәнекөпшетүрдеқолданылады.
2.Сілтеу есімдігінұсқау,мегзеу,көрсету
мағыналарынбілдіретінбұл,сол,ол,осы,осынау,
сонау,анау,ана,мына,әне,міне,мынау,дегенсөздер.
3.Сұрауесімдігінежауапалумақсатыменқойылған
сұраумәндісөздержатады.Оларкім?не?қандай?
қай?қанша?неше?нешеу?нешінші?қайда?қайдан?
қалай?қашан?қайдағы?т.б.
Санесімқұрамынақарайекігебөлінеді:
1)дарасанесім
2)күрделісанесім
1.Дарасанесім-біртүбірденқұралғаннегізгіжәне
туындысанесімдер.Мысалы:үш,оныншы,елудей,
ондаған,жүз,алтау,оннан,миллионыншы,алпыстап,
жүздеп,т.б.
2.Күрделісанесім:
а)екінемесеодандакөптүбірдіңтіркесуінен:
жиырмабес,қырықшақты,сексеналты,тоғызбүтін
алтыданүш,үшширек,жүзмыңдай,т.б.
ә)сөздердіңқосарлануыменқайталануынан:екі-
екіден,жеті-сегіз,бес-алты,тоғыз-тоғыздан,жиырма-
отыздай,бір-бірденжасалады.
б)сөздердіңдыбыстықөзгеріскеұшырапкірігуінен
жасалғанкүрделісанесімдер:сексен-сегізон,тоқсан
-тоғызон.
Санесімдермағынасынақарай2түргебөлінеді:
1.Есептіксанесімзаттыңнақтысанын,есебін
білдіреді.Сұрағы:қанша,неше?Есептіксанесімдара:
төрт,жетпіс,мың,сегіз,бес,тоғыз;күрделі:алпысүш,
жетпістоғыз,онбес,отызжеті,қырықтоғызболып
келеді.Есептіксанесімсанесімніңбасқатүрлерін
жасауғанегізболады.
2.Реттіксанесімзаттыңсаналуретінбілдіріп,
нешінші?дегенсұраққажауапбереді.
Есептіксанесімгетөмендегіжұрнақтаржалғану
арқылыреттіксанесімжасалады:
-ыншы-қырықтоғызыншы,алпысыншы,оныншы,
т.б.
-інші-отызбесінші,үшінші,елуінші,жүзінші,т.б.
-ншы-алпысалтыншы,алтыншы,т.б.
-нші-қырықекінші,жетінші,т.б.
Естесақтапжазуғадайындық.
1.Мәтіндіоқы.Нетуралыоқығаныңдыкөзіңе
елестет.
2.Мәтінненжазылуықиынсөздерітап.Бұл
сөздердіңжазылуынестесақта.
3.Мәтіндіжаттапал.
4.Жаттағанмәтіндііштейқайтала.Сөздердіжәне
тынысбелгілерінойша«оқы».
5.Жазубарысындасөздердіңмағынасынғана
емес,олардыңжазылуындаестесақтауға
тырыс.

Мазмұндама
Мазмұндамадегенімізбелгілібірмәтіннің
мазмұнынжазбашатүрдебаяндапберу.
Әңгіменіңәрбөлімінеқойылғанатмәтіннің
жоспарыболыптабылады.
Сөзжәнеоныңқұрамы
Түбірсөзжәнетуындысөз
Мысалы:ерлік,татулық,жұмысшы.
Түбірсөздіңсоңғыбуыныжуанболса,оған
жалғанатынқосымшалардажуанболады.Мысалы:
жұмыс-шы-да
Түбірсөздіңсоңғыбуыныжіңішкеболса,оған
жалғанатынқосымшалардажіңішкеболады:сурет-
ші-лер
Қосымшажалғанғандакейбіртүбірсөздердің
жазылуыөзгереді.Мысалы,кітап-кітабы,құйрық-
құйрығы,әріп-әрпі.
Қарсымәндессынесім
Мысалы,қалың-жұқа,ыстық-суық,жұмсақ-
қатты.
Санесім
Сөз-заттың,сапаның,
қимылдыңатауы.
Түбірсөзгежұрнаққосылуыарқылыжасалған
сөздітуындысөздейміз.
Туындысөз
қосымшатүбір
Сөздің
бөлінбейтін
мағыналыбөлігін
түбір(түбірсөз)
дейміз.
Сөздіңтүбірге
жалғанғанбөлігін
қосымшадейміз.
Мағыналарыбір-бірінеқарсысынесімдерді
қарсымәндессынесімдейміз
Санесім-заттыңсанын,саналуретін,
мөлшерінбілдіретінсөзтабыныңбірі.
Сұрақтары:қанша?неше?нешеу?нешінші?

