Қазақстандағы көші-қон саясаты

Күні:

Топ:

Сабақтың тақырыбы:§17-18. Қазақстан Республикасының көші-қон саясаты

Сабақтың мақсаты:

1. Көші-қон саясатының ерекшеліктерін анықтау үшін «көші-қон», «эмиграция», «иммиграция», «репатриант», «диаспора», «ирре- дента» ұғымдарын пайдалану;

2. Қазақстандың заңнамакың және мемлекеттік бағдарлама ■ лардың негізінде көші-қон саясатының негізгі бағыттары мен басымдыцтарын түсіндіру.

Логикалық сұрақтар:

1. «Көші қон» дегенді қалай түсінесіңдер?

2. Казақстанның көші-қон саясаты туралы не білесіңдер?

1.Тәуелсіз Қазақстандағы көші-қон саясатының ерекшеліктері.

Көші-қон мемлекет халқының санына,ұттық құрамы

мен қоныстануына, табиғи қозғалыстың үдерістеріне әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады. Сонымен қатар коші-кон еліміэдегі ауыл мен кала түрғындарының өзара үлес салмақ өзгерістерінде, елеуметтік-экономикаяың мееелелерді шешуде және үлттық кауіпсіздік жағынан маңызды рол атқарады. Кеңестік кезеңнің соңгы жылдарында республың йның ұлттық құрамында қаэаңтардың үлес салмағы төмен болды.

Сондыңтан Қазақстан тәуелсіадік алғаннан кейін әлеуметтік-экономикалық және саяси жагдайдың ерекшелігіне сәйкес көші- кон саясатын жүргізуге белсенді кірісті. Ең алдымен, шетелде тұратын этникалык Казақтардың үлттық бірігуі және тарихи отанына оралуы үшін көші-кон саясатының басқару жүйесін жетілдіру карастырылды. 1992 жылы маусымда отандастарымыздың төуелсіз елімізге көшуінің құқықтык негіздері реттелген «Көшіп келу туралы» Заң кабылданды.

1997 жылы қабылданған «Халықтың көші-коны туралы» заңында көші-қон ағынын реттеу жүйесін жетілдіру, этникалық қазақтарды тарихи отанына қабылдау тәртібі мен азаматтық алу мүмкіндіктері нактыланды. «Халықгың көші-қоны» заңында репатриант дел танылған адамдардың қүқықтык мәртебесі анықталған.

Түжырымдаманың басты кағидалары бойынша адамның негізгі күқықтары мен бостандықтарын сақтау; нәсілі, тілі, діні, этникалық және әлеуметтік шығу тегі, кезқарасы, саяси сенімі сиякты белгілері бойынша кемсітушілікке жол бермоу басымдықтары айқындалған.

2017 жылы Қазақстан Республикасының 2017-2021 жылдарға арналган миграциялық саясаты» түжырымдамасы ка­былданды. Бүл шетелдерде гүратын қандастарымыздың тарихи отанына оралуына кеңінен жол ашты. Көші-кон саясатыныц негіагі бағыттары айқындалды. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша әркімнің республикадан тыс жерлерге кетуіне және кедергісіз қайтып оралуына қүқығы бар.

2. Көші-қон үрдістерінің негізгі кезеңдері. Біріиші кезеңде (1991-2003 жылдар) көші-кон республика аумагынан кейбір түрғындардың үдере кошіп кетуімен сипатталды. Елімізден еуропалық этнос өкілдері өз тарихи отандарына көше бастады. КСРО ыдыраған соң, алғашқы жылдардагы алеуметтік- экономикалык дағдарыс, өндірістің құлдырауы көптеген үлт екілдері, соның ішінде орыстар — Ресейге, поляктар - Польша ға, немістер — Германинға т.б. елдерге көшіп кетуі нәтижесінде рес публикада аталған этностар өкілдері санының азаюы орын алды. Бүл жағдай республика түрғындары санының кемуіне, енбекке жарамды білікті кадрлар катарының сиреуіне әкелді. Сендай- ақ жүмыссыздык өсіп, отбасыларда ажырасулар кебейді. қылмыстар саны артгы. Халыктың табиғи өсуі, бала ту у корсеткіші төмендеді.

Осы жылдары республика халқының саны 16 793,1 мыңнан 14 886,8 мыңға кеміді. Сыртқы көші-кондағы жоғары шегі 1994 жылға сәйкес келеді. Елден 811,3 мың адам көшіп кетті. 1991-2008 жылдары республикада жалпы 3,5 млн адам көші- кон козғалысына түсті. Сондай-ак басым копшілігі Ресейге -1550мың,Украинаға-52,6 мың,Белоруссияға-39,7 мың адам көшіп кетті.Қазақстаннан тұрғындардың көшу үдерістерінің негізгі себебі ретінде 90- ж. Ортасында орын алған экономикадағы дағдарысты ,сонымен катар азаматтардың атамекенінен кайта қауышу максатын айтуға болады. Оның үстіне психология л ық факторлар да басым болды: көптеген адамдар тарихи отанында түрып жатқан туыстарымен байланыс- тары үзіліп, ертеңгі күніне деген сенімін жоғалтты, шегарадан өтудің қиындыктары туындауы мүмкін деген үрей мен тарихи отанында азаматтық алу мәселесі де алаңдатты. Сондықтан бүл этнос өкілдері өз еддерійе оралуға, тездетіп кешуге кірісті. Аталган мөселелерді ескере келе, Қазақстан Республикасының Түңғыш Президенті - Елбасы Н.Э. Назарбаев 1998 жылы ТМД Саммитында «Карапайым адамдарға қарай 10 қарапайым қадам» үсынған болатын. Бүл бастаманың, жүаеге асыруда азаматтық алу барысындағы жеңілдіктер, шегарада аэаматтарымыздың, жүктердің, тауарлардың кедергісіз өгуі жене ақпараттық байланыс аясын кеңейту т.б, меселелер қарастырылды.

2004 жылдан бастan көші-қон ағынының қарқыны төмендеп, халық саны өсііі, миграциялық үрдістің, екінші кезеңі басталды, Өсудің негізгі көзі табиғи өсім болды. Бүл өсім мүсылман-түркі халықтарында (қазақ, езбек, қырғыз, әзірбайжан, гүрік, түрік- мен, үйгыр, дүнген, тәжік) айқын байқалды. 2004—2009 жыл- дары республика халқының саны 820,9 мын адамға кебейді. 2020 жылы Қаааксган Реснубликасы халкының, саны 19 миллион - ға дейін жетті.

3. Ішкі көші-қон ерекшеліктері. Тәуелсіздік жылдары ішкі көші-конның негізгі бөліті ауылдық жерлсрден ірі қалаларға көшумен жалғасты. Еңбек мигранттарынын едәуір бөлігін қазақ жастары құрады, 1994 жылдан 1998 ж. дейін ауылдық округтер саны 2522-ден 2042-ге қысқарды. Үжымшарлар мен кеңшарлар таратылды, ауыл инфракүрылымы өзгеріске үшы- рады. Жүмыссыздык күшейе түсті.

Экономика лық дағдарыс нәтижесінде қалалардың пай да бо­лып, өсіп дамуына жол ашңан аауыт, фабрикалар тоқтап калды.

1989-1999 жылдары шағын қалаларда түрғындардың саны азая бастады. Мысалы, Лениногорск - 13,7 мыц, Зыряновск - 18,4 мың, Аркалық — 20,3 мың, Шахтинск — 41,8 мың адамға қысқарды.

Осы кеадері халқымыздың демографиялың және өлеуметтік дамуы ірі бетбүрыстар мен күрделі өзгеріотерге үшырады. Қазақстан үкіметі 2008 жылы көші-қонды басқару женінде «Нүрлы көш» мемлекеттік бағдарламасын бекітті.

*Нүрлы көш» бағдарламасының негізгі мақсаты - шетелдердегі қандастарымызды жене еліміздің, оңтүстік өнЯрінен солтүстік еқіріне цазақтарды үтымды қоныстандыру. «Нүрлы кеш» бағдарламасы аясында мсмлекет ел түрғындарын халқы тығыз, еңбек күші мол оңтүстік облыстардан республикамыздың солтүстік өңірлеріне көшіру саясатын қолға алды. Отанына оралған қандастарды да солтүстік аймаққа орналастыру шарасы жүргізілді. Бала туу деңгейі. төмен жене жүмыс күшінің тапшылығы бар өнірлердегі кадр маселесін шешуде «Серпін» атты бағдарлама да сәтті жүзеге асырылып,үлкен маңыаға ие болды.

2014 жылдан бастап «Серпін» жалпыүлттың жобасы жүргізіліп келеді. Осы жоба бойынша мамандар даярланып, еңбек ресурстары мол аймактардағы жастарды сұранысқа ие мамандықтар бойынша батыс және солтүстік аймақ тарга оқуға тартады.

4. Шетелдердегі қазактардың туған Отанына қайта оралуы. Дүниежүзі қазақтары кауымдастығы маліметтері бойынша XX ғасырдың 90-жылдары қазақтар әлемнің 40 елінде түрды. Олардың ішінде 3 млн 137 мың қазақ — жақын шетелдерде, 2 млн 529 мың казақ — алыс шетелдерде мекендеген. Қазақтар көп гүратын елдер: Қытайда - 2 млн 260 мың а дам, Өабекстанда - 1 млн 750 мын адам, Ресейде — 1 млн 100 мың, адам, Моңғолия- да - 150 мың адам, Түркіменстанда - 150 мың адам, Қырғызстанда — 95 мың адам, Ауғанстанда — 30 мың адам, Түркияда — 15 мыц а дам шоғырланган.

1991 жылы акпан айында республикага Моңғолиядан еңбек квотасы бойынша 97 казақ көш in келді. Олар бүрынғы Талдықорған об лысы на орналасты. 1991 жылдыд тамыз айында 1492 отбасы Семей, Қарағанды, Павлодар, Қостанай облыстарында мекен етті. Жалпы 1991-1993 жылдары Қазақстанға Модголиядан 60 мыңға жуық адам кешіп келді.

