Шет тілдерін игеру кезінде ойын әдістерін пайдаланудың әдістемелік негізі

Шет тілдерін игеру кезінде ойын әдістерін пайдаланудың

әдістемелік негізі

Ойын әдісін қолданудың оқыту мүмкіндіктері бұрыннан белгілі. Шет тілдерін оқытумен айналысатын көптеген ғалымдар ойын әдісін қолданудың тиімділігіне баса назар аударды. Бұл ойында кез-келген адамның, атап айтқанда баланың қабілеттері ерекше толық және кейде күтпеген жерден көрінетіндігімен байланысты [35].

М.Ф.Строниннің анықтамасы бойынша «ойын – бұл мінез-құлықты өзін-өзі басқару дамытып, жетілдірілетін әлеуметтік тәжірибені қайта құруға және сіңіруге бағытталған жағдайдағы іс-әрекеттің түрі». [68]. Ойын әрекетінің психологиялық механизмдері тұлғаның өзін-өзі көрсету, өзін-өзі растау, өзін-өзі анықтау және өзін-өзі жүзеге асыруға деген түбегейлі қажеттіліктеріне негізделген.

Адамзаттың тәжірибесінде ойын саласы келесі қызметтерді атқарады:

• Көңіл көтеру қызметі (бұл ойынның негізгі қызметі – көңіл көтеру, рақат силау, шабыттандыру, қызығушылық тудыру);

• Коммуникативті қызмет (қарым-қатынастың диалектісін игеру);

• Диагностикалық қызмет (ойын барысында нормативті мінез-құлықтан ауытқуларды анықтау, өзін-өзі тану);

• Ойынтерапиялық қызмет (өмірде туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу);

• Өзін-өзі жетілдіру қызметі (жасырын қабілеттер мен мүмкіндіктерді ашу);

• Ұлтаралық коммуникация қызметі (барлық адамдарға ортақ әлеуметтік және мәдени құндылықтарды игреу);

• Социализация қызметі (жүйеге қоғамдық қатынастарды қосу).

Ойынды аға буынның тәжірибесін жастарға беру, оқыту әдісі ретінде адамдар ежелден қолданып келеді. Оқу процесін жандандыру мен күшейтуге сүйенетін қазіргі заманғы мектептерде ойын әрекеті келесі жағдайларда қолданылады:

1. Белгілі бір тақырыпты игеруге арналған жеке әдіс ретінде;

2. Басқа бір әдістің элементі ретінде (кейде өте маңызды);

3. Бүтін бір сабақ немесе оның бөлігі ретінде (кіріспе, түсіндіру, бекіту, бақылау және жаттығулар);

4. Сыныптан тыс іс-шаралар ұйымдастырған кезде оныдарды пайдалануға болады.

Ойын әрқашан эмоционалды және ақыл-ой күштерінің белгілі бір шиеленісін, сондай-ақ шешім қабылдау қабілетін (қалай әрекет ету керек, не айту керек, қалай жеңу керек) болжайды. Осы мәселелерді шешуге деген ұмтылыс ойыншылардың ойлау белсенділігін қайрайды. Атағы бір жағымды құбылыс – оқушының шет тілін игеруі. Осыдан ойын әдісі оқытудың үлкен мүмкіндіктеріне бай екен деген қорытынды шығады. Әрине, оқушылар бұл туралы ойланбайды. Олар үшін ойын, ең алдымен, қызықты іс-әрекет. Бұл мұғалімдерді, соның ішінде шет тілі мұғалімдерін қызықтырады. Бірақ ойын құндылығын ойын-сауық және ойын-сауық мүмкіндіктері сарқып, бағалай алмайды. Көңіл көтеру, демалу бола отырып, ол оқуға, шығармашылыққа, адамдардың қарым-қатынасы мен еңбектегі көріністер типінің моделіне айнала алатын оның құбылыс.

