Қызылорда облысы күріш шаруашылығының аумақтық орналасу ерекшеліктері

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.........................................................................................................................................3

I. Күріш шаруашылығының пайда болу тарихы................……................................................4

1.1. Күріш шаруашылығының қазіргі жай-күйі мен ерекшеліктері……….............................7

1.2. Күріш дәнді дақылының түрлері мен сорттары............…………….......... ........................9

ІІ.Қызылорда облысындағы күріш өсіруші аймақтары……...................................................10

2.1. Күріш өсірудің агроклиматтық көрсеткіштері...................................................................14

2.2. Күріштің жалпы адамзатқа тигізер пайдасы......................................................................15

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Күріш – ауыл шаруашылығының ежелден келе жатқан мәдениеті және ол дәнділер класына жатады. Жер бетінде өндірілетін күріш егілетін ауданы және өнімділігі бойынша екінші орында. Күріш жер шарындағы адамдардың жартысының азықтық қорегі болып табылады.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2015 жылғы Ұлт жоспары - Н.Назарбаевтың бес институционалдық реформасын жүзеге асырудың 100 қадамының 35-қадамында «ауылшаруашылық жерлерін тиімді пайдалану мақсатымен оларды нарықтық айналымға енгізу. жер кодексіне және басқа да заң актілеріне өзгерістер енгізу» және 55-қадамда «Қазақстанның әлемдік нарыққа шығуы және экспорт тауарлары үшін өңдеу өнеркәсібіне ең кемінде 10 трансұлттық компанияны тарту. халықаралық экономикалық нысандардың жаңа мүмкіндіктері туралы халықаралық бизнесті ақпараттандыру» жарияланды.

Соның негізінде мемлекет тарапынан Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде Шымкент, Шардара, және Алматы облысының Ақдала аймағы мен Қызылорда облысындағы бірқатар күріш өсіретін аймақтар ел экономикасын көтеру мақсатында Ыбырай атамыз бен оның ізбасарларының өмірлік тәжірибесінен алынған мәліметтер арқылы жұмыстар жүргізіліп жатыр. Қазіргі кезеңдегі экономиканың қалыпты қызмет етуі және Президенттің «Бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру» бағдарламасы нәтижелі болу үшін, ел экономикасындағы агроөнеркәсіптік кешен оның ішінде астық шаруашылығының дамуын қамтамасыз ету бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.

Қазақстанда күріш егіншілігі екі оазисте шоғырланған, олар: Іле мен Қаратал өзендері алқабы және Сыр өңірі, Қызылорда мен Шымкент облыстары территориясында. Іле мен Қаратал өзендері алқабында күріш егіп өсіруді 1871-1882 жылдары Қытайдың Құлжа провинциясынан келген донғандар мен тарачандар бастаған. Олар өздерімен бірге күріш тұқымын әкеліп, ирригациялық құрылыс жұмыстарын жасап, тәжірибесін үйретті.

Қазақстанда 2006 жылы күріштің 12 сорты аудандастырылып себілді, олар: Авангард, Золотистый, Кубань-3, Краснодарский-424, Лазурный, Лиман, Маржан, Солнечный,УзРОС-59, Уш-Тобинский, Златый,ПАК-Ли.

Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар. Күріш – жылылықты сүйетін дақыл. Оның өнуіне қолайлы температура 10-12ºС. Осындай жылулықта тез және тегіс көктеп шығады. Күріштің өсі кезеңіндегі қолайлы температура 25-30ºС шамасында. Оның жаңа шыққан көгі үшін – 0,5º салқынның өзі қауіпті. Күріштің толық өсіп жетілуі үшін 3000-3500 градус жылулық қажет.