Жамбылжүзжасжасаған.(Нешежас?Жүзжас).
Төртеутүгелболса,төбедегікеледі,алтауала
болса,ауыздағыкетеді.(Нешеу?-төртеу,алтау).
Туындысанесімніңжасалуы
Түбірлессөздер
Түбірсөздіңбелгісі-
Есімсөзденсынесім
жасайтынжұрнақтар
Мысалдар
-лы,-лі,-ды,-ты,-ті,
-сыз-сіз,
-ғы-гі,-қы,-кі
-лық,-лік,дық,-дік,-тық,-
тік
-шыл,-шіл
-шаң,-шең
дай,-дей,-тай,-тей
-кер,-гер
-қой,-қор
-паз,імпаз
-и,-ы,-і
Таулы,өнерлі,орманды,
көрікті
Ормансыз,еңбексіз,
ағашсыз
Қысқы,төменгі,ішкі,
жазғы
Балалық,адамдық,
жігіттік,жолдастық
Ойшыл,еңбекшіл.
Ашушаң,көйлекшең,
сөзшең
Үкідей,жолбарыстай,
баладай.
Етістіктенсынесім
жасайтынжұрнақтар
Мысалдар
-ғақ,-гек,-қақ,-кек,-ақ,-ек
-ық,-ік,-қ,-к
-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш
-ғыр,-гір,-қыр,-кір
-шақ,-шек
Жабысқақ,тайғақ,бөлек,
Тұнық,бітік,сирек,ақсақ
Жүзгіш,айтқыш,жазғыш.
Алғыр,білгір,өткір,
тапқыр.
Тартыншақ,сүріншек.
Біртүбірденжасалғансөздертүбірлессөздер
депаталады
Сөз
мағынасын
өзгертетін
қосымшаны
Санесім
(құрамынақарай)
дара күрделі
қанша?неше?
бір,төртеу
қанша?неше?
онбір,бес-

Жұрнақтыңбелгісі-
Қосымшабелгісі-
Түбірсөзгежұрнақта,жалғаудажалғанабереді.
Жұрнақбұрын,жалғаужұрнақтансоңжалғанады.
Мысалы,жұмыс-шы-лар,теңіз-ші-лер,еңбек-қор-ға
Сөзжәнеоныңқұрамы
Мәндессөздер
Бір-бірінемәндес,мағыналассөздердімәндессөздер
дейміз.Оларбірініңорнынабіріқолданылабереді.
Мысалы,абайлау,байқау;тұнық,мөлдір,таза;батыр,
ержүрек;Өзенніңсуымөлдір,тұнықекен.
Қарама-қарсымағыналысөздер
Мағыналарыбір-бірінеқарама-қарсысөздердіқарама
-қарсымағыналысөздердейміз.Жоғары-төмен,ауыр
-жеңіл,алыс-жақын,үлкен-кіші.
Әртүрлімағыналысөздер
Дыбысталуыбірдей,мағыналарыәртүрлісөздерді
әртүрлімағыналысөздердейміз.Олмағыналарының
бір-бірінеқатысыжоқ.Ара(жәндік),ара(еңбекқұралы)
Сынесімқұрамынақарай:
1)дара;
2)күрделіболыпекігебөлінеді.
Дарасынесімбірғананегізгінемесетуынды
түбірдентұрады.Мысалы:терең,шыдамды,удай,
тәтті,тебеген,білімді,бойшаң,әдеби,т.б.
СӨЗҚЫЗМЕТІНЕҚАРАЙ
ДЫБЫСТАЛУЫ
БІРДЕЙ,
МАҒЫНАЛАРЫ
БӨЛЕКСӨЗДЕР
(ОМОНИМ)
АЙТЫЛУЫӘРТҮРЛІ,
МАҒЫНАСЫЖУЫҚ,
МӘНДЕССӨЗДЕР
(СИНОНИМ)
МАҒЫНАЛАРЫ
ҚАРАМА-ҚАРСЫ
СӨЗДЕР
(АНТОНИМ)
Ара(жәндік,
еңбекқұралы)
Батыр-ержүрек
алыс-қашық
сұлу-әдемі
Жоғары-төмен
ауыр-жеңіл
алыс-жақын
1.Ара-пайдалы
жәндік
2.Араменкес
1.Ауылыалыс
2.Баратынжері
қашық
1.Жоғарығақара
2.Төменгетүс
Қосымша
жалғаужұрнақ
Сөз
тудыруш
ы
Сөз
түрлендіруш
көптік
тәуелді
жіктік
септік
Сөзбенсөзді
байланыстырушы
қосымшаны
жалғаудейміз.