Ойын әдісінің ерекшелігі – ойында барлығы тең. Бұл кез-келген оқушы үшін, тіпті тілді жеткілікті дәрежеде білмейтін адам үшін де мүмкін болады. Сонымен қатар, тілдік дайындықта әлсіз оқушы ойында бірінші бола алады: бұл жерде тапқырлық пен жылдамдық кейде пәнді білуден гөрі маңызды болып шығады [52]. Теңдік сезімі, ынта мен қуаныштың атмосферасы, тапсырмаларды орындауға болатындығын сезіну – мұның бәрі оқушыға шет тілінің сөздерін сөйлеу кезінде еркін қолдануға мүмкіндік берметін, қателіктерден қорқуды азайтатын және ұялшақтықты жеңуге мүмкіндік береді және оқыту нәтижелеріне тиімді әсер етеді. Лингвистикалық материал ойын арқылы сезілмеген түрде сіңіріледі, сонымен бірге қанағаттану сезімі пайда болады, оқушы бәрімен бірдей сөйлесе алады.

Оқытудың ойын әдісін қолдану маңызды әдістемелік міндеттерді орындауға мүмкіндік береді:

• Оқушылардың сөздік қарым-қатынасқа психологиялық дайындығын қалыптастыру;

• Тілдік материалды бірнеше рет қайталаудың табиғи қажеттілігін қамтамасыз ету;

• Оқушыларға сөйлеудің қалаған нұсқасын таңдауға үйрету, бұл жалпы сөйлеудің ситуациялық жағдайларына дайындық.

Сабақтың ойын формасы оқу барысында оқушыларды ынталандыру, ұмтылдыру құралы ретінде әрекет ететін ойын техникасы мен жағдайларының көмегімен жасалады. Жағдай өзіндік сюжеті, конфликті және кейіпкерлері бар драмалық шығармаға ұқсауы мүмкін [2].

Ойын сабағы барысында жағдай бірнеше рет және әр уақытта жаңа нұсқада ойнатылуы мүмкін. Бірақ сонымен бірге ойынның жағдайы нақты өмірдегі жағдай болып табылады. Оның шындығын ойынның басты қақтығысы – бәсекелестік анықтайды. Мұндай ойынға қатысуға деген ниет ойыншылардың ойлары мен энергиясын жұмылдырады, эмоционалды шиеленіс жағдайын тудырады. Ойын жағдайының нақты жағдайына және тілдік материалдың шектеулі қолданылуына қарамастан, онда әрдайым тосынсый элементі бар. Сондықтан сөйлеудің стихиялығы белгілі бір шектердегі ойынға тән. Тек сөйлеудің өзін ғана емес, сонымен қатар ымдарды, мимикаларды және т.б. қамтитын сөйлеу коммуникациясының айқын мақсаттылығы бар [6].

Оқу барысында ойын әдістері мен ситуациялық әдістерді пайдалану келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі:

• Оқушыларға дидактикалық мақсат ойын тапсырмасы түрінде қойылады;

• Сабақ барысы ойын ережелеріне бағынады;

• Оқу материалы оның құралы ретінде қолданылады, дидактикалық тапсырманы ойынға айналдыратын білім беру қызметіне бәсекелестік элементі енгізіледі;

• Дидактикалық тапсырманы ойдағыдай орындау ойын нәтижесімен байланыстырылады.

Ойын әдісінің білім беру үдерісіндегі орны мен рөлі, ойын элементтері мен оқытудың үйлесуі көбінесе мұғалімнің әр түрлі ойындардың функциялары мен жіктелімдерін түсінуіне байланысты болады.

Ойындар ойнатылатын саласы бойынша келесі топтарға бөлінеді:

1. физикалық (қозғалыс ойындары);

2. интеллектуалдық (ақыл ойындары);

3. еңбек ойындары;

4. әлеуметтік ойындар;

5. психологиялық ойындар.

Педагогикалық процестің сипаты бойынша келесі топтарға бөлінеді:

1. білім беру, оқыту, бақылау, жалпылау;

2. танымдық, тәрбиелік, дамытушы ойындар;

3. репродуктивті, продуктивті, шығармашылық;

4. коммуникативті, диагностикалық, профориентациялық, психотехникалық.

Ойын әдісінің сипаты бойынша келесі топтарға бөлінеді:

1. заттық;

2. сюжеттік;

3. рөлдік;

4. іскерлік;

5. имитациялық;

6. драматизация ойындары.

Оқытудың ойын әдісінің ерекшелігі көбіне ойын ортасында анықталады: олар заттармен және ойыншықтармен, үстелдік-бөлмелік, жерде, компьютермен және ТОҚ-пен, сондай-ақ әр түрлі көліктермен ойналатын ойындарды ажыратады. [62].

