Сөйлеу мүшелерінің анатомиясы мен физиологиясы

Сөйлеу
тілініңанатомиясы
мен
физиологиясы
ОРЫНДАҒАН: ДАРИБАЕВА.Н
ҚАБЫЛДАҒАН: МУСЕЕВА.Г.Н

Перифериялықсөйлеу
аппараты
Перифериялықсөйлеу аппараты функционалдықжағынан
алғанда үш бөлімнен тұрытын кішкенетілмүшесі түтігімен
салыстырылады. Біріншібөлім қызметін өкпемен біргетыныс
алу
бұлшықетімен тынсалужолдары(бронха, трахея) атқарады;
екінші
бөлім қызметін дауысқатпарлары, ал үшінші бөлім қызметін
жұтқыншақ, ауызқуысы мен мұрын қуысы атқарады.
Сөйлеу аппаратыныңосылайбөлінуіне орайсөйлеу
қызметтерін
де үшке бөліп қарастыруға болады:
1) ауаағыныныңпайдаболуы;
2) дауыстыңпайдаболуы(фонация);
3) сөйлеу дыбыстарыныңпайдаболуы(артикуляция).
Дауыстыңжәне сөйлеу дыбыстарыныңпайдаболуынақажетті
ауаағыны тынысалупроцесіндетүзіледі, әсіресе демшығару
фазасында. Осыған байланыстысөйлеу мүшелерініңқызметін
сипаттаған кездееңбіріншітынысалупроцесінқарастырған
жөн.

Тынысалу
Тынысалуаппаратыныңнегізгіқызметі бұл газ алмасупроцесі,
яғни организм ұлпаларына оттегінжеткізіп, көмір қышқыл газын
шығару.Осы алмасуөкпеде жүйелі түрде ауысып, жаңарып
отыратын
ауаарқылы іскеасады.
Демалукезіндекеудеқуысыныңалға қарай кеңейуі жүреді.
Бұл
тынысалубұлшықеттерініңнегізінде, әсересе сыртқы
қабырғааралықеттермен диафрагма арқылы жүзеге асады.
Кеудеклеткасыкеңейген кездеөкпе көлемі де кеңейеді,
өйткені
плевра қуысындағы терісқысымныңболуыөкпені кеуде
клеткасы
қабырғасымен сәйкес пассивтіқозғалтады.Осы кездеөкпе
альвеолаларытынысжолдарыарқылы атмосферадан түскен
ауаға
толады.

Қалыпты демшығару үшін бір
ретдемшығару бұлшықеттерін
Қалыпты демшығару үшін бірретдемшығару
бұлшықеттерін
босатсаболды. Осы жағдайда кеудеклеткасының
қабырғасы түсіп,
диафрагма көтеріледі, ал өкпе альвеолалардың
серпімді
қабырғаларына байланысты көлемі жағынан
кішірейедіжәне ондағы
ауанытынысжолдарыарқылы сыртқа шығарады.
Тереңдемшығару
демшығару бұлшықеттеріарқылы, яғни құрсақ
қабырғасының
және ішкіқабырғааралықбұлшықеттерарқылы іске
асады.

Қалыпты демалумен дем
шығару мұрын арқылы жүреді.
Қалыпты демалумен демшығару мұрын арқылы жүреді. Дем
алған ауамұрын қуысында болатынэпителий түктеріне
байланысты
әр түрлі микроорганизмдерден , шаң-тозаңнан тазарып,
жылынады.
Мұрын арқылы қалыпты демалуүшін мұрын жолдарытаза
және бос болуықажет. Егермұрында ауаағыныныңөтуіне
кедергі
болатынкедергілерболса(мұрын полиптері, мұрын
жарғақшасының
қисаюы, тұмау кезіндекілегейқабатыныңісінуі,
мұрынжұтқыншақта
аденоидтардыңболуы), ондатынысалуауызарқылы іске
асады. Осы
кездемұрынныңкілегейліқабатыныңқорғаныс қызметі өшіп,
ауа
қажет еместынысалужолдарынатүсіп, өкпеге сондай
жылынбаған,
тазармаған күйде барады.

Мұрын жолыныңөткізгіштігінің
Мұрын жолыныңөткізгіштігініңқалыпты болуы иіс
сезу қызметі үшін де маңызды. Ауаныңқұрамында
болатын иістер мұрын куысыныңжоғарғы бөліміне
түсіп, иіс сезу жасушаларын тітіркендіреді де, иіс
сезімін тудырады.