І. Күріш шаруашылығының пайда болу тарихы

Күріш – жер бетіндегі ең өнімді әрі маңызды дақылдарының бірі. Әлемдегі барлық адамзаттың жартысынан көбі күріш дәнін тамақ ретінде пайдаланады. Соның ішінде, Азия тұрғындарының 80%-ның ең маңызды тағамы болып саналады. Өсіру технологиясының әртүрлілігіне қарамастан күріш әлемдегі ең өнімді дақылдардың бірі. Агротехникасы реттелген жағдайда өсірілетіндіктен көп мөлшерде арттыруға болады. Өнімділік гектарына 80-110 ц/га және одан жоғары болғанда әлем халықтарының 80-90 %-ын күріш астығымен қамтамасыз етуге болады.

Азия континентіндегі ең көне әрі өте маңызды азық-түлік дақылдарының бірі – күріш. Бұл дақыл әлемнің 112 елінде 145 млн. гектардан астам жерде өсіріледі. Күріш дәнінің жалпы өнімі 1990 жылы 426,6 млн.тоннаға, 1995 жылы 433,0 млн. тоннаға жетті, ал кейінгі он жыл ішінде күріш өндірісінің жылдық орташа көрсеткіші 560 млн.тоннаға жеткен.

Қазіргі тарихи, археологиялық, палеоботаникалық, лингвистикалық мәліметтерге қарағанда, күріш өте ерте, көне заманнан бері егіліп, екпе дақыл түрінде айналған. Күріштің жабайы түрлерін мәдени (екпе) түрге айналдыру 20 мың жыл және одан да бұрын Солтүстік Үндіқытайда жүзеге асқан. Бұл аймаққа Бирма, Лаос, Таиланд, Солтүстік Вьетнам және Юньнанидың оңтүстік бөлігі жатады. Үндіқытайдан күріш Қытайға жеткен, одан Маньчжурия, Корея, Жапония елдеріне тарап, егіле бастаған. Үндістанның оңтүстік-батысында да жабайы күріш түрлерін екпе дақыл ретінде егіп өсіру аталған аймақтармен қатар жүзеге асқан. [Сурет 1.]

И.И.Вавиловтың «Центры происхождения культурных растений» және «Мировые центры сортовых богатств («генов») культурных растений» атты ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде мәдени өсімдіктердің шығу тегі орталықтарын дұрыс әрі дәл анықтайтын әдістеме тұжырымдалды. Бұл дифференциальды ботаникалық – географиялық әдістеме. Н.И.Вавилов (1926-1935) өсімдіктердің мәдени және екпе дақыл түріне айналған жерлердің сегіз орталығын анықтаған. Соның ішінде күріш екінші Үндістан аймағынан. Бұл аймаққа Бирма және Ассам қосылады, ал Пенджаб және солтүстік-батыс провинциялары кірмейді. Р.Ю.Рожевиц (1931) күріштің шыққан жері Үндістан, Үндіқытай немесе Қытай деп есептейды. Г.Г.Гущиннің (1938) пікірінше, күріш Гималайдың таулы аймақтарында (оңтүстік-шығыс беткейде және тау етегінде), жауын көп жауатын жерлерден шыққан. Бірақ күріштің табиғатында құрғақ дақылдардың қасиеті жоқ екенін П.С.Ерыгин (1950) дәлелдеген. Орталық Азиядағы күріш туралы алғашқы жазба мәлімет грек Страбонның (б.з.б. 1-ғасыр) «География» атты трактатында келтірілген. Қытаймен байланыс қалыптасқанға дейінгі күріш түрлері Үндістанда шыққан. Майда дәнді, ортаға төзімді күріш түрлері континентальды ауа райы жағдайына бейімделіп өскен. Осы күріш формаларынан майда дәнді, жартылай қатты қылшықты ортаазиялық күріш түрлері пайда болған. Б.з.б. І ғасырдан бастап Қытаймен сауда байланысы орныққаннан кейін ерте пісетін сорттар әкелінген. Орталық Азия жағдайында бұл сорттарда қатты қылшық пайда болып, масақтар көлемі үлкейген. Осы күріш түрлері арасынан ірі дәнді ортаазиялық сорттар шыққан. Сонымен, күріш егіншілігінің Еуразиядағы ең көне (б.з.б. 7-ғасырдан) аймағы – Орталық Азия. Басқа аймақтарға, соның ішінде Сыр өңіріне (Қызылорда облысы) күріш Орталық Азиядан таралған (К.Н.Жайлыбай, 2001)

