«Қазақ тілі пәнінен оқушыларды ҰБТ- ға дайындауда лексика тарауын игерту жолдары»

«Арқалық қаласы әкімдігінің білім бөлімі» ММ

Қалалық қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімдерінің семинары

Тақырыбы: «Қазақ тілі пәнінен оқушыларды ҰБТ- ға дайындауда лексика тарауын игерту жолдары»

Дайындаған:

А.С.Макаренко атындағы орта мектебінің

қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі

Есимсеитова Алмагуль Жаппасовна

XXI ғасыр деңгейінде оқушыларға білім беру мен болашақ өмірге даярлау тақырыбы – Елбасы Жолдауының басты бөлімдерінің бірі. “Қазір бой жарыстаратын емес, ой жарыстыратын заман” деп Елбасымыз айтқандай, дарынды, білімді ұрпақ еліміздің ертеңі екені даусыз. Елбасының Жолдауы көзі қарақты, көкірегі ояу, ел болашағын ойлайтын әр ұстазға үлкен жауапкершілік жүктеп отыр. Білім саласында соңғы жылдарда болып жатқан жаңалықтар, өзгерістер және білімді бағалаудың түрлері- бәрі де оқушыға білім беру сапасын арттыруда жасалып жатқан игі істер деп білемін. Соның ішінде Ұлттық бірыңғай тестілеу- мектеп бітірушілердің, яғни негізгі мектеп курсын тәмамдаушылардың білімін бағалаудың бір түрі. ҰБТ-ның өмірге келуімен байланысты оқушының білім сапасына сәйкес мұғалімнің де білімін, жұмыс нәтижесін саралау ғана емес, бүтін мектептің оқу-тәрбие үрдісі бағаланып жүргенін көріп жүрміз. Солай десек те, күш ,біріншіден, пән мұғаліміне түсетінін әріптестеріміз жақсы біледі. ҰБТ нәтижесі мұғалім мен оқушының бірлескен жұмысы арқасында жүзеге асады. Себебі оқушыға бағыт-бағдар, білім негізгін беруде мұғалімнің орнын ешкім толтыра алмасы анық, сол сияқты оқушының өз бетінше ізденіп жұмыс істеуі болмаса, барлық еңбектің зая кететіні де белгілі.

Станиславский: « Жер бетіндегі бақыт дегеніміз неде? – Білуде, өмірде және жұмыста. Соған қол жеткізі білуде... ол адамның жан дүниесін білу- бұл талант, бұдан асқан бақыт жоқ» - дегендей, әр мұғалім балалардың жан дүниесін түсінуге тырысамыз.Осы жерде айта кету керек, кей балалар алдына берік мақсат қойып, соған жету үшін еңбектеніп, тер төксе, кейбірінің оқу үлгерімі төмен болып қана қоймай, ештеңеге қызығушылық танытпауынан оның алдына қойған мақсаты, соған сәйкес жүзеге асыратын міндеттерінің де болмауын көреміз. Бұған, біріншіден, ата-ана кінәлы болса, екіншіден, біздер, ұстаздар қауымы кінәлымыз.

Алдымызда отырған оқушылардың ғана емес, жыл сайын келетін мектеп бітіруші сыныптардың өзі әр түрлі. Мәселен, өзімнің іс- тәжірибемде 10 шақты жыл қатарынан оқушылар қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен ҰБТ тапсырып келеді. Оның дені қазақ сыныптары, арасында биылғы сыныпты қосқанда 3 орыс сыныптары тапсырмақшы.Сонда байқағаным, биылғы жұмыс жасаған сыныбыңа лайықтап жасаған жоспарың келесі жылғы мектеп бітірушілермен жұмыс жасауға сәйкес келмеуі мүмкін, мейлі ол қазақ сыныбы болсын, орыс сыныбы болсын, мен үшін еш айырмасы жоқ. Тек орыс сынып оқушыларымен жеке- дара жұмыс көбірек жүргізіледі, осыған байланысты әдіс- тәсілдер өзгеріп отырады. Ең алдымен мына сөздерге мән берсек: Сынып - оқушы саны – білім сапасы. Оны неге айтып отырмыз: кей сынып болды, бала саны аз, бірақ білім сапасы төмен, ал кей сыныптың бала саны көп, білім сапасы жоғары. Соған байланысты мұғалімнің оқушылармен жүргізетін жұмыс түрлері де өзгеріп отырады. Оның ішінде балалардың өз бетінше жүргізілетін жұмыс түрлеріне тоқталсам:

• ережелерді оқулық бойынша қайталау;

• қазақ тілінің салалары бойынша тақырыптық, комплексті теспен жұмыс жүргізу;

• тест сұрақтарынан күмән келтіретін жауаптарды оқулықпен салыстырып қарау;

• қатемен жұмыс жүргізу;

• талдау (фонетикалық, синтаксистік, морфологиялық т.б.) жүргізу.

• кей жағдайда «Шың» баспасынан шыққан оқулықтағы қателерді табу, комплексті тест ішіндегі қателерді табу.