Тынысалутүрлері.
Тынысалутүрлері.Тынысалудыңосындайтүрлерін
Ажыратады:
1) бұғаналы;
2) қабырғалы (кеуделі);
3)диафрагмалды (құсақты).
Тынысалудыңбұғаналы түрінде иықбелдеуіжәне жоғарғы
қабырғалар көтеріліп, нәтижесінде жоғарғы кеуде
клеткасыныңкеңеюі жүреді.Қабырғалы, немесекеуде
арқылы демалған кездекеудеклеткасыалдынажәне шет
жақтарына қарай кеңейеді.Диафрагмалды демалу
түрінде белсендіқызмет ететін
диафрагма болыптабылады. Жиырылып, тығыздалғанда
диафрагма
түседі, осыныңсалдарынанкеудеклеткасыныңтөменгі
бөлімінің
көлемі кеңейеді; осы кездеқұрсаққабырғасы шығып,
дөңестеледі.

Қандай болмасын тыныс
Қандай болмасын тынысалутүрінде белсенді
қызмет ететінбұл диафрагма. Тынысалутүрлері
жыныс, жасжәне қызмет жасауерекшеліктеріне
байланысты. Мысалы, әйел адамдардакөбнесе
кеудеарқылы тынысалужүреді, ер адамдарда
құрсақарқылы тынысалубасым; физикалықеңбек
түрімен айналысатынадамдардақұрсақарқылы
тынысалубасымырақ, ал үнемі отырыпжұмыс
істейтінадамдардатынысалутипікеуделікболады.
Балалардакөбнесе аралас
тынысалутипі, яғни оларқұрсақарқылы да , кеуде
арқылы датынысалады. Терең, немесетолықтыныс
алған уақытта барлықүш тынысалутүрлері
ұштасады.

Кеудеклеткасының, қарынның
алдыңғы қабырғасы
Кеудеклеткасының, қарынныңалдыңғы
қабырғасы мен диафрагманыңорналасуы:
_________________ қалыпты тынысалукезінде
_________________ қабырға арқылы тынысалу
кезіндегідемалу
-------------------------диафрагма арқылы тынысалу
кезіндегідемалу
…………………..... бұғана арқылы тынысалукезіндегі
демалу
1 минут ішінде16-20 тынысалуциклі(демалужәне
дем
шығару) болады. Демалуұзақтығы мен дем
шығару ұзақтығы
шамамен бір-бірінетең(1:1,25) болады

Өкпе сыйымдылығы.
Өкпе сыйымдылығы.Қалыпты демалып, демшығарғандағы
ауаныңкөлемі орташаалғанда 600 смі. Бұл көлемді тынысалу
көлемі депатайды. Қалыпты жағдайда жайған демалғаннан
соң,
деміншығармай тұрып, тағы да 1500-1800 сміауанысіңіруге
болады.
Мұндай көлемді қосымша ауадепатайды. Қалыпты дем
шығарудан
кейіндемалмайтұрып, тағы да күшпен демшығарып 1000-
1500 смі
ауанысыртқа айдауға болады. Бұл қалдықауа. Қалыпты дем
шығарған кездеқалдықауаданбасқа, тек максималды дем
шығаруда
бөлінетін резервтікауакөлемі болады. Резервтікауаныңкөлемі
1500-1800 смі. Сонымен, адамтереңдемалғаннан кейін
тереңдемшығару кезінеөкпеден шамамен 3500-4000 смі
ауанышығарады. Тынысалу, қосымша және резервтіауа
көлемі өкпеніңтіршіліксыйымдылығы болыптабылады.

Өкпеніңтіршіліксыйымдылығы
адамның
Өкпеніңтіршілік сыйымдылығы адамныңжасына,
жынысына және спортпен шұғылдану
ерекшеліктеріне байланысты болады. Әйел
адамдарға қарағанда ер адамдарда ӨТС
жоғары. Спортпен шұғылданып, жаттыққан кезде
ӨТС 5000-6000 смі дейін жетеді. 1-3 жастағы
балалардыңӨТС -300-400 смі, 4-7 жаста -440-
900 смі, 8-12 жаста -1100-1600 смі, 13-16 жаста -
1900-2400 см

Сөйлеу кезіндетынысалу
Сөйлеу кезіндетынысалу. Сөйлеу кезінде
тынысалу
мүшелері өзініңгаз алмасуқызметін жалғастыра
отыра, біруақытта
дауысшығару мен артикуляциялыққызметтерді
атқарады.
Сөйлеу кезіндегітынысалу, немесесөйлеу демі
қалыпты дем
алуданерекшеленеді. Олсөйлеу кезіндетыныс
алуға бірнеше
талаптардықояды.
Сөйлеу қызметі демшығарған фазадапайда
болатыныңбілеміз.