Сыр өңірі өте көне суармалы егіншілік аймағына жатады. Мұны ескі қоныс орны мен көне ирригациялық құрылыс жүйесі қалдықтары дәлелдейді. СССР Ғылым академиясының мәліметтеріне қарағанда, біздің заманымыздан бұрын (б.з.б.) 2 және 1 мың жылдық кезінде Сыр өңірінде суармалы егіншілік дамыған. Антикалық дәуір кезінде (б.з.б. ІІІ-ғасырдың біздің заманымыздың ІІІ-ғасыры аралығында) бұл аймақта 2,2-2,5 млн.га көлемінде мәдени егіншілік алқабы болған. VI-VII ғасыр кезінде Сыр өңірінде ирригациялық құрылыс жүйесі болған. Қаратау етегі алқабында, Талас, Шу өзендері жағасында, Жетісуда суармалы егіншілік дамыған. Отырықшы шаруалар бидай, арпа, тары, жүгері, күріш т.б. дақылдар өсірген. (Ал-Идриси. Нузхат ал-муштак. Қолжазба, ГПБ, л.66а, л.69а; К.А.Акишев, К.М.Байпаков,1969; Қазақстан тарихы, 1996, т.1)

Сурет 1 – Ежелгі Үндіқытайдағы күріш өсіруші шаруалар

Қызылорда облысында күріш егіншілігін дамытудың тарихи тұрғыдан 5 кезеңі болды.

1 кезең (1896-1920 ж.ж.) – Қызылорда облысы территориясына күріш дақылының келуі. 1895 жылдан бастап күріш егісі үшін Сыр өңірінде жаңа жерлерді игеру Шиелі поселкесі(қалашығы) маңында, Қараөзек пен Сырдария аралығындағы көлді, қамысты жазықта жүргізілді. Кейін күріш егісі Сырдария өзенінің сол жағына ауысып, Шіркейлі, Қуаңдария ескі өзендерінің бойына және көптеген көлшіктерінің жағасына орналасты. Күріш егісі тұзданбаған, біртегіс учаскелерге орналасты. Бірінші дүниежүзілік соғыс, одан кейінгі азамат соғысы және 1917-1918 жылдары болған қуаңшылық пен шаруашылықтың құлдырауы салдарынан 1914-1920 жылдары күріш егіншілігі үлкен күйзеліске ұшырады.

2 кезең (1921-1930 ж.ж.) – халық шаруашылығын қалпына келтіру кезеңі. Қазақстан оңтүстігінде суармалы егіншілікті дамытуда 1921 жылғы Еңбек және Қорғаныс Советінің қаулысы үлкен рөл атқарды. Бұл қаулы күріш егісі көлемін ұлғайтудағы жергілікті халықтың күш-жігерін арттырып, оларды осы мәселені шешу ісіне жұмылдыруға жағдай жасады. Мысалы, 1921 жылы Қазалы су шаруашылығы округінде ескі суару жүйелерін жөндеу және жаңа суару жүйелерін салу жұмыстары жүргізілді. 1925 жылы күріш егісінің көлемі артты, жаңа гидротехникалық құрылыстар салына бастады. 1927 жылы суару жүйелері толық жөнделді.1928 жылы облыста жалпы егіс көлемі 69,4 мың га, оның ішінде күріш егісінің көлемі 3,5 мың га жетті.

