Қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасағаны үшін туындайтын жаза түсінігі және түрлеріне қысқаша сипаттама

Біздің республикамыздың қылмыстық кодексі жаза туралы түсінікке төмендегідей анықтама береді: «Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатьш мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және осы адамды осы кодекспен көзделгендей құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады» (ҚК ). Бұл анықтамада жазаның негізгі белгілерінің жиынтығы берілген.

Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы. Ол қылмыс жасаған тұлғаға тек ерекше мемлекеттік орган, яғни сот арқылы ғана, осы жөнінде шығарылған үкімнін негізінде қолданылады. Ал, үкім ҚР-ның атынан шығарылады. Мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары лауазымды қызмет иесінің атынан, немесе басқадай билік, басқару органдарының атынан қолданылады.

Жазаның басқа бір маңызды мақсаты - сотталушының түзелуі болып табылады. Мұндай мақсаттың болуы - ҚР қылмыстық зандылығының адамгершілік бағытты қолдайтындығының куәсі. Мемлекет, қылмыс жасаған тұлғаға заңды қолдана отырып, бұл тұлғаны жазасын өтеп болған соң қоғамға ол енді қайтадан жаңа қылмыстар жасамайтындай қылып қайтаруға ұмтылуы тиіс. Түзелуді екіжақты тұрғыдан қарастырған орынды: біріншіден, сотталушыға ықпал етуші тәрбиелеу процесінің өзі ретінде және, екіншіден, бұл ықпалдың нәтижесі ретінде.

Түзету дегеніміз - бұл сотталған тұлғаның психикасынан (санасынан) оны Қылмыс жасауға жеткізген теріс әдеттерді аластату.

Жаза дегенiмiз - сот үкiмi бойынша тағайындалатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін кiнәлi деп танылған адамға қолданылады және ол осы адамды құқықтары мен бостандықтарынан ҚР ҚК көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады.

Жаза әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектiрудi немесе адамның қадiр-қасиетiн қорлауды мақсат етпейдi.

Жаза түрлерi:

1. Қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға мынадай негiзгi жазалар:

1) айыппұл;

2) түзеу жұмыстары;

3) қоғамдық жұмыстарға тарту;

4) қамаққа алу қолданылуы мүмкiн.

2. Қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға мынадай негізгі жазалар:

1) айыппұл;

2) түзеу жұмыстары;

3) бас бостандығын шектеу;

4) бас бостандығынан айыру;

5) өлiм жазасы қолданылуы мүмкiн.

3. Қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін кінәлі деп танылған адамға негізгі жазамен қатар мынадай қосымша жазалар:

1) мүлкін тәркілеу;

2) арнаулы, әскери немесе құрметтi атағынан, сыныптық шенiнен, дипломатиялық дәрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан және мемлекеттiк наградаларынан айыру;

3) белгiлi бiр лауазымды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру;

3-1) Қазақстан Республикасының азаматтығынан айыру;

4) шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасының шегiнен тысқары жерге шығарып жiберу қолданылуы мүмкін