Күрделісынесім:төмендегідейжолменжасалады.
1)сөздердіңқосарлануы:апалы-жезделі,жап-
жасыл,аппақ,көкпеңбек,тәп-тәтті,тап-таза,
жұп-жуас,т.б.
2)сөздердіңтіркесуі:қоңырала,бидайөңді,
торытөбел,тымұзақ,аққаракөк,қоюқалың
қарасақалды,ақшулан,ақшабдар,т.б.
Сынесімжасалуынақарайекігебөлінеді:
1)негізгісынесім
2)туындысынесім
Негізгісынесімешбірқосымшасызнегізгітүбір
күйіндетұрады.Мысалы:көк,сыпайы,кермек,
жабайы,таза,шабан,асау,жеңілт.б.
Туындысынесімекітүрліжолменжасалады:
1)есімсөздергежұрнақжалғануарқылы;
2)етістіккежұрнақжалғануарқылы;
Сынесім
Сынесімніңнегізгібелгілері
Белгілері Мысалдар Сұрағы
Түрі
Түсі
Дәмі
Салмағы
Сапалы
Көлемі
Күйі
Затқа
қатысы
дөңгелек
(шар)
көгілдір(тау)
қышқыл
(алма)
ауыр(жүк)
жұмсақ(нан)
үйдей(тас)
құрғақ(ауа)
шеткі(үй)
қандай?
қандай?
қандай?
қандай?
қандай?
қандай?
қандай?
қай?
Сынесімзаттыңсынын,түр-түсін,
көлемінбілдіретінсөздер.
Сынесім
дара күрделі
негізгі туынды

Біріккенсөздер
Біріккенсөздіқұрайтынтүбірлербірігіпжазылады.
Мысалы:итмұрын,ақбөкен,тасбақа.
Адаматтарындаалдыңғытүбірдіңсоңыдауысты,
ұяң,үндідыбыстарғааяқталса,кейінгітүбірдің
басындағык,қдыбыстарыұяңдапг,ғболып
жазылады.Мысалы,Амангелді,Ботагөз.
Адаматтарындаалдыңғытүбірдіңсоңықатаң
дауыссыздыбыстарғааяқталса,кейінгітүбірдің
басындағык,қдыбыстарыөзгеріссізжазылады.
Мысалы,Ырыскелді,Досқали.
Күрделісөздер
Мысалы,бозторғай,Сарыарқа,ауыл-аймақ.
Қоссөздер
Мысалы,қора-қора,бүгін-ертең,әке-шеше..
Мысалы,сөйлей-сөйлей,күте-күте.
Мысалы,ар-ұят,екеу-үшеу.
Мысалы,үп-үлкен,жап-жаңа.тіп-тік.
СӨЗДЕРДІҢЖАСАЛУЫНАҚАРАЙ
СӨЗДЕРДІҢЖАСАЛУЫНАҚАРАЙ
Түбірсөз Қысқарған
сөз
Қос
сөздер
Біріккен
сөз
Көл,қала
Туынды
сөз
Көл-шік,
қала-шық
ТУ-134,кг,
см,БҰҰ,
педколедж
,
пединстит
ут.
Әке-
шеше,ата
-ана,бала
-шаға,ақ-
қара.
Алатау,
аққу,
Қараой,
алабұға,
Есенгелді.
Кейбірсөздертүбірденқұралады.Екітүбірден
жасалғансөзбіріккенсөздепаталады.
Екінемесеодандакөптүбірденжасалғансөзді
күрделісөздейміз.
Кейбірсөздерекісөздіңқосарлануарқылы
жасалады.Олардықоссөздердейміз.Жазудақос
сөздіңарасынадефис(-)қойылады.
Біртүбірдіңекіретқайталануынанжасалғанқос
сөздерқайталамақоссөздердепаталады.
Сөздіңалдындакүшейткішбуынқосуарқылыда
қоссөздержасалады.Мұндайсөздердікүшейткіш
буынарқылыжасалғанқоссөздердепатайды.
Кейбірқоссөздерекісөздіңқосарлануарқылыда
жасалады.Мұндайсөздердіқосарламақоссөздер
депатайды.