3 кезең (1931-1965 ж.ж.) – Сыр өңірінің көшпелі шаруалары 1929-1931 жылдары коллективтендіріліп, негізінен жер өңдеу серіктестері мен артельдерге кірді. Сол жылдары облыста 160 ауыл шаруашылық коллективері құрылды. Колхоздарды ұйымдастыруға дейін жердің негізгі бөлігі жайылымдық, шабындық, бұталы өсімдіктер өскен өңір болатын. Жыртуға жарамдысы барлық жер көлемінің 1%-нан аспады. Осыған байланысты колхозға бірлескен шаруалар суландыру жұмысын бұрыңғыдан әлдеқайда кеңейтіп, жаңа каналдар қазу, бұрыңғы арықтарды жаңартып, жөндеуді қолға алды. Отан соғысы кезінде де күріш егіншілігі белгілі мөлшерде одан әрі дамытылды. 1941 жылы Жаңа Шиелі суару жүйесі салынып, 25 мың га егістік сумен қамтамасыз етілді. 1942 жылы ұзындығы 20 км қызылорда оң жағалық каналы салынды. Осының нәтижесінде 1945 жылы күріш егісі көлемі 22 мың га жетіп, жалры өнім 42,2 мың тонна болды. 1945 жылы Қызылорда плотинасын салу қолға алынып, ол 1956 жылы пайдалануға берілді. Бұған 15,7 млн.сом қаржы жұмсалды.

4 кезең (1965-1990 ж.ж.) – КПСС Орталық Комитетінің наурыз (1965) және мамыр (1966) Пленумдарының шешімдеріне сәйкес облыста жаңа техникалық құралдармен жабдықталған төрт трест, жаңа жерлерді игеру басқармасы, Солжағалық массивті игеру дирекциясы құрылды. Олар күріш ауыспалы егісі үшін жер әзірлеуде, су жолдарын реттеуде, жаңа совхоздар орталығын салуда қыруар жұмыстар атқарды. Осының нәтижесінде 1966-1970 жылдары, яғни сегізінші бесжылдықта облыстың совхоздары мен колхоздарында жетінші бесжылдықпен салыстырғанда күріш егісінің көлемі 14,2мың га, әрбір гектардан алынған өнім 15,9 центнерге дейін өсіп, мемлекетке сатылған күріш орта есеппен 41,4 мың тоннадан 129,7 мың тоннаға жетті немесе үш еседенартық өсті.

5 кезең (1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін) – 1991 жылы бұрыңғы СССР жеке егемен мемлекеттерге – Республикаларға бөлінді. Нәтижесінде Одақ кезіндегі тығыз экономикалық және шаруашылық байланыстар үзілді. Бұл ТМД территориясындағы барлық мемлекеттерде экономикалық дағдарыс тудырды. Қазақстан нарықтық экономика кезеңіне өтіп, жекешелендіру процесі жүргізілді. Қазақстан нарықтық экономика кезеңіне өтіп, жекешелендіру процесі жүргізілді.

Сурет 2 - Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, атақты күрішші, Ыбырай Жақаев.

1.1. Күріш шаруашылығының қазіргі жай-күйі мен ерекшеліктері

Әлемдік практика бойынша әрбір елдерде күріш өсіру технологиясының өзіндік ерекшеліктері бар және ол ғасырлар бойы қалыптасып келеді. Тропикалық Азия және Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде (Үндістан, Бирма, Индонезия, Вьетнам, Қытай т.б.) күріш өсіру ғасырлар бойы негізінен қол жұмысы арқылы атқарылып келді.

Әлем елдерінде күріш егіншілігінің ерекшеліктеріне, айырмашылықтарына қарамастан бұл дақылды өсіру үш түрлі принципті бағытта дамыды және қазіргі кезеңде қолданылуда.

