Оңтүстік Қазақстан облысыШардара ауданы«Қоссейіт» жалпы орта мектебі
Тәрбие сағатыТақырыбы:Қазақ халқының салт -дәстүрі
Тарих пән мұғалімі: Р.Еламанова
Тақырыбы: Қазақ халқының салт -дәстүріМақсаты: оқушыларға қазақ халқының салт - дәстүрлері мен әдет-ғұрпының тәрбиелік мәнін ұғындыру, баланың бойына адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, халық өнегесін үйрету.Оқушылардың бойында ұлттық сананы ояту,жас ұрпақ санасына,туған халқына деген құрмет,сүйіспеншілік,мақтаныш сезімін ұялату,ұлттық рухты сіңіру.Көрнекілігі: суреттер, ұлағатты сөздер жазылған плакаттар, ұлттық бұйымдардың суреттері.Барысы:1 - жүргізуші: Еліміз жаңа тарихи кезеңге аяқ басты біз қайта түлейдің айрықша маңызды екі процесі саяси реформа мен экономикалық жаңғыруды қолға алды. Біздің мақсатымыз айқын,бағытымыз белгілі,ол әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына қосылу.Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі,яғни одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс.«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласымен таныстыру және талқылау мақсатында оқушыларымыздың ескерілуі тиіс 6 басылым бағыт бойынша таныстырылымдарын тындайық.Қай заман болсын, адамзат алдында тұратын басты міндет - адал, білімді, еңбек сүйгіш ұрпақ тәрбиелеп өсіру. Бұл міндетті әр халық салт-дәстүріне орай іске асырады. Яғни, әр халық ғасырлар бойы сыннан өтіп, сұрыпталған озық салт-дәстүрлерін жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланып келген. 1 - жүргізуші: Баяндама: «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты тақырыбында 7 «ә» сынып оқушысы Ермекбай Мадина оқиды. 2 - жүргізуші: 1 - жүргізуші:Ата салтым – асыл мұрам, ардағым,Бабалардың жалғастырар арманын.Сан ғасырда қалпын бұзбас қадірім,Өткенімді бүгінменен жалғадым.2 - жүргізуші:Қазағымның салт - дәстүрі жаңғырған,Тәлімді ой сынағы, тәрбие көзі қалдырған.Салт - дәстүрді ардақтайық, ағайын.Қазақ атты үлкен, кіші, балдырған.Жиналыппыз сәтті күні бәріміз де,Үлкен, кіші, жасымыз, кәріміз де.Төрлетіңіз, қадірменді қонақтар,Гүл - гүл жайнап мына біздің төрімізге.Өнерлі халық - өміршең халық, қазақтың әдет ғұрпына бағытталған «Қазақ халқының салт -дәстүрі» атты тәрбие сағатымызды бастаймыз.Ән: «Қазақтың салт - дәстүрлері»1 - жүргізуші. Тәрбие сағатымызды бастамас бұрын салт - дәстүрлер туралы қысқаша мәлімет беріп өтсек.2 - оқушы: Әр ұлттың, халықтың, діні мен сеніміне, тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар тұғырының негізгі салт ретінде қалыптасқан.Қазақ халқының салт - дәстүрлері:Дана:Ат қою. Балаға ат қою – қазақта аса салтанатты жағдай. Әдемі, атақты, құрметті адамдардың атын қоюға тырысады. Сол атқа лайықты болуын қалайды. Атты сыйлы құрметті адамға қойғызады. Бүгін де құрметті адамдардың аттарын қояды: Бауыржан, Абай, Сәкен, Абылай, Фариза, Олжас т.б. Қазақта «ат қою» мен «ат тергеу» бар. Келін күйеу әкесін - «ата», інісін - «қайны», қарындасын - «қайнысіңілім», үлкен ағасы – «ағеке», «мырза қайнаға», «би атам», «еркем» т.б. деп атайды. «Ат тергеу» үлкен кішіге дер құрмет. Үлкендердің атын атау – құрметтің жоқтығы, әдепсіздік болады. Атты азанмен жұртқа естірте айтып, онан соң бесіктегі баланың екі құлағына: «Сенің атын пәлен» деп 3 рет айтады. Әдемі:Қырқынан шығару. Қырық күн өткен соң баланы әйелдер суға түсіріп, шашын , тырнағын алады. Суға түсірген әйелдерге сый-құрмет көрсетіліп, рахмет айтады. Жыйналған адамдарды дастарханға шақырады. Қазақта 3,7,41 сандарды ерекше қайырлы сандар деп есептеледі.Сәби дүниеге келгеніне 40 толған соң, нәрестенің "сүт тырнағы мен қарын шашын"- алып,теңгелер салынған ыдысқа 40 қасық су құйып шомылдырады. Гулжайна:Шілдехана. Жарыс қазанның арты іле-шала не сол күні түнде, ертеңіндегі кеште шілдеханамен жалғасады.Шілдехана тойына нағашы ата-апасы қалжа қойын сойып,қоржын әкеледі. Шілдехана тойына арналып мал сойылады. Сол малдың барлық етін асады.