1993 жылы Қазақтардың елге оралуы үшін арнайы квота бекітіл- ді. Мысалы, 2009 жылы көшіп келу кнотасында — 20 мын отбасы қарастырылды. Тәуелсіздік жылда­ры республикага 1,5 млн-ға жуыд қазақ қайтып оралды. Ең үлкен бөлігі Өзбекстаннан, Модголия мен

Қытайдан келді.

5. Дүниежүзі қазақгарының қүрылтайы және отандастарымыздың елімізге оралуының маңызы. 1991 жылы республикада жергілікті үлт өкідцерінің үлес салмағы 40% -ды к у рады. Қазак хал:қының азшылыққа айналуына қуғын-сүргін, күштеп қоныс аударту, депортация, өлкедегі ашаршылық секілді оқи- ғалар әсер еткек. Сарапшылардың пікірінше, кез келген елдің ішкі зтносаралық түрақтылығын сақтау үшін жергілікті үлт өкілдерінің үлес салмагы 75-80% болуы керек. Осы түрғыда иммиграция, ирредента, эмиграция меселелеріне зор коңіл бөліні отыр.

Казақсганның үлттық қауінсіздігін, елде саяеи түрақтылықты қамтамасыз етуде кебінесе жергілікті үлт пен көптеген диаспоралардыц озара түсіністікке негізделген арақатынасы және жалпы халық санындагы қазақтардың үлес салмағының, осуі мақызды рол атңарадьі. Бүл меселеде шетелдегі қазақ диаспораларының оз отанына кешіп келуіне жол amy, елде ор- наласу мүмкіндіктерін қамтамасыз ету анагүрлым оңтайлы шешеім болып табылды. БІріншіден, отандастарымыздың тарихи отанына кошіп келуі демографиялык. үдерістерді шешудін, тиімді жолдарының бірі саналады. Өйткені оларда кепбалалы отбасын қалыитастыру үстанымы берік саңталған. Екіншііден, Қааақсгандағы жүмыс күшінің жетіспеушілігін жоюға жәр­демдеседі. Өзбекстан, Кыргызстан, Қытай, Тәжікстан елдерінен арзан жүмыс күшінің үнемі жене жаппай ағылуы зкономикалық жағынан оте тиімсіз. Сондықтан олардың орнына этникалық қазақтардын келуі, тапқан габысты өз елімізде жарату мен салық төлеу республика бюджет қорын толықтырады. Үшіншіден, шетелдердегі қазақтардың, туған Отанына :қайта орал у ы қазақ тілі мертебесін котереді. Өзбекстан, Қьггай, Моңғолия қазақтары мсмлекеттік тілді еркін меқгерген. Ресей қазаңтары да ана тілін меңгеруге аса ниетті. Тортіншідеи, белсенді квші-қон ағымы арқылы гарнхи әділдікті орнатуга мүмкіндік аламыз. Бесіншіден, экономикальиқ, меденн, спорт табыстарына қол жеткіземіз. Отандастарымыздың еліміэдід елеуметтік-экономикалық, ғылыми, мәдени, саяси омірінде елеулі озіндік үлес қосып жүргені мәлім. Мысалы, Өзбокстаннан елге оралғандардың бірі — сәулетші, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Елтаңбасының авторы Жандарбек Мөлібеков. Түркиялық Халифа Алтай - Құранды араб тілінен Қазақ тіліне алғаш рет аударды.

Монголиядан шыққан ғалым-түрколог Қаржаубай Сарткожаүлы - коне түркі жаз- баларын еркін оқитын сан аулы зергтеуші- лердің бірі. Мүстафа Өзтүрік - таэквондо спортынан әлемге әйгілі шебер. Қытайдан атажүртка оралған Нобижан Мүхаммедхан- үлы «Мәдени мүра» мемлекеттік багдарламасы аясында қытай жааба деректерінен ежелгі, о рта ғасырлар жене жаңа ааман та- рихына қатысты күнды меліметгерді қазақ тіліне аударды. Өзбексганнан кешіп кел- ген Еақыт Сорсекбаев бокстан 2008 жылы Пекин олимпиадасында жеңімпаз жалғыз қазақ болды. Кытайдан көшіп келген Майра Мүхалмедқызы «Ла Скала, «Гранд Опера» сынды әлемдегі әйгілі опера театрларында ән шырқады. Бүгінгі таңда шетелде түрып жатқан қа\ндастарымыздың гарихи отаны — Қазақстанға орал у меселесі мемлекегтік деңгейде карал ып, занды негіздер жасалуда.

Қазақстан Ресиубликасының Түңғыш Президент! - Ел басы Н.Э. Назарбаевтын бастамасымен, ҚР Президенті Қ.-Ж.К. Тоқаевтың қолдауымен отандастарымызды көшіріп әкелу үшін барлык жагдай карастырылып, қамқорлык керсетіліп келеді. Жыл сайын ше