Тілімізде7септікжалғаубар.
Олар:атаусептік,іліксептік,барыссептік,табыс
септік,жатыссептік,шығыссептік,көмектессептік.
Атау-кім?не?
Ілік-кімнің?ненің?-ның,-нің,-дың,-дің,-тың,-тің.
Барыс-кімге?неге?қайда?-ға,-ге,-қа,-ке.
Табыс-кімді?нені?-ны,-ні,-ды,-ді,-ты,-ті.
Жатыс-кімде?неде?қайда?-да,-де,-та,-те.
Шығыс-кімнен?неден?қайдан?-нан,-нен,-тан,-тен,
-дан,-ден.
Көмектес-кімнен?немен?-мен,-бен,-пен.
Көптікжалғау.
Көптікжалғауалтытүрлі:-лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-
тер.
Мысалы:оқушы-лар,үй-лер,қыз-дар,мектеп-терт.б.
Жіктеужалғау.
Жекеше: Көпше:
Iжақменоқушы-мын Iжақбізоқушы-мыз
IIжақсеноқушы-сың IIжақсендероқушы-
сыңдар
IIжақсізоқушы-сыз IIжақсіздероқушы-
сыздар
IIIжақолоқушы IIIжақолароқушылар
Тәуелдікжалғау
Жекешетүрі: Көпшетүрі:
Iжақменіңкітабым Iжақбіздіңкітабымыз
IIжақсеніңкітабың IIжақсендердің
кітаптарың
IIжақсіздіңкітабыңызIIжақсіздердің
кітаптарыңыз
IIIжақоныңкітабы IIIжақолардыңкітаптары
Кімдер?-балалар,спортшылар,жүлдегерлер,әншілер,
немерелер,аналар,орманшылар,ақсақалдар,әжелер,
оқушылар,т.б.
Нелер?-журналдар,көгершіндер,орындықтар,
бүркіттер,жылқылар,көлдер,таулар,дәптерлер,
қаламдар,гүлдер,көліктер,т.б.
Затесімніңтүрлері
Жалқ
ы
Жалпы НегізгіТуынды жекеш
е
көпше
Орал,
Әсет
Қала,
ағаш
Тау,
бала
Көлшік,
ойыншық
Гүл,
өзен
Гүлдер
өзенде
р
Затесімнің
Затесім
жіктеледі
Затесім
көптеледі
Затесім
тәуелденед
Затесім
септеледі