Соңғы жұмыс ережені жақсы білетін оқушылардың қолынан келеді және оларды балаларға үлгі ретінде айтып, мадақтап отыру керек! Леп белгі қойып отырған себебім-бұндай оқушылардың орыс сыныптарынан шыға алатынын мақтанышпен айтқым келеді. Бұл , әрине, ұстазды қуантады, себебі бұл оқушы- ҰБТ- дан еш сүрінбей, өзіне сенімді отыратын оқушылар. Қазіргі дайындап отырған сыныбымда осындай оқушылар бар: Рахимова Д, Курмангалиева А, Шарипова Д, Басс А.

Мен бүгін қазақ тілінің бір саласы- лексиканы меңгертуде өз тәжірибеммен бөліссем деймін. Ол үшін әуелі лексиканың зерттейтін саласын бағамдап алсақ. Лексика-көне гректің Lexiros (сөздік) деген сөзі. Лексика деген сөз жер жүзіндегі халықтар тілінің көпшілігінде термин болып қалыптасып кеткен. Біздің тілімізге ол орыс тілі арқылы келіп орнықты. Бұл термин - бір тілдегі барлық сөздердің жинағы деген ұғымды білдіреді. Осы лексика деген терминнің ұғымына тілдің жергілікті ерекшелігі де, сол бір тілдің говорлары да, диалектілері де енеді. Лексиканың құрамына енген сөздерді тексеретін-лексикология, мағыналарын тексеретін-этимология, сөздік жасау, сөздерді жүйелі түрде жинау ісін тексеретін-лексикография кіреді. Бұған фразеология да іргелесіп отырады. Тіл ғылымының этимология, лексикология, семасиология, лексикография деген тараулары лексиканы тексереді. Сонымен қатар лексика грамматиканың негізгі базасы болып табылады.  Грамматикалық категорияларды сөздің грамматикалық өзгерістерін, түрленуін, бір сөз бен екінші сөздің байланысын-оның негізгі обьектісі болатын-сөзден бөліп қарауға болмайды. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық системадағы алатын орнын, шығу төркініне қолдану қабілеттігін күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, стильдік мәні мен сипатын тексеретін лексикология. Лексикология тілдегі барлық сөздердің жиынтығын, сөз байлығын зерттейді, тілдің негізгі сөздік құрамының келесі мәселелерін түгел қамтып, оны егжей-тегжейлі түсіндіруді мақсат етеді.

«Ана тілін сабақта аластату мүмкін болғанымен оны оқушының сана – сезімінен аластату мүмкін емес»,- деп ғалым Л. В. Щерба өте дұрыс айтқан. Себебі сыныпта өзге ұлттың баласымен бірге отырған қазақ балалардың өзі білімді орыс тілінде алып отырғандықтан, бірінші орыс тілінде ойлап, сонан соң оны іштей аударып, жауап бере алады. Осы аудитория балалары қазақ тілінің салалалары ішінде лексикадан комплексті тесте көп қате жібереді. Жіберілген қателердің мазмұны мен себептері:

- ең әуелі, сол берілген сұрақтың аудармасын білмеу;

- синоним, антоним, омоним сөздердің баламасын таба алмау;

-мақал- мәтелдердің жалғасын білмеу немесе оның тақырыбы не туралы екенін айыра алмау;

- орыс тіліндегі сөйлемнің не сөздің аудармасын білмеу;

Сондықтан белгілі бір тілді меңгеру үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерекшелігі бар екенін ескеру қажет. Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық тұлғаларды білмесе, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдік қатынас та жүзеге аспайды. Өйткені адам сөйлей білу үшін айтайын деген ұғымға қатысты сөздерді және сол сөздерді дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеруі керек.  Адамдардың өзара пікір алмасуы тек сөзге ғана емес, сөзден басқа да лексикалық тұлғаларға қарағанда сөз тілдік қатынастың ең негізгі құралы болып табылады.Ал Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең маңызды орын алатын материал-лексика деп есептейді. Сол үшін де лексиканы меңгертудің маңызы зор және оны игерту үшін түрлі әдіс - тәсілдер пайдаланамын (слайдтан көрсету) .

Семантикалық карта

Семантикалық карта

Сәйкестендір

№	Мақал- мәтелдер	тақырыбы
1	Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді	еңбек
2	Туған жердей жер болм 770 ₸ - Сатып алу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап табыс табыңыз! Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз. (kaspi Gold, Halyk bank) Соңғы бір жылда: 45 000 000 ₸ Авторлар тапқан ақша Толығырақ Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Жүктелуде... Бағыт Жүктелуде... Сынып Жүктелуде... Іздеу Осы аптаның ең үздік материалдары Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары Аттестацияда (ПББ) 100% келетін тақырыптармен дайындаймыз Аттестацияда (ПББ) келетін тақырыптар бойынша жасалған тесттермен дайындалып, бізбен бірге тестілеуден оңай өтесіз Өткен жылы бізбен дайындалған ұстаздар 50/50 жинап рекорд жасады Толығырақ