Толықмағына беретін
сөздерді
Толықмағына беретінсөздерді, тіркестердіқосып
айтуүшін ұзақмерзімдідемшығару қажет.Ал дем
алуқысқа болу керек. Сөйлеу демініңеңбасты
ерекшелігіосыда, яғни демшығару уақытыныңұзақ
болуында. Егерқалыпты жағдайда демалумен
демшығару ұзақтықтары шамамен бірдейболса,
сөйлеу демікезіндедемалуфазасы5-8 есеұзақ
болады. Қалыпты демалукезіндетынысалу
қозғалысы (циклі) минутына16-20 тең, яғни бір
циклге3-4 секундтан; сөйлеу деміндетынысалу
қозғалсы екіесетөмендейді,
осыған байланыстыәрбір тынысалуциклінеекіесе
көп уақыт жұмсалады (6-8 секунд). Бұл сөйлеу
демініңекіншіерекшелігі.

Ұзақдемшығару үшін қор
ауаныңкөлемі де жоғары болуы
Ұзақдем шығару үшін қор ауаныңкөлемі де
жоғары болуы ықтимал. Сөйлеу кезінде дем
шығаратын ауаныңкөлемі, соған сәйкес дем
алғандағы ауа көлемі 1500-2000 смі дейін
жоғарлайды. Сонымен, сөйлеу кезінде дем алу
тек қысқа уақытты ғана емес, ол сонымен қатар
тереңболуы қажет. Бұл үшінші ерекшелік.
Сөйлеу демініңкелесі төртінші ерекшелігі, бұл –
сөйлеу кезіндегі дем шығарудыңарнайы дем
шығару бұлшықеттерініңбелсенді қатысуымен
іске асуында. Сөйлеу демініңерекшеліктері
төмендегі кестеде көрсетілген:

Сөйлеу демінің
ерекшеліктері
Көрсеткіштер Қалыпты тыныс алуда Сөйлеу кезіндетыныс
алуда
Демалужәне дем
шығару
ұзақтықтарының
қатынасы
1:1,25 1:5-1:8
1 минуттағы тынысалу 16-20 8-10
Демшығару кезіндегі
ауакөлемі
500 смі 1500-2000 смі
Демалуне арқылы
іске
асады
Мұрын арқылы Ауызарқылы

Балалардақалыпты сөйлеу
Балаларда қалыпты сөйлеу демі сөйлеу
қызметініңдаму процесіне сәйкес қалыптасады.
Есту, сөйлеу қабілеттері бұзылған балаларда
және басқа да сөйлеу ырғақтарының
бұзылыстарында
сөйлеу демінде дефектілер байқалады: өкпеге
ауаныңтым толып кетуі, немесе тереңдем ала
алмау.

Дауыстыңпайдаболуы
(фонация)
Дауыстыңпайдаболу механизмдері. Қалыпты демалған
уақытта дауыссаңылауы ашықжәне оныңпішінітік
бұрышты үш бұрышқа ұқсас болады. Демалатынжәне
демшығаратын ауаосы кеңдауыссаңылауы арқылы
өтеді. Фонация кезінденағыз дыбысқатпарлары түйілген
күйінде болады. Демшығарғандағы ауаағыны осы
түйілген дыбысқатпарларын шетжақтарға қарай
жылжытады. Дыбысқатпарларыныңсерпімдіболуына
және бұлшықеттердіңәсеріне байланыстыдыбыс
саңылауын тарылтатындыбысқатпарлары қайта бастапқы
қалпына келеді. Сонымен, фонация кезіндедауыс
қатпарларыныңтербелісіболады. Осы тербелістер
көлденеңбағытта іскеасады, яғни дауысқатпарлары ішкі
жақтан сыртқа қарай орынауыстырады(жоғарыдан
төменге қарай емес).