Затесімніңсөйлемдегінегізгіқызметі-бастауышпен
толықтауыш,алайдазатесімтүрленіпкеліпбарлық
сөйлеммүшелерініңқызметінатқарады.
Сұраулысөйлем
Бірнәрсежайындасұрапбілумақсатындаайтылған
сөйлемсұраулысөйлемдепаталады.
Сұраулысөйлемгетәннегізгібелгілер:
1)бірнәрсежайындасұрапбілумақсатында
айтылады.
2)сұрауесімдіктеріненжәнема,ме,ба,бе,па,пе,ше,
(мы,мі,бы,бі,пы,пі,ші)сұраулыдемеулік
шылауларыныңқатысуыменжасалады.
3)сұраулысөйлемніңөзінетәнинтонациясыболады:
басжағыкөтеріңкіайтылып,соңғыжағыбәсеңдемей,
көтеріңкіқалыппенаяқталады;
4)сұраулысөйлемненсоңсұраубелгісіқойылады.
Лептісөйлем
Айтушыныңтүрлікөңілкүйінбілдірумақсатында
айтылғансөйлемлептісөйлемдепаталады.
Лептісөйлемгетәннегізгібелгілер:
1)айтушыныңтүрлікөңілкүйінбілдіру
мақсатындаайтылады:күйіну,таңдану,өкіну,сақтану,
сүйсіну,қорқу,қуану,қапалану,наразылықбілдіргенде,
т.б.
2)лептісөйлемерекшеэмоциямен,сезіммен
айтылады.
3)Лептісөйлемдерденсоңлепбелгісіқойылады.
Бұйрықтысөйлем
Біреугебұйырунеталапетумақсатындаайтылған
сөйлембұйрықтысөйлемдепаталады.
Бұйрықтысөйлемгетәннегізгібелгілер:
1)біреугебұйыру,талапетумақсатындаайтылады;
2)бұйрықтысөйлеметістіктіңбұйрықрайының2,3-
жағындаайтылады;3)бұйрықтынешарттырайға-шы,-
шіжұрнағыныңжалғануыарқылыжасалады.
4)бұйрықтысөйлемненсоңнүктенемеселепбелгісі
қойылады.
Сөйлеммүшелеріқұрамынақарайдара,күрделі
болыпбөлінеді.
Дарасөйлеммүшесітолықмағыналыбірсөзден
болады.Мысалы:Аманжиналғандарменқысқа
амандасты.Сөйлемдегіәрбірсөйлеммүшесі-бірғана
сөзденқұралыптұрғандарамүшелер.
Күрделісөйлеммүшесікүрделісөзден,тұрақты
тіркестеннесөзтіркесінен,шылаулысөзденқұралады.
Мысалы:ЕңбекЕріЫбырайЖақаевекіретАлтын
Жұлдызмедаліменмарапатталғанеді.
Сөйлеммүшелеріатқаратынқызметінеқарай
тұрлаулымүшелержәнетұрлаусызмүшелерболыпекі
үлкентопқабөлінеді.Бұлардыңішіндебастауышпен
баяндауышсөйлемқұрауғанегізболады,сондықтан
тұрлаулымүшелердепаталады.Аланықтауыш,
толықтауыш,пысықтауыштарөздігіненсөйлемқұрай
алмайды,текберілгенойдыңшеңберінкеңейтеді,

сондықтанбұлартұрлаусызмүшелердепаталады.
Сөзтаптары
Сөзтабы-лексика-грамматикалықсипаттарымен
белгілеріортақболыпкелетінсөздертобы.
№ сөзтаптары
1 Затесім
2 Сынесім
3 Санесім
4 Есімдік
5 Етістік
6 Үстеу
7 Шылау
8 Одағай
Затесім
Мысалы:кім?-ана,ақын,етікші,жазушы,емші,
оқушы,аспаз,ұстаз,ақылгөй,жәрдемші,т.б.
Не?-ауыл,қағаз,жылқы,керік,теледидар,
қарындаш,нөсер,нәтиже,кітап,дәптер,т.б.
Сөйлемніңтұрлаулы
мүшелерінебастауыш
пенбаяндауышжатады.
Оларсөйлемніңбасты
мүшелеріболып
есептеледі.Кім?
Кімдер?Не?Нелер?
дегенсұрақтарғажауап
береді.
Сөйлемніңбастауыш
пенбаяндауыштан
басқамүшелері
тұрлаусызмүшелердеп
аталады.Олар:Кімнің?
Кімге?Ненің?Неге?
Кімді?Нені?Кімде?
Неде?Қайда?Кімнен?
Неден?Қандай?деген
сұрақтарғажауап
Заттыңатынбілдіретінсөздізатесімдейді.Зат
есімдергекім?кімдер?не?нелер?дегенсұрақтар
қойылады.
Негізгітүбірденболғанзатесімдінегізгізатесім
дейміз.
ЗАТЕСІМ
НегізгіТуынды

