Шел елдердің әкімшілік құқығы

ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ТЕХНИКАЛЫҚ
ИНСТИТУТЫ

ҚАРАМЫРЗА Ж.Т., АБДРАЗАКОВ Б.Б

Шет елдердің Әкімшілік құқықғы
Оқу құралы

Шымкент 2021
1

ӘОЖ343.2/.7
Орталық Азия инновациялық университетінің оқу-әдістемелік
кеңесінің қаулысы бойынша іс қағазы № хаттама « » ____2021 ж. баспаға
ұсынған

Пікір берушілер:
Бекмуратов Е.Б. - заң ғылымдарының кандидаты М.Әуезов атындағы ОҚУ
Накышов Н.Н - заң ғылымдарының кандидаты, доцент Орталық Азия
инновациялық университеті
Қарамырза Ж.Т., Абдразаков Б.Б «Шет елдардің Әкімшілік құқығы» : оқу
құралы. Шымкент: Халыкаралық гуманитарлық-техникалық институты
2021. – 102 бет
Шет елдардің Әкімшілік құқығы –
© Қарамырза Ж.Т., Абдразаков Б.Б
ISBN 978-601-08-1809-5
Ұсынылып отырған оқу құралы Іс жүзiндегi деректер олар iс жүргiзу
iс-әрекеттерiнiң хаттамаларында көрсетiлгеннен кейiн ғана дәлелдеме
ретiнде пайдаланыла алады.
Анықтау және алдын ала тергеу барысында хаттамаларды жүргiзу
жауаптылығы тиiсiнше анықтаушы мен тергеушiге, ал сотта - сот
отырысының төрағалық етушiсi мен хатшысына жүктеледi. Тергеу және сот
iс-әрекеттерiне қатысушыларға, сондай-ақ тараптарға сот талқылауында бұл
iс-әрекеттердiң барысы мен нәтижелерi көрсетiлген хаттамалармен танысу,
хаттамаларға толықтырулар мен түзетулер енгiзу, осы iс-әрекеттердi
жүргiзудiң тәртiбi мен шарттары жөнiнде ескертулер мен қарсылықтар айту,
хаттамадағы жазбаларға өз редакциясын ұсыну, анықтаушының, тергеушiнiң
немесе соттың назарын iс үшiн маңызы болуы мүмкiн мән-жайларға аудару
құқығы қамтамасыз етiлуi тиiс. Хаттамаға тергеу және сот iс-әрекеттерiне
қатысушыларға олардың құқықтары түсiндiрiлгенi туралы белгi қойылады.
ДК 342.9 (075.8)
ББК 67.401 я73
Қ41
ISBN 978-601-08-1809-5
2

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ..........................................................................................................5
1.Шет елдердің Шет елдердің әкімшілік құқықтың пәні мен әдістері .....6
2.Шет
ел
азаматтардың
Шет
елдердің
әкімшілік-құқықтық
мәртебесі.........................................................................................................11
3.Шел елдердің билік органдарының Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
мәртебесі.......................................................................................................... 15
4.Мемлекеттік қызметшілердің Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
мәртебесі.........................................................................................................20
5.Шет елдік кәсіпорындар мен мекемелердің, ұйымдардың Шет елдердің
әкімшілік-құқықтық мәртебесі .................................................................. 41
6.Атқарушы билікті жүзеге асырудың Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
нысандары.......................................................................................................47
7.Шет
елдердің
Шет
елдердің
әкімшілік
процессуалдық
қызмет............................................................................................................ 79
8.Мемлекеттік басқару аясындағы
заңдылықты бақылау
және
қадағалау............................................................................................................86
9. Шет елдердің әкімшілік құқықтық режимдері........................................92
10. Экономика аясын Шет елдердің әкімшілік құқықтық реттеу..........100
11.Әлеуметтік-мәдени саланы Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
реттеу.............................................................................................................105
12.Шет елдердің әкімшілік-саяси саланы әкімшілік-құқықтық реттеу..108
13.Шет елдердің Кеден ісін ұйымдастырудың әкімшілік-құқықтық
негіздері .......................................................................................................114
Қорытынды...................................................................................................120
Пайдаланған әдебиеттер тізімі...................................................................121

