Rỳhanı jaǹg̀yry

Rỳhanı jaǹg̀yrỳ

“Rỳhanı jaǹg̀yrỳdyǹ” astarynda ulttyq mùdde jatyr Elbasynyǹ “Bolashaqqa bagdar: rỳhanı jaǹg̀yrỳ” maqalasyn el ishinde taldap, qog̀am qaıretkerlerinen bastap, àdebıetshilerge deıin oılaryn bildirdi.

Elimizde “Rỳhanı jaǹg̀yrỳ” bag̀darlamasy negizinde tùrli sharalar uıymdastyrylyp, oǹ nàtıjesin berỳ ùstinde.“Rỳhanı jaǹg̀yrỳ” degen ne? Rỳhanı jaǹg̀yrỳ – babalardan boıg̀a siǹgen dàstùrdiǹ, àdet pen g̀urptyǹ, salt pen sananyǹ, yrym men tyıymnyǹ, ulttyq bolmys pen ulttyq qundylyqtardyǹ qaıta òrleỳ kezeǹi. Iag̀nı qazirgi zaman talabyna saı màdenıettiǹ jaǹasha bag̀ytta qalyptasỳy. Elbasynyǹ bul maqalasy – astray tereǹ, tùsine bilgen adamg̀a màni men mag̀ynasy bar ùndeỳ. Eldiǹ basshysy retinde eldiǹ erteǹine alaǹdaỳ, jahandyq òzgeristermen birge òzgerip, òz ultyǹnyǹ màdenıetin saqtap qalỳ òte qıyn jumys. Àn salyp, dombyra tarta berỳ nemese òtken màdenıettiǹ eski dàstùrin sol qalpynda qazirgi qog̀amg̀a jetkize berỳ eshqandaı jeǹis àkelmeıdi. Qog̀am aldynda bedeldi àri bıik bolỳ ùshin bàrine daıyn bolỳ kerek. Qazaqta “zamanyǹ tùlki bolsa, tazy bop shal” deıdi. Bag̀yty basqa, bolmysy mùlde bòlek ketip bara jatqan jahandyq òzgeriske biz qalaı qosylamyz? Màdenıetimizben! Qandaı màdenıetpen: keshegi men àlde bùgingi qaıta jaǹg̀yrg̀an màdenıetpen be? Òtken men bùgin arasa Òtken dàỳir klassıkag̀a toly àdebıet pen màdenıettiǹ, rỳhanıattyǹ dàỳiri boldy. Al qazir ol dàỳir basqa bag̀ytqa jol jùrip ketti. Toqtatỳ mùmkin emes, biraq kòshten qalmaı birge òmir sùrỳge mùmkindik bar. Ol ùshin jalaǹashtanỳdyǹ ol ùshin màdenıettrn tartỳdyǹ, dàstùrden ada qalỳdyǹ qajeti joq. Biraq elimizdegi tùrli saıası oqıg̀alardyǹ tùbi dàstùrimizden aırylyp qalỳg̀a alyp kele jatyr. Elikteỳ, Eỳropashyl, Shyg̀ysshyl adamdardyǹ qatary paıda boldy. Al mundaı sàtte el prezıdenti qandaı shara jasaỳ kerek? Àrıne emosıag̀a salynyp bàrine toqtaỳ jasaỳy mùmkin emes, basty sebep bir emes, mıllıon adamdy basqaryp otyr. Kesilip pishke ton kelte bolmas degendeı, aqylg̀a salyp, jeti ret òlshep baryp, baıybyn tùsinip osy maqalany halyqqa usyndy. Usynylg̀an kùnnen bastap tùrli daỳ da, qoldaỳ da boldy. ХХI g̀asyrdag̀y ulttyq sana. Ià shynymen de qazir jer betinde ulttyq tùsinikter gòri, bàriniǹ AQSH bolg̀ysy keledi. Bàriniǹ erkin jàne ultaralyq baılanys emes, adamı faktorlardan turatyn qog̀amdyq kòzqaraspen òmir sùrỳge talpyng̀ysy keledi. Bul òte qaỳipti. Bul ult ùshin, keleshek urpaq ùshin qater. ХХI g̀asyr g̀ylym men bilimniǹ damỳy. Biraq g̀ylymdy da bilimdi de basqaryp otyrg̀an adamdardyǹ aldyndag̀y maqsat ıdeologıamen jumys jasaỳg̀a aỳyp ketti. Adamdardyǹ adasỳy, basqa bag̀ytqa tùsỳi, eldiǹ emes jeke bastyǹ kùıin kùıtteỳ màseleleri kòterilip ketti. “Otan”, “El”, “Jer-Ana” deıtin tùsinikter joqtyǹ qasy. Bàsekelik qabilet. Bàseke àrkim qabiletti bolỳy maǹyzdy. Biraq tutas el bolyp bàsekege qabiletti bolỳ, sonny jolynda jappaı tutas eǹbek etỳ, bilim alỳ, g̀ylym ıgerỳ bul basqa bir tòbe. Sebebi kez kelgen kùshtiǹ dàrejesi birlikte. Endeshe rỳhanı jaǹg̀yrỳdyǹ tag̀y bir qyry eldi birlik pen tatỳlyqqa shaqyrỳ. Qarabaıyr qarym-qatynas ùshin shaqyrỳ emes, bàsekeles bolỳg̀a, eldiǹ erteǹi ùshin bireỳge shaqyrỳ. Pragmatism kerek. Bul qıaldaỳdan iske kòshỳ. Tamyrdan tarap, boıg̀a engen ulttyq qundylyq pen baılyqty ıgerỳ. Igere otyryp, sonny jolynda qaıta jaǹg̀yrỳ, qaıta òsỳ. Marjang̀a yizgendeı tizip shyg̀ar bolsaq, maqalada korsetilgen àrbir taraỳg̀a jeke bag̀a berỳge bolady. Rỳhanı jaǹg̀yrỳdag̀y eǹ negizgi taldang̀an màsele – latyn àlippesi.

Halyq tek “latyn àlippesin” taldaı otyryp, sog̀an asa màn berdi. Bul rỳhanı erkindik kepili bolg̀andyqtan maǹyzdy oryng̀a shqty. Biraq biz eskermeı qalg̀an bilim, g̀ylym, qaıta òrleỳ, halyqtyǹ sana-sezim, ulttyq bolmys, ultyq mùdde kòleǹkede qalyp qoıdy. Rỳhanı jaǹg̀yrỳ maqalasy buıyra otyryp, mindetteı otyryp halyqpen elbasynyǹ tildesỳi haty dep qaraỳg̀a bolady. Hatta kòrsetilgen mindetti oryndaı otyryp, halyq memleket ùshin alaǹdaỳ kerektigin, otan ùshin otqa tùsip, sỳg̀a batpasa da, jer astynan qoıan izdep sabylmasa da, damỳ ùshin dara jolg̀a tùsỳ kerek ekenin sezinỳ kerek. Bul eǹ birinshi bilỳ kerek tùsinik. Sanany rỳhanı jaǹg̀yrỳdag̀a bàsekege qabiletti, bilimdi eldiǹ g̀ana shamasy jetedi. Elbasy atalg̀an maqaladan jaǹashya bastaỳ alatyn “Tỳg̀an elge” ulasatyn “Tỳg̀an jer” bag̀darlamasyn qolg̀a alỳda usynyp otyp.