Егер ойынды мақсатты бағдарлар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда бұл жағдайда ойындарды келесі топтарға бөлуге болады:

1. Дидактикалық ойындар, баланың көкжиегі мен танымдық белсенділігін кеңейту үшін қолданылады. Дидактикалық ойындар практикалық қызметке қажетті белгілі бір дағдылар мен әдеттерді қалыптастырады. Оларды жүзеге асыру барысында жалпы білім беру дағдылары мен дағдылары, сонымен қатар оқушылардың еңбек дағдылары дамиды.

2. Тәрбиелік ойындар, оқушыларды тәуелсіздікке, ерікке, ынтымақтастыққа, ұжымшылдыққа, қоғамшылдыққа тәрбиелейді. Олар белгілі бір тәсілдер мен ұстанымдарды, адамгершілік, эстетикалық және идеологиялық қатынастарды қалыптастырады.

3. Дамытушы ойындар, оқу барысында мотивацияны, зейінді, есте сақтауды, сөйлеуді, ойлауды, қиялды, қиялды, шығармашылықты, эмпатияны, рефлексияны, салыстыру, қарама-қарсы қою, ұқсастықтар мен оңтайлы шешімдерді табу қабілеттерін дамытады. А.Н.Леонтьев «ойын дегеніміз – бұл жеке тұлға мен қиял еркіндігі, іске асырылмайтын мүдделерді елестетіп жүзеге асыру» деп айтқан. [44].

4. Әлеуметтеуші ойындар, қоғамның нормалары мен құндылықтарымен танысу, белгілі бір орта жағдайларына бейімделу, қарым-қатынасқа үйретуге арналған ойындар. Л.С.Выготскийдің анықтамасы бойынша: «Ойын – баланың ішкі әлеуметтену кеңістігі, әлеуметтік қатынастарды сіңіру құралы». [14].

Ойынның сабақтағы орны мен ойынға бөлінетін уақыт бірнеше факторларға байланысты: оқушылардың дайындығы, оқылатын материал, сабақтың нақты мақсаттары мен шарттары және басқалар. Мысалы, егер ойын материалды бастапқы бекітуге арналған жаттығу ретінде қолданылса, онда оған сабақтың 15-20 минутын беруге болады. Болашақта сол ойынды 3-5 минут бойы жүргізуге болады және өткен материалды қайталаудың, сабақта босаңсудың рөлін атқарады..

Ойындар грамматикалық, лексикалық, фонетикалық, орфографиялық болуы мүмкін. Олардың барлығы сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді.

Грамматикалық материалды меңгеру, ең алдымен, оқушылардың белсенді сөйлеуіне мүмкіндік туғызады. Оқушыларды бірнеше рет қайталауды қажет ететін грамматикалық құрылымдарды қолдануға үйрету оқушыларды өзінің біртектілігімен шаршататыны және жұмсалған күш көбіне оңайлықпен нәтиже әкелмейтіні белгілі. Ойынмен оқыту әдістерін қолдану зеріктіретін жұмысты қызықты әрі көңілді етуге көмектеседі. Мысалы, жаңа материалды енгізуде бірқатар грамматикалық ойындар тиімді болуы мүмкін..

Лексикалық және сөйлеу дағдыларының қалыптасуы мен дамуына белгілі бір дәрежеде орфографиялық ойындар ықпал етеді, оның басты мақсаты – зерттелген лексиканың орфографиясын меңгеру. Ойындардың көпшілігін негізгі және қосымша күшейту жаттығулары ретінде қолдануға болады.