3

КІРІСПЕ
Шет елдердің әкімшілік құқық - оқу пәні және ғылым ретінде. Қазіргі
Шет елдердің әкімшілік құқық - құқық саласы ретінде құқық жүйесіндс
жеткілікті деңгейде жеке тұлға құқығын нығайтатын және оны Шет елдердің
әкімшілік үстемдіктен қорғайтын нормалар пайда болған кезде қалыптасты.
Шет елдердің әкімшілік құқық жәй ғана атқарушы биліктің еркін ғана
білдіріп қоймай, сонымен қатар үлкен құбылыс болып саналады. Шет
елдердің әкімшілік құқық - өте маңызды, әрі күрделі сала, өйткені
мемлекеттік Шет елдердің әкімшіліктің қоғамдық мәні зор. Басқару
қоғамның барлық саласында бар және оның қызмет көлемі үлкен, мазмұны
әр қилы.
Шет елдердің әкімшілік құқық - құқықтық нормалар мен
институтардың біртұтас жүйесі. Оларды біріктіретін қағидалары
(принциптері), мақсаттары, реттеу әдістері және пәні.
Шет елдердің
әкімшілік құқық әлеуметтік мүддеге қызмет ете отырып өзге құқық салалары
секілді өзінің зандық басымдықтары ретінде азаматтардың кұқықтары мен
бостандықтарын
қарастырады.
Қазақстан
Республикасының
Конституциясында азаматтардың бұлжымас-абсолюттік құқық-тарының
концепциясы айқындалған.
Әкімшшік құқықтың басты мақсаты - мемлекеттік билік аппаратын заң
мүддесіне қызмет етіп, оның талаптарын орындауға бағыттау. Құқық
салалары өзара пәні, құқықтық реттеу әдістері бойынша ажыратылады.
Зандық әдебиеттерде Шет елдердің әкімшілік құқықтың ғылым немесе пән
ретінде қатынасы әлі де таластар тудыруда. Шет елдердің әкімшілік құқық
пәні дегеніміз оның нормаларымен реттелетін қатынастар жүйесі. Шет
елдердің әкімшілік құқық Қазақстан Республикасының құқық жүйесіндегі
жеке сала ретінде қоғамдьқ қатынастардың ерекше тобын реттейді. Олар
мемлекеттік басқару саласында пайда болып, дамып, жойылатын қатынастар.
Мұндай қатынастар әр қилы, әрі Шет елдердің әкімшілік құқық пәнін
құрайды. Бұлар басқарушылық қатынастар деп аталады.

4

1. ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ПӘНІ МЕН
ӘДІСТЕРІ.
Жоспар:
1. Шет елдердің Шет елдердің әкімшілік құқық ұғымы.
2. Шет елдердің Шет елдердің әкімшілік
құқық
Қазақстан
Республикасы құқық жүйесіндегі негізгі саланың бірі.
3. Шет елдердің Шет елдердің әкімшілік құқық - оқу пәні және ғылым
ретінде.
1. Шет елдердің әкімшілік құқық ұғымы. Шет елдердің әкімшілік
құқық атқарушы билік органдарының (Үкімет, министрлер мен
ведомстволар, өзге де орталық атқарушы органдар, әкімияттар, сондай-ақ
басқа да жергілікті атқарушы органдар) қызметін ұйымдастырумен
байланысты қатынастарды реттейді, олардың құрылымын, өкілеттіктері мен
құзіретін, сонымен бірге олардың арасындағы өзара іс-қимылдарын
анықтайды. Шет елдердің әкімшілік құқықпен сондай-ақ мемлекеттік билік
органдарының азаматтармен жэне өздерінің кұзіреттеріне сәйкес мемлекеттік
емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жасауы барысында туындаған
қатынастары, сондай-ақ Шет елдердің әкімшілік құқық бұзушылықпен
байланысты қатынастар реттеледі.
Шет елдердің әкімшілік құқық жалпы әмбебеп жинақталған актінің
болмауымен сипатталады, мұның соңғысы құқықтың осы саласымен
реттелетін қатынастар құрамының күрделі болуына байланысты. Шет
елдердің әкімшілік құқықтың
қайнар көздері болып Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Шет
елдердің әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, Шет елдердің
әкімшілік-құкықтық қатынастары нормалары бар жэне осы қатынастарды
реттейтін өзге де заң актілері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
қатысушысы болатын халықаралық-құқықтық келісімдер болып табылады.
Шет елдердің әкімшілік құқық мемлекеттік билік органдарының билікөкім басқару өкілеттіктерімен сипатталады. Заңның негізінде және олардың
құзіретіне сәйкес қабылданатын шешімдер орындау үшін міндетті болып
табылады. Ол өзінің ішкі мазмұны жағынан олардың ерік беру - шешімдер
жолданатын адамдардың белсенді іс-әрекеттеріне құқық беру; тыйым салу белгілі бір әрекеттер жасаудан тартыну талабы, нұсқаулар, яғни белгілі бір
әрекеттер жөнінде адамдарға міндеттер жүктеу сипатында болуы мүмкін. Бұл
өз кезегінде, Шет елдердің әкімшілік құқық саласының ерекшелігін
дәлелдейді, бұл Шет елдердің әкімшілік құқықтық қатынастар субъектілері
жағдайының бірдей маңызды болмайтынынан көрінеді. Алайда, осыған
қарамастан, Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастарға қатысушылар,
мұның азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылар үшін сипатта
болатынындай тең болып табылмайды. бұл ұғым азаматтар мен заңды
тұлғалардың заңды құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалады деген
сөз емес. Шет елдердің әкімшілік заңнамасында осы қатынастарға барлық
5

қатысушылардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау кепілдіктері
айтылады, олар азаматтар мен заңды тұлғалардың, олардың арасындағы
қатынастарындағы мемлекеттік органдар мен уәкілетті адамдардың
шешімдері мен әрекеттеріне шағым беру мүмкіндігіндей кұзіретін айқын
реттеуден көрінеді.
Сонымен Шет елдердің әкімшілік құқық Қазақстан Республикасы
құқық жүйесінің құрамды буыны болып табылады. Шет елдердің әкімшілік
құқықтың тағы бір маңызы мынада: қаржы, банк, кеден, салық құқығы және
басқалары сияқты құқық салаларының жаңа ииституттарын кұру процессінде
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалар басқарушы, әдістемелік орталық
рольді атқарады, және олардың орнығуына, кешенді институттар мен дербес
салалар болып бөлініп шығуына көмектеседі. Шет елдердің әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заннаманың міндеті адам мен азаматтың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, халықтың денсаулығын, санитарлықэпидемиоло-гиялық саулығын, қоршаған ортаны, коғамдық имандылықты,
меншікті, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, белгіленген тәртіпте жүзеге
асыратын мемлекеттік билікті, ұйымдардың заңмсн қорғалатын құқықтары
мен бостандықтарын Шет елдердің әкімшілік құқық бұзушылықтан қорғау,
сондай-ақ олардың жасалуының алдын алу.
Қазақстан Республикасының «Шет елдердің әкімшілік құқығы» мемлекеттік
басқарудың негіздерімен байланысты мәселелерді қамтиды, атқарушы
өкіметтің жүйесін ашады, сонымен қатар жеке адамдардың мемлекетті
басқарудағы рөлін көрсетеді. Ол экономиканы мемлекеттік басқарудың
құқықтық, әлеуметтік дамуы мен мәдениеттің, Шет елдердің әкімшілік-саяси
құрылымдардың, Қазақстан Республикасы салааралық мемлекеттік
басқарудың негіздерін, сонымен қатар басқармалық қызметте заңдылықты
қамтамасьп ету нысандары (формалары) мен әдістерін оқытуды қарастырады.
Қазақстан Республикасының «Шет елдердің әкімшілік құқығы»
мемлекеттік басқару жүйесі мен бұл саладағы қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеу механизміне түсінік береді.
2. Шет елдердің әкімшілік құқық - Қазақстан Республикасы құқық
жүйесіндегі негізгі саланың бірі. Белгілі
құқықтанушы
Алексеевтің
ойынша құқық миссиясы терең кажеттіліктерден туындаған.
Олар:
- азаматтық қағидаларды (принциптерді) қалыптастыру.
- басқарудағы түрлі мүдделердің ескерілуін қамтамасыз ету.
- автономды тұлғаның дербес мәртебесін (статусын) сақтау.
Бұлардың бірі Шет елдердің әкімшілік құқыққа да қатысты. Қоғамдық
санада Шет елдердің әкімшілік құқық атқарушы биліктің күштеу құралы
ретінде қалыптасқан. Шет елдердің әкімшілік құқық конституциялық
қылмыстық құқықтар секілді дербес құқық саласы болып табылады. «Шет
елдердің әкімшілік» сөзі латынша «басқару» мағынасында, сондықтан бұл
саланы көбінс «баскару құқығы» деп те атайды. Сонымен Шет елдердің
әкімшілік құық дегеніміз мемлекеттік басқару саласында, атқарушы
6

мемлекеттік органдар қызметін жүзеге асыру процессінде қаллыптасатын
қоғамдық катынастарды реттейтін заң саласы.
Шет елдердің әкімшілік құқықтық реттеу мемлекеттік басқару аясында
карастырылады, сонымен қатар Шет елдердің әкімшілік құқық тұрғысынан
басқару мазмұнындағы қатынастар мәселесі көтеріледі.
Шет елдердің әкімшілік кұқық жалпы қоғамдық қатынастарды, оның
ішінде Шет елдердің әкімшілік құқықтық реттелуін қарастырып, тәжірибеде
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалардың орындалуын тақылайды
және мемлекеттік басқаруда объектілер мен субъектілердің құқықтық
мәртебесін белгілеп, басқарудың құқықтық әдістері мен нормаларын және
олардың жүргізілу тәртібін айқындап, сонымен қатар басқарушы мен
басқарылушы тараптардың қызметін реттейді.
Шет елдердің әкімшілік құқықтың негізгі мақсат-міндеттері:
- қоғамның,
мемлекеттік
аппараттың,
азаматтардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудегі басты құрал ретінде Шет елдердің әкімшілік биліктің
тиімді қызмет етуіне жағдай жасау.
- атқарушы билікті демократиялық ұйымдастыру.
- атқарушы
биліктің
қалыптасуымен
байланысты адамадар мен
олардың бірлестіктерінің құқықтары мен бостандықтарының нығаюына
оң әсер ету.
- азаматтар мен қоғамды - атқарушы биліктің бір жақты озбырлығынан
қорғау.
- қоғамдық қатынастарды реттеу, нығайту,
- Конституция талаптарына сай немесе қоғамдық даму заңдарына сай жаңа
қоғамдық қатынастарды қалыптастыру.
- Шет елдердің әкімшілік нормалармен, өзге де құқық салаларымен
реттелген қоғамдық қатынастарды қорғау.
- қоғам, мемлекет, азаматтар мүддесіне сай емес басқару саласындағы
қатынастарды ығыстыру.
3. Шет елдердің әкімшілік құқық - оқу пәні және ғылым ретінде. Қазіргі
Шет елдердің әкімшілік құқық - құқық саласы ретінде құқық жүйесіндс
жеткілікті деңгейде жеке тұлға құқығын нығайтатын және оны Шет елдердің
әкімшілік үстемдіктен қорғайтын нормалар пайда болған кезде қалыптасты.
Шет елдердің әкімшілік құқық жәй ғана атқарушы биліктің еркін ғана
білдіріп қоймай, сонымен қатар үлкен құбылыс болып саналады. Шет
елдердің әкімшілік құқық - өте маңызды, әрі күрделі сала, өйткені
мемлекеттік Шет елдердің әкімшіліктің қоғамдық мәні зор. Басқару
қоғамның барлық саласында бар және оның қызмет көлемі үлкен, мазмұны
әр қилы.
Шет елдердің әкімшілік құқық - құқықтық нормалар мен институтардың
біртұтас жүйесі. Оларды біріктіретін қағидалары (принциптері), мақсаттары,
реттеу әдістері және пәні. Шет елдердің әкімшілік құқық әлеуметтік мүддеге
қызмет ете отырып өзге құқық салалары секілді өзінің зандық басымдықтары
ретінде азаматтардың кұқықтары мен бостандықтарын қарастырады.
7

Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың бұлжымасабсолюттік құқық-тарының концепциясы айқындалған.
Әкімшшік құқықтың басты мақсаты - мемлекеттік билік аппаратын заң
мүддесіне қызмет етіп, оның талаптарын орындауға бағыттау. Құқық
салалары өзара пәні, құқықтық реттеу әдістері бойынша ажыратылады.
Зандық әдебиеттерде Шет елдердің әкімшілік құқықтың ғылым немесе пән
ретінде қатынасы әлі де таластар тудыруда. Шет елдердің әкімшілік құқық
пәні дегеніміз оның нормаларымен реттелетін қатынастар жүйесі. Шет
елдердің әкімшілік құқық Қазақстан Республикасының құқық жүйесіндегі
жеке сала ретінде қоғамдьқ қатынастардың ерекше тобын реттейді. Олар
мемлекеттік басқару саласында пайда болып, дамып, жойылатын қатынастар.
Мұндай қатынастар әр қилы, әрі Шет елдердің әкімшілік құқық пәнін
құрайды. Бұлар басқарушылық қатынастар деп аталады.
Шет елдердің әкімшілік құқық пәні шартты түрде екі бөлімнен тұрады:
1. Аппарат ішілік қатынастар. Мұнда мемлекеттік органдардағы
аппарат
ішілік
жұмыс
әдістерін
және формаларын, қызметін
ұйымдастыру нығайтылады.
2.
Шет елдердің әкімшілік биліктің түрлі ұйымдармен, мекемелермен,
азаматтармен қатынасы.
Шет елдердің әкімшілік құқық пәні астарында басқару мазмұнындағы
қатынастар жатыр. Бұл қатынастардың түрлері:
- басқару органдары арасындағы көлбеу (вертикальды) қатынас (Қазақстан
Республикасы Үкіметі және Мининистрлік)
- басқару органдары арасындагы бағынушылық қатынас (аудандық Шет
елдердің әкімшілік және жергілікті орган)
- басқару органдарының өздеріне бағынышты ұйым, бірлестіктермен
қатынасы (завод және министрлік).
Шет елдердің әкімшілік құқық пәнімен қоса Шет елдердің әкімшілік
құқық ғылымына тоқталып өтер болсақ, Шет елдердің әкімшілік құқық
ғылымы заң ғылымының негізгі бөлігі болып саналады. Ол Шет елдердің
әкімшілік құқықтың даму заңдылықтарын зерттсйді. Шет елдердің әкімшілік
құқық ғылым ретінде
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық құбылыстар туралы ұғымдар,
категориялар және түжырымдар жүйесі болып табылады.
Шет елдердің әкімшілік құқық ғылымы мемлекеттік басқару
сфсрасындағы қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларды зерттеп,
мемлекеттік басқару аппаратының құқықтық реттелу заңдылығын
қарастырады. Ол басқару қатынастарын талдап, мәнін ашып және тәжірибеде
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалардың кең қолданылуын
дәріптейді. Шет елдердің әкімшілік құқық ғылымы мемлекеттік басқару
объектілері мен субъектілерінің мәртебесін, басқарудың құқықтық
формалары мен әдістерін, мемлекеттік басқарудағы заңдылықты, тәртіпті
қамтамасыз ету тәсілдерін, Шет елдердің әкімшілік процесс мәнін
қарастырып, осылардың ғылыми жақтары бойынша мәселелерді қозғайды.
8