1) Күрішті көшеттеп егіп өсіру. Бұл технология Оңтүстік Шығыс Азия (ОША) және Қиыр Шығыс елдерінде мыңдаған жылдар бұрынғы кезеңнен бастап қолданылып келеді. Мысалы, күрішті көшеттеп өсіру Қытайда соңғы Хань (б.э. 23-220 ж.ж.) эпохасында пайда болған. Қазіргі кезеңде көшеттеп өсіру егіншілігі жетілдірілген және де әр елде әр түрлі көлемде қолданылуда. Мысалы, Индонезияда күріш егісі көлемінің 90 %, Бирмада -80%, Үндістанда – 75-80%, ал Қытай мен Жапонияда барлық күріш егісі көлемі көшеттеп егіліп өсіріледі.

Қазақстанда, соның ішінде Қызылорда облысында күрішті көшеттеп егіп өсіру 1998-2000 жылдары Арал өңірі агроэкология және ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе шаруашылығында зерттелінді және 2001-2003 жылдары өндіріске енгізіле бастады. Зерттеу нәтижесіне қарағанда, осы тәсілмен өсірілген жағдайда күріш өте мол өнім беретіні дәлелденді. ТМД елдері территориясында күрішті көшеттеп өсіру технологиясы Өзбекстанда, Әзербайжанда зерттеліп өндіріске енгізілуде. Мұндағы негізгі мақсат – жоғары әрі жылына екі өнім алуды іс жүзіне асыру.

2) Күріш тұқымын бөрттіріп суға себу. Қазіргі кезеңде бұл тәсіл көптеген елдерде (мысалы, Корея, Италия т.б.) қолданылады. Қазақстанда, соның ішінде Сыр өңірінде 1940-1955 жылдары Ы.Жақаев және оның шәкірттері күріш тұқымын негізінен осы әдіспен сепкен.

3) Жиырмасыншы ғасырда ғылым мен техника жетістіктерін өндіріске енгізу нәтижесінде жаңа күріш егіншілігі – интенсивті, индустриалды технология пайда болды. Бұл әртүрлі формада ТМД елдерінде (мысалы, Ресейде, Қазақстанда т.б.), АҚШ-та, Австралияда, Еуропаның кейбір елдерінде таралған. Осы технологияның негізгі элементтері төмендегідей:

а) инженерлік типтегі күріш жүйесін салу (инженерлік типтегі суару және қашыртқылау жүйесі, инженерлі дайындалған суармалы жерлерді игеру);

б) ғылыми негізде зерттеліп тұжырымдалған ауыспалы егісті игеріп, топырақты өңдеу жұмыстарын сапалы әрі уақтылы жүргізу;

в) негізгі технологиялық операцияларды (топырақты өңдеу, себу, егісті орып жинау, өнімді тасымалдау және тазалау т.б.) толық механикаландыру;

г) күріш егіншілігін химияландыру (минералды тыңайтқыштар дозасын, енгізу мерзімін және тәсілдерін оптимизациялау, гербицидтер, инсектицидтер, фунгицидтер, өсу реттегіші заттарын қолдану);

д) жасалынған қолайлы жағдайларға қайтарылымы мол, жоғары өнімді, жаңа типтегі сорттар шығару;

е) күріш өсірудің сорттық технологиясын тұжырымдап, өндіріске енгізу.

Тағы бір принципті айырмашылығы – тұқым құрғақ топыраққа 0,8-1,5 см тереңдікте сіңіріледі немесе топырақ бетіне шашылып сосын атыз суға бастырылады.

Арал өңірінде күріш 1895-1896 жылдардан бастап өсірілді, ал 1940-1965 жылдары тауарлы күріш егіншілігі қалыптаса бастады. Ол кездегі күріш егіншілігінің технологиялық базасы – атыздары кішкене, инженерлік дайындалған емес, жабайы күріш жүйесі болатын.

Сыр өңірінде күріш егіншілігінің интенсивті, индустриалды технологиясы 1966-1990 жылдары қалыптасты. Бұл кезеңде Краснодарлық типтегі инженерлік күріш жүйесі салынып, ауыспалы егіс игерілді. Егіске көп мөлшерде тыңайтқыш беріліп, арамшөптермен, ауру және зиянкестермен күресу үшін гербицидтер мен улы химикаттар жеткілікті мөлшерде қолданылды. Топырақты өңдеу, себу, күтіп-баптау орып жинау жұмыстары толық механикаландырылып, күріш егіншілігі интенсивтендірілді.