Бір ойынды сабақтың әр кезеңінде қолдануға болады, бірақ бәрі мұғалімнің жұмысының нақты шарттарына, оның темпераменті мен шығармашылығына байланысты. Бұл жерде ойын әдісінің барлық тартымдылығы мен тиімділігі үшін пропорцияны сезіну қажет екенін ескеру керек, әйтпесе ойындар оқушыларды шаршатады және эмоционалды әсердің сергектігін жоғалтады. Ойындарды қолданудың сәттілігі мұғалімнің сыныпта құратын қажетті ауызша қарым-қатынас атмосферасына байланысты. Оқушылардың мұндай қарым-қатынасқа үйренуі, көңіл бөлуі және мұғаліммен бірге осы процестің қатысушылары болуы маңызды. Жалпы ойын атмосферасынан туындайтын мұғалім мен оқушылардың арасындағы қарым-қатынастың сенімділігі мен жеңілдігі оқушыларды байыпты әңгімелерге, кез-келген өмірлік жағдайларды талқылауға итермелейді, өйткені шет тілі сабағы тек ойын ғана емес. Мұғалімдердің тәжірибесі ойын оқыту әдісін қолдану оқушылардың тілді үйренудегі танымдық іс-әрекетінің дамуына ықпал етеді деп сендіреді. Ойын өз бойында едәуір адамгершілік қағидасын ұстанады, өйткені ол жұмысты (шет тілін меңгеру) көңілді, шығармашылық және ұжымдық уақыт өткізуге айналдырады. Өйткені, ойын арқылы оқыту әдісінің мақсаты – сөйлеу дағдылары мен қабілеттерін дамытуға үлес қосу. Сөйлеу-ойлау міндеттерін шешуде тәуелсіздік таныта білу, қарым-қатынастағы жылдам реакция, сөйлеу дағдыларын максималды жұмылдыру – сөйлеу дағдыларына тән қасиеттер ойын барысында көрінуі мүмкін

Ойын – қарым-қатынас жағдайын құрал болып табылады. Тәрбиелік және сөйлеу ойынындағы жағдайларды қолдану балалардың жас ерекшеліктеріне толығымен сәйкес келеді және олардың табиғи қарым-қатынасына жағдай жасайды. Қолданылатын тәрбиелік сөйлеу ойындарының көңіл көтеретін ойындардан айырмашылығы – олардың екінші жоспары немесе тар әдістемелік мақсаты. Оқу-сөйлеу ойынының жағдайы оқушыларды оқу-әдістемелік мақсатта ойын ережелері бойынша сөйлеуге және әрекет етуге шақырады. Бұл қарым-қатынасқа деген қызығушылықты арттыратын және сақтайтын ойын. Тәрбиелік сөйлеу ойындарының келесі түрлерін ажыратуға болады:

1. Грамматикалық ойындар, мақсаты: оқушыларға белгілі бір грамматикалық қиындықтарды қамтитын сөйлеу үлгілерін қолдануға үйрету; осы сөйлеу үлгісін қолдану үшін табиғи жағдай жасау; оқушылардың сөйлеу белсенділігі мен дербестігін дамыту;

2. Лексикалық ойындар, мақсаты: оқушыларды жаңа сөздермен және олардың тіркестерімен таныстыру; оқушыларды табиғи жағдайға жақын жағдайларда лексиканы қолдануға дағдыландыру; оқушылардың сөйлеу-ойлау қызметін жандандыру; сөйлеу реакциясын дамыту;

3. Фонетикалық ойындар, мақсаты: оқушыларды шет тіліндегі дыбыстарды айтуға жаттықтыру; оқушыларға өлеңді дауыстап, анық оқуға үйрету; тақпақтарды рөлге бөлу арқылы оқып үйрену.

Мұндай ойындар арнайы таңдалған балалар өлеңдерін театрландыруға негізделген. Жұмыс екі кезеңге бөлінеді: 1) поэзияны үйрену; 2) поэзияны театрландыру. Бұл ойындарда мұғалімнің рөлі, оның қиялы, ынтасы үлкен маңызға ие. Ол осы немесе басқа көріністі бірінші болып ойнауы керек. Фонетикалық ойындарды командалық немесе жеке ойнауға болады. Кейде бет бұлшықеттері мен еріндерінің қатты қозғалмауы кейбір дыбыстардың дұрыс артикуляциялануына кедергі келтіреді. Мұны істеу үшін сіз дауыс аппаратының ұтқырлығын дамытуға арналған өлеңдерді оқытуды ұсына аласыз. Мұғалім оқушылардың нақты және баяу оқығанына көз жеткізуі керек, әр жолдан кейін олар ерін мен төменгі жақтың қажетті қимылын жасау үшін кідіртеді.

4. Орфографиялық ойындар, мақсаты: шетел сөздерін жазуға жаттықтыру. Кейбір ойындар оқушылардың есте сақтау қабілетін дамытуға арналған, ал басқалары сөздердің жазылуындағы кейбір заңдылықтарға негізделген. Көптеген ойындарды үй тапсырмасын тексеру кезінде пайдалануға болады.