Фонация кезіндегідауыс
Фонация кезіндегі дауыс қатпарларының
тербелісін орган түтігініңпружиналы тілшелерінің
тербелісімен салыстыруға болады . Пружина
әсерініңсалдарынан тілшелер бір-біріне тығыз
қысылады. Ауа ағыны түтікке түскен кезде астыңғы
жағынан тілшелерді басады. Осы қысымның
әсерінен тілшелер жан жаққа таралып, ауаның
бір бөлігін сыртқа шығарады. Бұл кезде тілше
астындағы қысым төмендеп, пружина әсерінен
қайта бір-біріне

Дауысқатпарларыныңсызбанұсқасы:
а-тынысалукезінде; б-дауыстыңпайдаболуы
кезінде; в-фальцет
кезінде; Бағдарша дауысқатпарлары тербелісінің
бағытталуын көрсетіп тұр.

Бұл кездетілшеастындағы
Бұл кезде тілше астындағы қысым төмендеп,
пружина әсерінен қайта бір-біріне жанасып,
қысылады. Ауа ағыны қайта түтікке түсіп, барлық
цикл қайталанады. Тілшелердіңашылып,
жабылуы ауаныңқоюлануын, түтіктіңжоғарғы
бөлімдерініңтітіркенуін тудырады, яғни белгілі
күші, биіктігі бар дыбыстыңқабылдануын
тудыратын ауа толқыныңқалыптастырады.

Тілшетүтігініңсызбанұсқасы

Осылайдауысқатпарлары да
тербеледі.
Осылайдауысқатпарлары да тербеледі. Олардыңтербелісінің
нәтижесінде қысымныңәсерінен трахея бойыменқозғалып
жатқан ауаағыныныңқозғалысы дыбысқатпарларының
астындаауа
бөлшектерініңтербелісінеайналады; осы тербелістер
жұтқыншақта,
ауақуысында және мұрын қуысында сәйкес өзгерістерге
ұшырап,
сыртқы ортаға беріліп, дауысдыбыстарыретінде
қабылданады.
Фонация кезіндегіолардыңтербелісіндедауысқатпарларының
әр біражыраған уақытында өте аз мөлшерде ауашығады.
Сондықтан
дыбыстолқыныныңсыртқы ортаға түсетін қысымы, қалыпты дем
шығару кезіндегіауаағыныныңқысымымен салыстыр ғанда
төмен.
Осындайтәжірибе негізіндесоған көз жеткізугеболады:
қалыпты демшығарған кездеауызалдынаәкелінген қағаз алға
қарай қозғалады, ал фонация кезіндеауызға әкелінген қандай
болсынжеңіл затмүлдем қозғалыссыз қалыпта қалады.

Сыбырлаумеханизмі.
Сыбырлаумеханизмі. Егердыбысшығару кезінде
дыбысқатпарларыныңжанасуыкөлденең-қалпақты
бұлшықеттердіңқатысуынсыз жүрсе, онда
сыбырлаукезіндедыбысқатпарлары өзінің
тартылысыменжанаспайды, түйіспейді: олардың
сыртқы бөлігінде кішкентайтікбұрышты үшбұрыш
пішіндісаңылау қалады, оларқылы дем
шығарылатын ауаағыны өтеді . Осы кездедауыс
қатпарлары тербелмейді, бірақүшбұрышты
саңылау шетіндеауаағыныныңүйкеленуі шуды
тудырады, бұл сыбырлаутүрінде қабылданады.
Сыбырлаукезіндедауысқатпарыныңорналасуы.

Сыбырлаукезіндедауыс
қатпарыныңорналасуы

Фальцет механизмі
Фальцет механизмі. Фальцет дегеніміз (итал.
falso –шынайы
емес, фальшивті) табиғи емес жоғары еркек
дауысы. Фальцеттіңпайда болу механизмі
осыда: дауыс қатпарлары өзініңқалыңдығы
бойынша емес, тек оныңжұқа шет жағының
тербелісі және тербеліс көлденеңнен емес,
ұзыннан, яғни үстінен астына қарай бағытталып
іске асады. Фальцетті дыбыста дауыс
қатпарлары толығымен жанаспайды, оларды ң
арасында ұршықтәрізді саңылау қалады.