Осы зандылықтарды терең, әрі жан-жақты талдау нәтижесінде Шет
елдердің әкімшілік-құқықтық нормаларды өзгертуге, реттеуге, бастысы
олардың тиімділігін көтеруге бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар,
сілтемелер жатқызылады. Шет елдердің әкімшілік құқық ғылымының да
құқық саласы сияқты өзіндік жүйесі бар және олар Шет елдердің әкімшілікқұқықтық институттар арасындағы ішкі байланыстар ішінде қалыптасқан.
Шет елдердің әкімшілік құқық ғылымы сондай-ақ Шет елдердің әкімшілік
құқықтың даму заңдылықтарын және оның өзге де теориялық мәселелерін
қарастырады. Жоғарғы деңгейде дамыған әлсуметтік, демократиялық
елдерде Шет елдердің әкімшілік құқық қоғам дамуының ерекшелігін,
деңгейін және басқару органдары қызметінің шынайылығын көрсетеді.
Қорытындылай келе .әкімішілік құқық дегеніміз Қазақстан Республикасының
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
нормаларымен жэне нормативтікқұқыктық актілермен бскітілген, жалпыға міндетті нормалар жүйесі.
2. ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Жоспар:
1. Шет елдердің әкімшілік құқықтық қайнар көздер түсінігі.
2. Шет елдердің әкімшілік құқықтық қайнар көздердің түрлері.
1.
Шет елдердің әкімшілік құқықтық қайнар көздер түсінігі. Шет
елдердің әкімшілік құқықтьң қайнар көздері - Шет елдердің әкімшілік құқық
субъектілерімен атқару-билік жүргізу кызметі аясында қалыптасатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін, құқық нормаларының құқықтық нысан
ретіндегі көрінісі.
Шет елдердің әкімшілік құқықтық қайнар көздер
терминінің негізгі түсінігі заңды түрде басқарушы субьектілерге қарымқатынас тәртібін бекіту. Қайнар көз ретінде саналу үшін, әр нысан бірнеше
факторларға, белгілерге ие болуы керек, сонымен қатар «Шет елдердің
әкімшілік кұқықтық қайнар көздер» терминінде мемлекеттік билік қабылдап,
бекіткен басқару субъектілерін іске асыру тәртіптері жатады.
Заң әдебиетінде көптеген авторлар Шет елдердің әкімшілік құқығының
қайнар көздері ретінде негізгі 6 нысанын атап өтеді, олар:
1. нормативті актілер.
2. құқықтық салт-дәстүр.
3. сот прецеденті.
4. шарт (соның ішінде тек Шет елдердің әкімшілік шарттар).
5. сот тәжірибесін жалпылау.
6. ғылыми құқықтық доктрина.
1. Нормативтік құқықтық актілер - референдумда қабылданған өкілетті
орган немесе мемлекеттің лауазымды адам қабылдаған, құқықтық
нормаларды белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын
немесе уақытша тоқтата тұратын белгіленген нысандағы жазбаша ресми
құжат. Нормативтік акт - қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің негізгі
құралы. Құқық нормасы (құқықтық норма) - нормативтік кұқықтық актіде
9

тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға арналған жэне нормативтік реттелген
ахуал шеңберінде барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға міндетті мінезқұлық ережесі.
2. Құқықтық салт-дәстүр деп қоғамдағы мемлекеттік билікке тәуелсіз
пайда болған тәртіптер жиынтығын айтуға болады, сонымен қатар оның
мемлекет пен құқықтың даму тарихында алатын орны ерекше. Бүгінгі күні ол
қайтадан кеңінен тарауда. 1994 жылғы 21 желтоқсанда қабылданған
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 3- бабында азаматтық
құкықтың қайнар көзі ретінде салт-дәстүр танылады деп көрсетілген.
3. Сот- прецеденті деп - белгілі бір іс бойынша сот қабыдаған шешімнің
тура сондай істерге қолданылуын айткымызға болады. Сот прецеденті Шет
елдердің әкімшілік құқықтың қайнар көзі ретінде англо-саксон құқық
жүйесінде кеңінен қоданылады. Бірақ, құқықтың аталған қайнар көзі
Қазақстанның құқық жүйесіне тән емес.
4. Шарт - екі немесе одан да көп субъектілердің .арасындағы келісім,
құрамы мінез-құллық ережелерінен тұрады және тек қана осы субьектілер
үшін ғана міндетті. Шарт құқықтың қайнар көздерінің барлық талаптарына
сай келеді.
5. Сот тәжірибесін жалпылау немесе талдап қорыту - бұл бірдей және
көптеген нормалардың қатынасының нәтижесінде шығатын нақты істі шешу
барысында пайда болған құқықтық жағдай. Соттық тәжірибені жалпылау
егер Республиканың Жоғарғы Сотының Нормативтік Қаулысымен қаралса
құқықтың қайнар қайпар көзі болып табылады, сонымен қатар, құқық
қабылдау және құқықтық шығармашлық кызметінде зор рөл атқарады.
6. Ғылыми құқықтық доктрина — құқық және құқық ғылымы
саласындағы пайда болған қағидалар мен көзқарастар жүйесі. Құқықтық
доктринаның негізгі жағдайларымен байланысты мыналар іске асады:
 құқықтық әрекет;
 құқықтық
нормаларды
қолдану
процесінде
заң нормаларын
талқылау;
 құқықтағы кемшіліктерді толықтыру.
Іс жүзінде ғылыми құқықтық доктрина құқықтың қайнар көзі
функциясын атқарады, алайда оны бірқатар жағдайларға байланысты Шет
елдердің әкімшілік құқықтьң қайнар
көзі
қатарына жатқызуға да
болмайды. Біріншіден, ғылыми доктринада нақты іс-әрекет тәртібіне сілтеме
табу қиын, бұл оны күнделікті әрекетте қолдануды қиындатады. Екіншіден,
ғылыми доктрина мемлекеттік билікпен арнайы қайнар көз ретіндс
қабылданбайды, сондықтан оның, шығарған шешімдерінің негізгі арнайы
құқықтың қайнар көзіне сілтемесіз заңды күші болмайды.
2. Әкіміпілік құқықтың қайнар көздерінің түрлері. Шет елдердің
әкімшілік құқық қайнар көздері негізінен 2 топқа белінеді:
1) нормативтік актілер;
2) Шет елдердің әкімшілік келісімдер.
Нормативтік актілер негізінен Конституциядан, Мәжілістің жэне
10