Күрішті көшеттеп өсіру 1998-2000 жылдары зерттеліп, 2001-2003 жылдары өндіріске енгізіле бастады. Сондықтан Арал өңірі күрішшілері бұрынғы қалыптасқан индустриалды технологияны «дәстүрлі» деп, ал көшеттеп өсіру әдістемесін «жаңа технология» деп атады.

Күріш егісі негізінен Қызылорда облысында орналасқан. Сонымен қатар, ол Алматы облысының Балқаш (Ақдала алқабы), Қаратал аудандарында және Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданында өсіріледі. 2006 жылы республикада күріш егісінің көлемі 85,7 мың гектар, ал әр гектардан алынған орташа өнімі 33,5 центнер, жалпы түсімі 202,3 мың тонна. Күтіп-баптай білсе күріштен мол өнім алуға болатынын тәжірибе көрсетіп отыр. Мәселен, атақты күріш өсіруші Ы.Жақаев кезінде күріштің әр гектарынан 171 центнерден өнім алды. Бұл дақылдың мүмкіндігі зор екендігін көрсетеді.

1.2. Күріш дәнді дақылының түрлері мен сорттары

Күріш астық түріне байланысты ұзындығы бойынша 3 түрге жіктеледі:

• ұзын

• орташа

• дөңгелек

Ұзын дәнді күріш мөлдір немесе ақ қоңыр түсті болады (8 см), жіңішке, ұзынша, дәстүрлі. Бұл күріш түрі Аустралия, Солтүстік және Оңтүстік Америкада өсіріледі.

Орташа пішінді күріш – ұзындығы 6 мм-ге дейін келетін мөлдірлігі аз, домалақ пішінді құрамында крахмалдың мөлшері көп болғандықтан пісіру кезінде көп суды қажет етеді, сол себепті дайын болған бұл күріш тағамы жабысқақ болып келеді. Бұл күріш түрлерінің ақ және қоңыр түстері кездеседі.

Әлемде күріштің сорттары өте көп кездеседі. Олар: Басмати күріші (Тайланд), Жасмин (Тайланд), Жабайы күріш (АҚШ), Арборио «Карнароли», «Виалоне»(Италия), Паэлья (Италия). [ Сурет 5.]

Басмати сорты. Бұл күріш сорты өте нәзік текстуралы, жаңғақ дәмдес келетін күріш сорты. Басмати күрішін «әлемдегі күріш патшасы» деп атайды. Гималай тауларының етегінде өсіріледі. бұл күріштің ерекшелігі – бағасы өте қымбат және дәні ұзын (20 мм-ге дейін). Басмати күрішінің ең сирек кездесетін түрі – Үнді Басматиі.[Сурет 4.]

Сурет 4. Басмати сорты түрлері

Жасмин сорты. Азиялық күріш атауымен аталатын Басмати күріші секілді ұзын болып келетін өзінің керемет дәмімен, құрылымымен көзге түсетін күріш түрі. Тайландта, Камбоджада, Вьетнамда өсіріледі.

Жабайы күріш. Жабайы күріш Солтүстік Америка құрлығында Ұлы көлдер маңында өсіріледі. дәмі өте тәтті, жаңғақ дәмдес болып келетін арзан күріш түрі. Оның құрамында ақуыз, В тобындағы витаминдер әсіресе фолий қышқылы, бағалы минералдар – магний, фосфор, марганец, цинк, калий, мыс кездеседі. Бұл төменгі калориялы және тойымды азық-түлікке жатады. Бұл қан құрамындағы холестерин мөлшерін азайтып, ас қорыту мен жүйке жүйесі жұмыстарын нығайтады. Жылтырлығы аз. Қара және қоңыр болып келетін 30-40 мин пісетін тағам түрі. [11]