Мойыннан әйелдерге ауыз тигізеді,баланың мойыны қатаю үшін жоғары іліп қояды. Батырхан:Бесік тойы. Бесік қасиетті, киелі мүлік, сәбидің алтын ұясы болып саналады. Бұған-да ел-жұртына аяулы, ұрпақты бір әжесі лайық. Бұрынғы шаман дінінің отқа табынған салты бойынша әлгі бәйбіше темірді отқа қыздыртып сәбидің маңына пәле-жала, жын-шайтан жоламасын деп бесіктің арқалығын бірнеше жерден қарайтып тұрып қариды. Басқа бәйбішелер қырандай болсын деп бүркіттің тұяғын байлайды. Бұл бесік дегеніңіз баланың тазалығы ұшін, көшпелі елдің көші-қоны, ат үсті үшін табылмайтын қолайлы нәрсе. Бесіктегі бала көбінесе омыраудан шыққанша жатады . Ит көйлегі тозып, қарын шәші алынған бала талпынып, артынан бақа тірсегі бір бүктеліп, бір созылып еңбектей бастайды. Бала бұл шамаға келген соң бесікті аса кәдірлейтін қазақ әдемілеп тазалап, келешек ұрпақ тезірек келсін, енді сол жатады деп үйдің ең бір сенімді жеріне сақтайды . Бесікті қазақ құрметтейтіні, сақтайтыны соншалық, атасы жатқан бесікке немерелері жатады. Кейде қазақтың туған жерді де алтын бесік деуі де осы ардақтаудан шыққан болар. Сондықтан да бесік тойы қазақ өмірінде үлкен орын алады. Бесікке баланы қырқынан шыққан соң салады. 1 - жүргізуші.Көрініс «Тұсау кесер»Дидар:Тұсау кесу. Бала бесіктен шығып, еңбектеуден өткен соң қаз-қаз баса бастайды. Өз аяғымен туған жерінің топырағын басып, із түсіріп , өз көзімен алдына қарап бет алады. Ұядан өз қанатымен қалықтап ұшқан балапандай бала да, ең алғашқы тіршілігін бастайды. Мұны ежелден түсінетін қазақ баласының келешегіне ақ жол тілеп, тұсау кесер жасайды. Бұған да мал сойып, жұрт жияды.Баланың анасы ала-құла шуда жіптен екі-үш қарыс дайындап, оны ауылдағы ең бір желаяқ пысық әйелге: «Ал, тұсауды сен кес. Өзіңдей пысық болсын» деп ұсынады. Ол кісі ала жіпті баланың екі аяғына тұсамысша байлап сонан соң ортасынан кеседі. Бала андайдағы апасына қарай тәлтіректей жөнеледі. Тұсау кесу қазақтың өмір сапарының сәтті болу үшін ақ ниетпен жасаған ырымы, құдайға деген құлшылығы. Біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдірге алма дегенді әу бастан ақ құлағына сіңісті етеді. Құралай:Сүндет тойы. Атқа міну жасына толған, яғни үш жасқа толған ұл балаға тән тағы бір той – сүндет тойы.Баланы сүндетке тақ жасында отырғызады. Яғни үш жаста, бес, жеті, тоғыз, тым кешіксе он үш жаста. Баланың сүндетінің жеңіл болуы, біріншіден, баланың күтіміне байланысты болса,екіншіден сүндет жасаған адамның қолының жеңілдігіне байланысты болатын. Сүндет тойы думанды тойдың бірі. Мұнда баланы арнаулы «Сүндет ат» деп аталатын атқа мінгізіп, сәндеп киіндіріп, үкі тағып, ауыл-аймақты аралатады, баланың өз аузымен тойға шақыртады . Дәстүрлі салт бойынша ойын-сауықтың бар түрі көрсетіледі . Баласы сүндетке отырғанда ата-анасы «балам мұсылман санатына қосылады» деп қуанады. Балнұр: Әр ұлттың, халықтың, діні мен сеніміне, тұрмыс тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптар тұғырының негізгі салт ретінде қалыптасқан. Шілдехана (салт)- жаңа туған нәрестенің құрметіне жасалатын ойын - сауық, той. Кіндіккесер (салт). Нәресте туған сәтте оның кіндігін кесетін әйелдер (кіндік шешесі) дайын тұрады. Кіндік кесу – мәртебелі, абыройлы іс. Бесікке салу (салт)- жаңа туған баланы бесікке салу. Бесік - қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. Қырқынан шығару (салт). Баланың туғанына қырық күн толған соң оны ыдысқа қырық қасық су құйып шомылдырады. Ол сәбидің жан – жүйесінің қалыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан. Тұсау кесер (салт)- сәби қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып. Қазақтың өмір салты, өрен салты т. б. қолдану мен дәріптеуді ғұрып дейміз. 