Сенаттың заңдарынан, актілерінен; Президент актілерінен; Үкімет
қаулысынан; Жоғарғы Кеңес жэне Жоғарғы Сот қаулыларынан, атқарушы
органдар қаулыларынан тұрады.
Ал Шет елдердің әкімшілік келісім - Мемлекетаралық; Үкіметаралық;
ведомствааралық; аумақаралық келісімдерден тұрады.
Қазақстан Ресітубликасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда
референдум арқылы қабылданған болатын. Конституция Шет елдердің
әкімшілік құқықтың қайнар көздерінің ішінде үлкен орын алады.
Конституция құқық негізін құрайды, сонымен қатар барлық Шет елдердің
әкімшілік құқық элемеиттерінің бағынуын қадағалайды. Президент,
парламент актілері негізінен Конституцияға сүйеніп қабылданады. Олардан
басқа Шет елдердің әкімшілік құқық қайнар көздеріне тағы да
ведомствалардың, министрліктердің қаулылары да жатады. Қазақстан
Республикасы Конституциясының 69-бабына сәйкес бүкіл Республика
территориясында орындалуға тиісті Үкіметтің қаулылары да Шет елдердің
әкімшілік құқықтың қайнар көзі болып саналады.

1.
2.
3.
4.

3. Атқарушы билік органдарының Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
мәртебесі
Жоспар:
Шет елдердің әкімшілік – құқықтық нормар ұғымы.
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері.
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастар ұғымы мен мазмұны.
Шет елдердің әкімшілік- құқықтық қатынастардың құрылымы мен түрлері.
1. Шет елдердің әкімшілік құқықтық нормалар ұғымы. Басқа құқық
салалары сияқты, Шет елдердің әкімшілік құқық та заңды нормалардан
тұрады. Жалпы пән мен әдістерді біріктіру нәтижесінде Шет елдердің
әкімшілік-құқықтық нормалар институты құрылып, осы негізде толық
бекітілген салааралық жүйе калыптасады. «Шет елдердің әкімшілік норма»
түсінігі негізінен мынадай мағынада қолданылады:
1) заңды ережелермен басқару.
2) жариялық мүдде негізінде бекітілген ережелер арқылы басқаруҚазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілгендей «мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы - халық, халық билікті тікелей республикалык
референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін
жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді». (ҚР Конституциясы 3-бап,
1,2 - тармақ). Әдебиетте «билік» түсінігініц мәні - құқық негізінде өз еркін
басқа субъектілер арқылы орындату. Ертеде Шет елдердің әкімшілік
құқықтық нормалар жалпы міндеттеуші сипатта болып, билікті белгілі бір
орталықтан басқару керек деген пікірге келді, себебі мемлекет қызметі
біртұтас жүйе деп саналды. Атқарушы биліктің институттарын құруда белгілі
бір мақсатқа жету үшін Шет елдердің әкімшілік құқықтық нормалар
көмегімен модельді ситуациялар туындайды. Яғни:
11

- субъектілердің
құқықтары
мен
кепілдіктерін
құқық көмегімен
бекіту мен дамытуды талап ету;
- өркенниетті нысанда даулы конфликтілерді шешу негізінде билік
құрылымын күшейту (мысалы, соттық реформаны жүргізу барысында сот
ролі мен ықпалын күшейту).
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалар дегеніміз — міндетті немесе
кейде ерікті түрде мемлекеттік басқару органдарымен қабылданган, ( яғни.
атқарушы және заңды) атқарушы билік саласында қоғамдық қатынастарды
реттеуші ереже.
2. Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалардың түрлері. Шет елдердің
әкімшілік құқық нормалары белгілі бір критерияларға байланысты жіктеліп
(классификацияланып), бірнеше түрлерге бөлінеді.
Шет елдердің әкімшілік құқық нормаларының ең күрделі түсінігі, яғни
мәні мен мазмұнын ашатын негізгі критерилер мыналар:
а) мазмұны;
б) субъектілердің мінез-құлқына әсер ететін әдістер;
в) белгілі бір мақсатты тағайындау;
г) белгілі бір ортада қолданылуы;
д) заңды күші;
г) қолданылу шегі (белгілі бір аймаққа, уақытқа, субъектілер тобына
қолданылуы).
Шет елдердің әкімшілік құқық нормалары мазмұны бойынша:
1. материалдық (қаржылық) нормалар
2. процессуалды болып екіге бөлінеді.
Материалдық нормалар - азаматтардың Шет елдердің әкімшілікқұқықтық мәртебесін, атқарушы билік органы мен ұйымдарды біріктіретін
ережелер. Мысалы: атқарушы билік органдары субъектілерінің қоғамға,
тұлғаларға көрсететін заңды түрдегі құзіреті.
Процессуалды нормалар - мемлекетпен бекітіліп, санкцияланған
материалдық нормаларды жүзеге асыру барысында және мемлекепік басқару
органдарының жаңа императивті актілерді шығарумен сипатталады.
Процессуалды нормалардың материалдық нормалардан айырмашылығы:
а) өзінің тағайындалуымен, яғни материалдық нормалар субъектілерінің Шет
елдердің әкімшілік-кұқықтық мәртебесін тағайындаса, ал проссуалдық
нормалар олардың орындалуы мен міндеттелуін заңды түрде жүзеге
асырады;
б) талап ету, яғни процессуалды нормалар, ең алдымен материалдық
нормалардың орындалуын талап етеді;
в) іске асыру, ягни Шет елдердің әкімшілік-құқықтық материалдық
нормалардың қабылдануын, олардың жүзеге асырылуын талап ету арқылы
іске асыру.
Процсссуалды
нормалар
материалдық
нормалар
сияқты
классификациялау дәрежесіне байланысты жіктеледі. Мысалы:
заңды күшіне байланысты, белгілі бір ортаға, яғни салаға байланысты және
12

т.б.
Субъектілердің мінез-құлқына әсер ететін әдістер:
1. міндеттеуші;
2. тыйым салушы ;
3. өкілдік
беруші
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалар болып
бөлінеді.
1. Міндеттеуші Шет елдердің әкімшілік-кұқықтық нормалар - тұлғаның
белгілі бір ережелердің орындалуын міндеттеп, талап етуі. Мысалы,
заңды тұлғалардың міндетті түрде Әділет органдарында тіркелуі,
азаматтардың шағымдарын белгілі бір мерзімде басқару органдарының
қарастыру міндеттілігі. «Қазақстан Республикасының мемлекеттік салық
жүйесі мен бюджеті» атты Президент Жарлығының 171-бабында салық
жүйесін міндетті түрде салық қызметкерлері атқарады.
2. Тыйым салушы Шет елдердің әкімшілік-кұқықтық нормалар - норма
көздеген мақсаттан тыс белгілі бір іс-әрекеттердің орындалуына тыйым
салып, шектейді.
Тыйым салудың екі түрі бар:
а) жай тыйым салу;
б) арнайы тыйым салу.
Жай тыйым салу дегеніміз - Шет елдердің әкімшілік құқық бұзушылық
белгілері бар істердің орындалуы мен жүзеге асуын шектеуі.
Арнайы шектеу дегеніміз - Қазақстан Республикасы Президенті заңының
174-бабында көрсетілгендей, салық қызметкерлерінің кәсіби міндеттерін
өздерінің тікелей немесе жанама туыстығы бар салық төлеушілермен
каржылық мәселелерді шешуге шектеу қоюы.
3. Өкілдік беруіші
нормалар - субъектілердің
Шет елдердің
әкімшілік-құқықтық
қарым-қатынасында
өз шешімі
бойынша
қатынастарды
жүзеге
асыру,
бірақ нормалардың сақталуын бұзбауы
керек. Мысалы: «Қазақстан Республикасының банктері мен банк жүйесі»
туралы Президент жарлығының 46-бабында былай делінген: « егер
Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкі II дәрежедегі экономикалық
нормаларды бұзған жағдайда мынадай шаралар колданылады:
а) міндеттеуші хатты талап етеді;
б) банкпен жазбаша түрде келісім жасайды;
в) ескерту, сөгіс береді;
г ) жазбаша түрде береді;
Қолданылу шегіне байланысты:
а) жалпы міндетті;
б) ішкі жүйелік.
а)
жалпы
міндетті
нормалар
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
қатынасқа түсетін барлық субъектілерден талап етіледі.
б) ішкі жүйелік нормалар белгілі бір атқарушы биліктің талап етуіне
байланысты қолданылуы.
Мекен-жайға байланысты:
белгілі бір ұйым мен атқарушы билік
13

органдарының Шет елдердің әкімшілік-құқықтық мәртебесін белгілеу
арқылы бөлу, яғни қоғамдық бірлестіктерге, мемлекеттік бірлестіктерге және
азаматтарға байланысты қолданылуы.
Сонымен корытындылай келе Шет елдердің әкімшілік құқықтық
нормалалар - бұл конституцияда бекітілген белгілі бір қағидалар мен
ережслердің жиынтығы. Ал Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастар
бұл Шет елдердің әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелген, мемлекеттік
басқару саласындағы коғамдық қатынастар. Бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз
байланысты, біріншісі мемлекет бекіткен қағидалар мен ереэжелердің
жиынтығы болса, сол ережелер құқықтық қатынастарды реттеп басқарып
отырады.
3. Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастардың
ұғымы мен
мазмұны. Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастар - Шет елдердің
әкімшілік-құқықтық нормалармен реттелгген, мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастар. Атқарушы билік органдары өз қызметі
барысында түрлі субъектілермен өзара әрекет жасайды. Көп жағдайда
олардың мүддесі бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл сәйкесіздік азаматтар,
ұйымдар, органдар тарапынан ортақ қатынастарды реттеуге, жүйелеуге
ұмтылдырады. Осы тұрғыдан Шет елдердің әкімшілік құқықтың субъектілері
заң алдында тең. Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастардың мақсаты
тұрақты заңмен қарастырылған қатынастар жүйесін қамтамасыз ету және
қатынастыр барысында субъектілердің әр түрлі мүдделері мен
қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
қатынастар субъектілердің өз құқықтары мен міндеттерін ерікті түрде
орындауға бағьтталған. Басқару органы өзінің биліктік өкілеттіліктеріне
қарамастан өздерінің қызметтерінде мемлекет және оның мүддесін көздейді.
Шет елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастардың қатысушыларының бірі
құқық бұзушылық жасаса, нормаларды бұзса, мемлекет алдында жауапқа
тартылады. Ал, бұл жағдайды Шет елдердің әкімшілік тәртіп реттейді. Шет
елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастар түрлі тараптардың өз құкықтары
мен міндеттерін орындау барысында туындайды жэне ол нақты ережелермен
процедураларға
негізделген.
Шет
елдердің
әкімшілік-құқықтық
қатынастардың қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін өзінше
өзгерту мүмкіндігі шектелген.
4. Шет елдердің әкімшілік құқықтық қатынастардың құрылымы мен
түрлері. қатынастардың құрылымы және түрлері. Шет елдердің әкімшілікқұқықтық қатьнастардың өзіндік құрылымы бар, ол субъект (қатысушы) құқықтық қатынасқа қатысушы нормаға сай құқықтармен міндеттерге ие
тұлға. Құқықтық қатынастардың бағытталған мақсаты оның мазмұнын
құрайды, сол бағытталған мақсатқа жету барысында құқықтық қатынастар
туындайды.
Материалдық мазмұны - бұл тұлғаның нақты әрекеті, бұны орындау
барысында тараптардың құқықтары мен міндетгері жүзеге асады. Заңдық
мазмұны бұл субъективтік құкықтар мен міндеттер болып табылады. Шет
14