Мысалы:ыдыс,кілем,көрпе,ағаш,мұз,т.б.
Мысалы:құлыншақ,үйшік,малшы,шеберханат.б.
Туындызатесімніңжасалуы
Есімсөздерден Етістіктен
Аңшы,жұлдызшы,
сынықшы
Әңгімеші,егінші,тергеуші
Адамшылық,аңшылық
таршылық,молшылық
Суретшілік,күйшілік
Балалық,кішілік
достық,әділдік
Талапкер,жүлдегер
Дәмхана,еңбекқор
өнерпаз,әуесқой
арбакеш,Қазақстан
Алым,бөлім
Сүзбе,кеспе
Бұрғы,сүзге
Айтыс,күрес
Тарақ,күрек
Сүйеніш,қуаныш
Боран,түйін
Көсеу,бұрау
Үйінді,шайынды
Сорғыш,көргіш
Түйреуіш,сылауыш
Сөзтіркестері
Сөзтіркестерініңбіріншісыңарыбағыныңқы,екінші
сыңарыбасыңқысыңардейді.
Сөйлем
Сөйлемніңмынандайбелгілеріболады:
1.Сөйлемаяқталғанойдыбілдіреді;
2.Сөйлемсөздерденқұралады;
3.Сөйлемдегісөздербөлекжазылады;
4.Сөйлемніңбіріншісөзібасәріптенбасталып
жазылады;
5.Сөйлемсоңынантынысбелгісінүкте(.)несұрау
белгісі(?),нелепбелгісі(!)қойылады.
Сөйлемніңайтылумақсатынақарайтүрлері.
СӨЙЛЕМТҮРЛЕРІ
ХАБАРЛЫ
СӨЙЛЕМ
СҰРАУЛЫ
СӨЙЛЕМ
ЛЕПТІ
СӨЙЛЕМ
БҰЙРЫҚТЫ
СӨЙЛЕМ
Тоғайда "Есілтасып Шіркін, Атаның
Түбірсөзгежұрнақжалғануарқылыжасалған
затесімдітуындызатесімдейміз.
Алдыңғысөзсоңғысөзгебағынабайланысқан
екінеодандакөпсөздертобынсөзтіркесі
Сөйлемдегенімізәралуансөздердіңөзара
тіркесіпкеліп,тиянақталғанойдыбілдіруі.
Олардыңқұрамыдаәртүрліболады.Сөйлемді
жекесөзнемесенемесесөзтіркестеріқұрайды.

бұлкезде
кемелінекеліп
толықсып
тұрады.
барады"деген
әндіестіппе
едің?
қарақат,тәтті
десұлужеміс
қой!
баласыболма,
адамның
баласыбол.
Хабарлысөйлем
Бірнәрсежайындахабарлаумақсатыменайтылған
сөйлемдіхабарлысөйлемдепайтамыз.
Хабарлысөйлемгетәнбелгілер:
1)хабарлау,баяндау,суреттеумақсатында
айтылады,
2)хабарлысөйлемдедауысырғағыбірте-бірте
көтеріліп,соңынақарайбәсеңдейді,
3)хабарлысөйлемненкейіннүкте(.)қойылады:
Қанатмектепкеертекелді
СӨЙЛЕМ
хабарлы сұраулы лепті
хабарлау,
баяндау,
суреттеу
мақсатынд
аайтылған
сөйлем
бірнәрсе
жайында
сұрапбілу
мақсатында
айтылған
сөйлем
айтушының
түрлікөңіл
күйін
білдіру
мақсатынд
аайтылған
сөйлем
Күнашылды ДалақандайСабақбасталды
ЗАТЕСІМ
жалқыесім жалпыесім
Жекенемеседаразаттарғаберілген
атаулардыжалқыесімдейміз.Мысалы:
Ертіс,Қызылтаң,Алатау.
Біртектесзаттыңұғымдарын
қамтитынатаулардыжалпыесім
дейміз.
ЗАТЕСІМ
жекеше
көпше
Кім?Не?дегенсұрақтарғажауапберетінсөздерді
затесімніңжекешетүрідейміз.