Жалпы Қазақстанда оның ішінде Қызылорда облысында бұрыннан бері аудандастырылып келе жатқан сорттары:

Дубовский 129 сорты. Кубаньдағы күріш тәжірибе стансасында, қазіргі Ресейлік бүкіл одақтық ғылыми-зерттеу күріш шаруашылығы институтында С.А.Яркин, Г.И.Дубов, О.С.Наталина бірігіп өсіріп шығарған сорт. Бұл сорт – жергілікті краснодарское 3352 сорты мен ВИР сортынан алынған Бибако-Моки түріне жататын №2319 күріш сортымен будандастырылып шығарылды. Масағы орташа селдір, дәні дәмді, дән салмағы -31-33г, жармағы аз. Өсі мерзімі 105-110 күн.

Кубань 3 сорты. Красноармейский 313 күріш сортынан таңдап теріліп, өсірілген. Масағы орташа, дәні тығыз бітеді, дәннің дәмі мен жылтырлығы дубовский 129 сортынан төмен. 1000 дәнінің салмағы – 29 г. 110-115 күнде піседі. Қызылорда облысының орталық аймақтарында (Сырдария, Жалағаш) егіледі.

Узрос 269 сорты. Селекционер Е.А.Свежакова Өзбекстан күріш тәжірибе орталығынан өсіріп шығарды. Сабағы 115 см. Масағы көлемді. Дән салмағы 35 г. Қызылорда облысы территориясында өсіріледі, ерекшелігі пісу уақытынан кешіксе, өзінен-өзі төгіліп тұрып пісе береді.

Қазақ салысы. Ертеден егіліп жүрген жергілікті сорт. Масағы 20 см. Қылтықты. Биіктігі – 105 см. 1000 дәнінің салмағы – 34 г.110 күнде толық піседі.

Первомайский 152 сорты. Агроном В.К.Лян Қызылорда облысының бұрынғы «1 Май» колхозында егіліп жүрген қазақ салысы сортынан теріп алған болатын. Масағы қылтықты, жинақы. 1000 дән салмағы 30-33 г. Дәні жылтырлығы сонша дәнінің 68% ақ. 100-110 күнде піседі. [8]

Анаит сорты. Гибридті популяцияның жеке іріктеуі әдісімен құрылған. Қазіргі уақытта бұл сорт түрі мемлекеттік сорт сынау орталығында. 110 күнде піседі. Сабағы қара түсті. 1000 дәннің салмағы – 44г.

Лидер сорты. Сорт түрі гибридті популяцияның үшінші буынының жеке іріктеу әдісінен құрылған. Вегетациялық кезеңі – 120 -125 күн. Сабағы тік. 1000 дән салмағы – 31 г. Сабағының ұзындығы 95 см. Дәні жылтыр күмістей. Және дәнінен жасалған өнім дәмді және көлемді.

Маржан сорты. индукцияланған мутагенездің таңдалған әдісімен
арал маңы ҒЗИ АЭиСХ (ЖШС "қазақ күріш шаруашылығы ҒЗИ) крос-356 жергілікті селекциялық үлгі бойынша жасалған. Бұл сорт түрінің ерекшелігі экологиялық қолайсыз жағдайға төзімді және топырақтың тұздануын жақсы қабылдайды.

Ренар сорты. Вегетациялық кезең – 115-117 күн. Сабағының ұзындығы – 90-95 см. 1000 дән салмағы – 32 г. Кез-келген күріш азотты қатты қажетсінеді. Бірақ күріштің бұл сорты азотты аз мөлшерде болса да өзінің еш құндылығы мен өнім көлемін, сапасын жоғалтпай пісе береді. Бұл сорттың ең маңызды ерекшеліктерінің бірі. 1 га жерге 5 млн дақыл себіледі.

Фишт сорты. Бұл сорт түрі қазіргі кезде мемл