елдердің әкімшілік-құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі, жойылуы
заңдық катынастарға негізделген. Заңдық фактілер - тараптар арасында нақты
құқықтық қатынас тудыратын нормамен бекітілгсн жағдай. Әрекет субъектінің ез еркін білдіру актісі, ол өз кезегінде заңды жэне заңсыз болып
екіге бөлінеді. Оқиғанын әрекетке қарағанда ерекшелігі - ол субъектінің
еркіне бағынбайды. Бұған адамның дүниеге келуі, қайтыс болуы және т.б.
жатқызуға болады. Шет елдердің әкімшілік-құқықтық катынастар заңдық
сипаты бойынша тік (вертикалді) және көлбеу (гаризонталді) болып бөлінеді.
Тік Шет елдердің әкімшілік құқықтық қатынастар Шет елдердің әкімшілікқұқықтық реттеудің және мемлекетті басқару қызметіне тән субъсктілср мен
объсктілер арасындағы бағыныштылық байланыстың мәнін білдіреді. Көлбеу
құқықтық қатынастардың көбінесе тіке қатынастарға алғы шарт болатыны
тәжірибеден белгілі.
Қорытындылай келе, жалпы қоғамда Шет елдердің әкімшілік нормалар
мен қатынастар болмай, қоғамның дамуы мүмкін емес сияқты, өйткені
әкіміпілік құқыктық нормалар бекітілуі арқылы қоғамда тәртіп орнайды. Ал,
Шет елдердің әкімшілік құқықтық қатынастар тек биліктік өкілеттілікке ие
болып қана қоймай, сонымен қатар Шет елдердің әкімшілік құқытың
субъсктілерінің түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін қорғап, құқықтық
қатынастарды тұрақтандырады.
4.Мемлекеттік қызметшілердің Шет елдердің әкімшілік-құқықтық
мәртебесі
Жоспар:
1. Жеке тұлғалар Шет елдердің әкімшілік құқық субъектілері ретінде
2. Қоғамдық (коммерциялық емес) ұйымдар
3. Діни бірлестіктер
4. Жастар және балалар бірлестіктері
5. Қазақстан Республикасының Президенті
6. Қазақстан Республикасының Үкіметі
7. Орталық атқарушы органдар
8. Жергілікті атқарушы органдар
9. Ұйымдар Шет елдердің әкімшілік құқық субъектілері ретінде
1. Жеке тұлғалар Шет елдердің әкімшілік құқық субъектілері ретінде.
Аталған тақырыпты жалпы алар болсақ,
біріншіден, „Шет елдердің
әкімшілік құқығының субъектісі” мен „Шет елдердің әкімшілік құқықтық
қатынастардың субъектісі” ұғымдарының мазмұнын аша отырып, олардың
ерекшеліктеріне сипаттама беру қажет. Шет елдердің әкімшілік құқығының
субъектісі ретінде азаматтар, қоғамдық және басқа коммерсиялық емес
ұйымдар мен олардың қызметкерлері, атқарушы билік пен мемлекеттік
басқару органдары мен олардың қызметкерлері, мекемелер, кәсіпорындар
мен еңббек ұжымдары жатады. Олардың Шет елдердің әкімшілік құқықтық
қатынастардың субъектілерінен ерекшеліктері олар ұзақ мерзімде Шет
15

елдердің әкімшілік қатынастарға қатыстпаулары мүмкін. Ал, Шет елдердің
әкімшілік құқықтық қатынастардың субъектілері әрқашанда белгілі, яғни
олар белгілі құқықтар мен міндеттерге ие Шет елдердің әкімшілік құқықтық
атынастардың қатысушылары,
құқықтық қатынастардың тараптары.
Сонымен қатар, Шет елдердің әкімш