Мысалы:биші,аға,апа,тас,сауысқан,т.б.
Мысалы:биші,аға,апа,тас,сауысқан,т.б.
Жайсөйлемменқұрмалассөйлемніңмағыналықжағынан
өзгешеліктерініңкестесі
ЖАЙСӨЙЛЕМ ҚҰРМАЛАССӨЙЛЕМ
1.Жайсөйлемжекебір
ойдыбілдіреді
Құрмалассөйлемкүрделі
ойдыбілдіреді
2.Жайсөйлембір-бірінен
айырыминтонациясымен
айтылады
Құрмалассөйлемніңбірінші
сыңарыекіншісімен
ұласпалыинтонациямен
айтылады
3.Жайсөйлем
интонациялықжағынан
тиянақтыболады
Құрмалассөйлемнің
сыңарыинтонациялық
жағынантиянақсызболады.
4.Жайсөйлемаяқталған
ойдыбілдіріп,бірбүтін
болыпсаналады
Құрмалассөйлемнің
алғашқысыңарыаяқталған
ойдыбілдіреалмайды,
бүтінніңбірбөлшегіболып
табылады
Кімдер?Нелер?дегенсұрақтарғажауапберетін
сөздерді
затесімніңкөпшетүрідейміз.
Екінеодандакөпжайсөйлемдерденқұралып,
күрделіойдыбілдіретінсөйлемдерқұрмалас
сөйлемдепаталады
СӨЙЛЕМНІҢТҰРЛАУЛЫМҮШЕЛЕРІ
БаяндауышБастауыш
Іс,оқиғаныңиесін
білдіреді
Бастауыштыңіс-
қимылынбілдіреді
Кім?Кімдер?Не?
Нелер?деген
сұрақтарғажауапбереді
Неістеді?Неқылды?
Қайтты?деген
сұрақтарғажауапбереді
Көбінесезатесім,
есімдіктерден
жасалады
Негізіненетістіктерден,
кейдеесімсөздерден
жасалады

 Толықтауыш–тұрлаусызмүшелердіңбірі.
Ол–сөйлемдеіс-оқиғанызаттықмағынажағынан
толықтыруүшінжұмсалады.
Сөйлемдегіамал-әрекетті,іс-оқиғанызаттық
мағынажағынантолықтырыптұратынтұрлаусыз
сөйлеммүшесітолықтауышдепаталады.
Толықтауышболатынсөздердіңнегізгібелгілері:
1)атауменіліктенбасқабарыс,табыс,жатыс,
шығыс,көмектессептікжалғауларынмеңгеріп
тұрады;
2)толықмағыналысөздертуралы,жөнінде,
жайындадегенсептеулікшылаулардыңбірінің
тіркесуіненжасалады;
3)толықтауышболатынсөззаттықмағынағаие
болады:
4)толықтауышболатынсөзКімге?Неге?Кімді?
Нені?Кімде?Неде?Кіммен?Немен?Кімтуралы?
Нетуралы?Кімжөнінде?Кімжайында?деген
сұрақтарғажауапбереді;
 Тұрлаусызмүшеніңекіншітүрі–
анықтауыш.Сөйлемдезатесімненнезаттық
ұғымдажұмсалатынбасқасөзтаптарынанболған
мүшелердісындық,сапалық,сандық,иелік
жағынан сипаттайтын тұрлаусыз мүше
анықтауышдепаталады.
АнықтауышҚандай?Қай?Кімді?Неше?Нешінші?
дегенсұрақтарғажауапбереді;
 Пысықтауыш–тұрлаусызмүшеніңбір
түрі.
Етістіктенболғанбаяндауыштымекен,мезгіл,
қимыл-сын,себеп,мақсатжағынанайқындайтын
сөйлемніңтұрлаусызмүшесіпысықтауышдеп
аталады.Сұрақтары:Қашан?Қалай?Қайдан?
Қашаннанбері?Қанша?Қайтіп?Қалайша?
Неліктен?Неге?Неүшін?
Пысықтауыштыңнегізгібелгілері:
1)іс-қимылдымезгіл,мекен,мақсат,мөлшер,
себеп,сын-қимылжағынанпысықтаптұрады;
2)Қашан?Қалай?Қайда?Қайтіп?Неліктен?Неге?
Неүшін?дегенсұрақтарғажауапбереді;
Пысықтауышмағыналықжағынаналтытүрге
бөлінеді
1)мезгілпысықтауыш2)мекенпысықтауыш3)
мақсатпысықтауыш4)амалпысықтауыш5)
себеппысықтауыш6)мөлшерпысықтауыш.
Бастауышта,баяндауыштазатесімненжасалса,
бастауыштанкейінсызықшақойылады.
Сөйлеммүшелерініңқатысуынақарайжай
сөйлембірнешетүргебөлінеді:
1)жақтыжәнежақсызсөйлем;
Тұрлаусызмүшелербастауышпенбаяндауышты
анықтап,толықтырып,пысықтаптұрады.
Тұрлаусызмүшелергетолықтауыш,анықтауыш
жәнепысықтауышжатады.

2)жалаңжәнежайылмасөйлем;
3)толымдыжәнетолымсызсөйлем.