Дауыскүші, биіктігіжәне тембрі
Дауыскүші, биіктігіжәне тембрі. Дыбыссияқты
дауыстыңкүші, биіктігіжәне тембрі
болады.Дауыстыңкүші негізіненауақысымының
мөлшерімен анықталатын дауысқатпарларының
тербелісамплитудасына, яғни демшығару күшіне
тәуелді.Өкпеге көп мөлшерде ауатолған кезде
және жоғары интенсивтіліктедемшығарған кезде
дауысқатты шығады.Бірақжұтқыншақта пайда
болатындауысбарлықжағдайда салыстырмалы
әлсіз болыпкеледі. Дауыскүшіне дыбысты
күшейтетін жұтқыншақтың, ауызқуысыныңжәне
мұрын қуысыныңрезонаторлыққуыстары маңызды
әсер етеді.

Дауыстыңбиіктігідауыс
қатпарларыныңтербеліс
жиілігіне
Дауыстыңбиіктігідауысқатпарларыныңтербеліс
жиілігіне
тәуелді, оларөз алдынаұзындыққа, қалыңдыққа және оның
кернеуінетәуелді.Дыбысқатпарлары неғұрылым ұзын,
соғұрылым оларқалыңжәне неғұрылым кернеуаз,
соғұрылым дауысдыбысытөмен болады.
Дауысбиіктігініңөзгерісін көмейдіңбұлшықеттіаппараты
қамтамасыз етеді. Төмен дыбыстардышығарған кезде
(өлеңайтқанда) дыбысқатпарларыныңтартылуысондай
жоғары емес: дыбысқатпарларын тартыптұратын
сақиналы-қалқанша тәрізді бұлшықеттержұмыс істемейді;
дауысбұлшықеттері(қалқанша-қалпақтәрізді бұлшықет)
белсендіболады, оларжиырылған кездеқалыңдап, соның
салдарынандауысқатпарларыныңқалыңдығын
жоғарлатады

Дыбыстыңжоғарлауы сақиналы-
қалқанша тәрізді
Дыбыстыңжоғарлауы сақиналы-қалқанша тәрізді
бұлшықеттіңжиырылуынанпайдаболатындыбыс
қатпарларыныңтартылуыарқылы жүзеге асады.
Осы механизм белгілібіршеккедейінжүреді.
Сақиналы-қалқанша тәрізді бұлшықеттер
максималдыжиырылғаннан кейіндауыс
қатпарларыныңтартылуымүмкін емес, осы кезде
басқа механизм жүре бастайды–дауыс
катпарларыныңтербелетінбөлімініңқысқаруы. Бұл
көлденеңбұлшықеттердіңжиырылуыарқылы іске
асады. Егердыбысқатпарларыныңтербеленетін
бөлімініңтартылуымен қысқаруы белгілібіршекке
жетсе, сондафальцет механизмііскекіріседі.

дауысқатпарларының
тербеліс
Сонымен, дауысқатпарларыныңтербелісжиілігі,
яғни дауысбиіктігіекіфактордыңөзара әсеріне
тәуелді –дыбысқатпарларына ауаағынының
қысымы және дауысқатпарларыныңқұрылымы
(ұзындығы, қалыңдығы, тартылудәрежесі).
Француз физиологыР.Юссон(P.Husson)
дауыстыңпайдаболуыныңбасқа біртеориясын
ұсынды.Осы теорияға сәйкес дауыс
қатпарларынңтербеліссаны, яғни жиілігідауыс
бұлшықеттерінетөменгі көмей жүйкесінің
талшықтары арқылы жететінжүйке
импултстерініңсаныменанықталады.Юссон
теориясынқазіргі кездеемкіммойындамай отыр

Дауысқатпарларының
Дауыс қатпарларыныңтербеліс жиілігі негізгі
тонныңбиіктігін көрсетеді. Көмейде негізгі тоннан
басқа қосалқа, немесе обертондар пайда
болады. Олардыңдыбысталу жиілігі мен күші
көмейдіңқұрлыс ерекшелігіне, сонымен қатар
резонаторлыққуыстардыңкөлемі мен пішініне
(жұтқыншақ, ауыз қуысы, мұрын қуысы) тәуелді.
Обертондардыңбелгілі бір үйлесуі жеке
адамныңдауысын, немесе тембрін аны қтайды,
яғни осы дауыс, немесе тембр ар қылы адамды
даусынан айырып, тани аламыз.