5. Аудитивті ойындар. Бұл ойындар оқушыларға бір тұжырымның мағынасын түсінуге үйрету сияқты тыңдау мақсаттарына жетуге көмектеседі; ақпарат ағынында басты нәрсені бөліп көрсетуге үйрету; есту жадын және есту реакциясын дамыту. Оқушыларға ұсынылған жазбалардың ана тілділердің сөйлеу мәнерін жаңғыртқаны маңызды. Жазба тек бір рет ұсынылады, әйтпесе ойын мағынасын жоғалтады.

6. Сөйлеу ойындары немесе тілдік ойындар. Бұл ойындар оқушылардың логикалық бірізділігімен ойын жеткізе білуге үйрету сияқты тапсырмаларды орындауға ықпал етеді; оқушыларға алынған сөйлеу дағдыларын, сондай-ақ сөйлесу процесінде сөйлеу реакциясын практикалық және шығармашылықпен қолдануға үйретеді.

Рөлдік ойындарға тоқтала кетейік. Әдістемелік әдебиеттерде рөлдік ойын деп оқушылардың аяқ астынан пайда болатын мінез-құлқы, олардың гипотетикалық жағдайға қатысатын басқа адамдардың мінез-құлқына реакциясы ретінде анықталады [30]. Рөлдік ойын – бұл оқыту әдістемесінің бір түрі, онда оқушы берілген жағдайларда шет тілдік қатынасқа қатысушылардың бірі бола отырып, еркін сөйлей алады. Ойындардың таптырмас элементі – проблемалық жағдайды шешу. Бұл мәлімдемелердің уәждемесін жақсартады, оларды дәлелді және эмоционалды етеді. Белгілі бір мәселені шешуге негізделген рөлдік ойын оқушылардың коммуникативті іс-әрекетінің максималды активтенуін қамтамасыз етеді. Қойылған проблеманың шешімін іздеу қарым-қатынастың табиғилығын анықтайды. Мәселенің қойылуы және оны шешу қажеттілігі оқушылардың сыни ойлауын дамытуға да қызмет етеді. Сонымен, ақырында, жағдайды мұқият ойластыру, дұрыс шешім табу қажеттілігі логикалық ойлауды дамытады, дәлелдеу мен қарсы пікір айту, әңгімелесушіні сендіру қабілеттерін дамытады.

Ғалымдар рөлдік ойындардың белгілі бір ережелерін тағайындаған. Олар:

• Қатысушы өзін өмірде туындауы мүмкін жағдайларға қоя білуі керек;

• Қатысушы ұсынылған жағдайда өзінің рөліне бейімделуі керек, ал кейбір жағдайларда ол өзін ойнай алады, ал басқаларында – қияли рөл алады;

• Рөлдік ойындардың қатысушылары өзін өмірде бәрі болып жатқандай ұстауы керек, олардың мінез-құлқы олардың рөліне сәйкес келуі керек;

• Ойынға қатысушылар шет тілдік бірліктерді олардың консолидациясына емес, қарым-қатынас мақсатында қолдануға назар аударуы керек.

Жоғарыда аталған ережелерден бөлек рөлдердің бес санаты бар:

1. Туа біткен, яғни ойынға қатысушының жынысы мен жасын анықтау;

2. Атрибуцияланған, яғни ұлты немесе белгілі бір әлеуметтік топқа жатуы;

3. Игерілген, яғни мамандықты анықтайтын;

4. Тиімді, яғни осы жағдайдағы бірқатар іс-әрекеттерді ұсыну (мысалы, дәрігерге бару);

5. Функционалды, яғни қарым-қатынас функцияларын анықтау (мысалы, көмек көрсету, жанашырлық білдіру).

Шетел тілін оқытуда ең маңыздысы рөлдердің соңғы екі санаты болып табылады. Атап айтқанда, функционалды рөлдерді рөлдік ойынды құрайтын минималды коммуникативті блоктар ретінде қарастыруға болады. Бұл блоктар әртүрлі жағдайларға ене алады, сондықтан оларды дайындық кезеңінде пысықтау қажет, тиімді рөлдер тапсырманы шешу жолын таңдауға көмектеседі.