2 - жүргізуші:Ән: «Тойға шашу» орындайтын Бигелдиева НазымГулжайна: Дәстүр - халықтың атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени - тұрмыстық, кәсіптік, салт - сана, әдет - ғұрып, мінез - құлық, тәлім - тәрбие және рухани іс - әрекеттер көрінісі.Базарлық (дәстүр)- алыс сапарға шыққан адамдардың жақындарына әкелген сыйлығы.Байғазы (дәстүр)- балалардың, жастардың жаңа киімі, заты үшін берілетін ақшалай, заттай сый.Тілашар (дәстүр)- баласы жеті жасқа толған соң балаға жаңа киім кигізіп, оқу - жабдықтарын дайындап, шағын той өткізеді. Мұны «Тілашар» тойы деп атайды.Жеті ата (дәстүр)- халқымыз кейінгі ұрпаққа жеті атасын білуді міндеттеген.Асату (дәстүр)- ет желініп болған соң төрде отырған ақсақал табақта қалған етті жас балалар мен жігіттерге асатады.2 - жүргізуші:Шашу, шашу шашайық,Ақ сандықты ашайық.Бұл мереке, бұл тойда,Керемет рәсім жасайық.Бала: Сүйінші, сүйінші, дүниеге сәби келді.!Әжелер: Ой айналайын балам, бұл қуанышты хабар ғой! Сүйінші сұрау шын қуаныштың белгісі. Қазақ сүйіншіден нені аяған, мінекей сүйіншіңді ала ғой.1 - жүргізуші: Ой қандай керемет, дүниеге бір қазақ келді десейші!. Балаға қандай ат қойсақ болады екен?Қазақтың ғұрыптарының бірі «Ат қою» рәсіміне кезек берейік.«Балаға ат қою» рәсімі жасалады.2 - жүргізуші: Енді дүниеге келген баланы бесікке салуға әжелеріміз де дайын сияқты. Қызықты үзбей «Бесікке салу» рәсіміне кезек берген дұрыс сияқты, сен қалай ойлайсың?«Бесікке салу» рәсімі жасалады.1 - жүргізуші:Баталы құл арымас,Батасыз құл жарымас.Батаменен жер көгереді.Баламызға аталарымыз батасын берсін.... 2 - жүргізуші: Енді салт - дәстүрлеріміздің алғашқы кезегі ойындар түріне қысқаша тоқталып өтейік.Эльдар:АУДАРЫСПАҚ - бұл ойынға екі ер бала қатысады. Бір - бірін арқалап та немесе ересек балалар болатын болса ат үстінде отырып бірін - бірі аударып аттан құлатуы керек.Нұрбол:АСЫҚ ОЙНАУ - бірнеше балалар жиылып алып асық атысып ойналады. Әрбір асықтың құлағаны әртүрлі есептелініп, әртүрлі аталады.Эрик:АҚСҮЙЕК – ақсүек алысқа лақтырылады, яғни кешқұрым уақытта оны тауып алу қиынырақ, сондықтан бұл ойынның қызығы кім бірінші іздеп тапса сол жеңімпаз. Ауыл жастары жиналып іздеуге кіріседі, таппай артынан оралған адам не өлең, не болмаса жұмбақ жасырып, яки өлең айтып беруі керек.Бақберген: АРҚАН ТАРТЫС - арқанның екі жағына балалар бөлініп тұрады да тартысады. Қай жақ жылдамдық танытып бірінші өз жағана тартып алса сол топ жеңімпаз атанады. Баланы атқа мінгізу салты – баланың буыны бекіп, 4 - 6 жасқа келгенде ат үстінде өзін - өзі ұстап отыра алатын жағдайға жеткенде, атқа мінгізу салтын жасап, ат құлағында ойнайтын денсаулығы зор, мықты, шымыр жауынгер, еңбекқор, қиыншылыққа төзімді ұрпақ тәрбиелеудің бір түрі.Балаға ер - тұрмандарын сыйлап (ашамай, жандорба, тоқым, жүген, ноқта), атқа мінгізіп той жасайды.Бұл әрекет ер баланың ендігі азамат болуға дайындалғанының белгісі болып саналады.1 - жүргізуші:Ата - дәстүр абырой көтергенде,О, бұл сөздер сүйектен өтер демде.!Тоқталамыз енді біз, ал халайық,Қанатты сөз, мақал мен мәтелдерге.2- Жүргізуші:Қарап отырсақ қазақтың мақалдап сөйлеген сөзінің өзі бір шұрайлы, тәрбиелік мәні зор, астарлы. Бұған осы көріністен - ақ көз жеткізген боларсыздар.1 - жүргізуші: Құрметті ұстаздар,оқушылар бүгінгі біздің сабағымыздың мақсаты - заман өзгерсе де ұлттық салт - дәстүріміздің көнермейтіндігін еске салып, ұлттық мұраны қайта жаңғырту. Бүгінгі тәрбие сағатымызда өздеріңіз куә болған дәстүрлерді көкейлеріңізге тоқып, саналарыңызға сіңіріп алсаңыздар артық болмас.2- Жүргізуші: «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар»демекші, салтын сүйген әрбір жас ұрпақ болашақта халқын сүйетін, еліне адал қызмет ететін, тілінің, салт - дәстүрінің жанашыры болатындығына сенімдімін.Еліміздің жарқын болашағы сіздердің қолдарыңызда, құрметті оқушылар!
08 Сәуір 2018
523
0 рет жүктелген
Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған