Сыбайлас жемқорлық түрлерінің жіктелуі

Сыбайлас жемқорлық түрлерінің жіктелуі

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды қылмыстық, әкімшілік, азаматтық және халықаралық деп жіктеуге болады.

Классификацияны дихотомиялық принцип негізінде жасауға болады. Кейбір сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар кодификацияланған нормативтік құқықтық актілерде қарастырылған, ал басқалары кодификацияланбаған. Осылайша, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі кодификацияланған нормативтік құқықтық актілерге, ал Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңына Қазақстан Республикасының [11] «Мемлекет туралы» [18] заңына сілтеме жасайды.

Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар заңдарда да, заңға тәуелді актілерде де бекітілген. Сондықтан, дихотомиялық принцип негізінде оларды заңдарда қамтылған және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерде сипатталған құқық бұзушылықтарға жіктеуге болады.

Жоғарыда аталған классификациялар қарсылық принципіне негізделген. Сонымен қатар, нормативтік құқықтық актілердің заңды күшіне қарай құқық бұзушылықтарды жіктеуге болады. Осы критерий бойынша оларды федералдық конституциялық заңдарда, федералдық заңдарда және заңға тәуелді актілерде қамтылған құқық бұзушылықтарға бөлуге болады.

Кез келген құқық бұзушылық, соның ішінде сыбайлас жемқорлық аяқталған немесе аяқталмаған, яғни әрекет түрінде болуы мүмкін. Сондықтан барлық сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды аяқталған және аяқталмаған деп бөлуге болады. Алайда, әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамада әкімшілік құқық бұзушылыққа оқталу қарастырылмағанын айта кеткен жөн.

Тәртіптік құқық бұзушылықтар, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қылмыстар қастандық ретінде реттелмейді. Бұл жіктеу тек сыбайлас жемқорлық қылмыстарына қатысты. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасау үшін негізгі құқық бұзушылықтарды да, білікті құқық бұзушылықтарды да қарастырады. Сондықтан оларды негізгі және квалификациялық деп жіктеуге болады, оларда сол немесе басқа жіктеу белгілеріне қарай заңдық жауапкершілік артады [17].

Құқық бұзушылық субъектілерінің түрлеріне негізделген жіктеу өте егжей-тегжейлі көрінеді. Осы критерий негізінде мемлекеттік қызмет жүйесіне кірмейтін мемлекеттік лауазымдарды атқаратын адамдардың сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарын ажыратуға болады; үкіметтің мемлекеттік қызметшілері; субъекттің мемлекеттік қызметшілері; муниципалдық қызметкерлер; құқық қорғау органдарының қызметкерлері; әскери қызметшілер. Жіктеу топтарының әрқайсысының ішінде толығырақ классификациялау да мүмкін. Мысалы, құқық қорғау қызметінің мемлекеттік қызметшілері жасаған құқық бұзушылықтарды ішкі істер органдарының қызметкерлері, тергеу комитетінің қызметкерлері, кеден қызметі қызметкерлері және т.б.

Біз нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне қарай жіктеу критерийлерін қарастырдық, бірақ нормативтік құқықтық актінің атауына қарай да жіктеуді жүзеге асыруға болады. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар Қылмыстық кодексте, Азаматтық кодексте, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте, Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңында, Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» заңында көзделген санаттарға жатқызылуы мүмкін.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар үшін заңды жауапкершілікке тарту тәртібі әртүрлі. Егер субъект қылмыс жасаған болса, онда қылмыстық қудалау Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормалары негізінде жүзеге асырылады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы айтатын болсақ, онда ӘҚБтК-де көзделген әкімшілік іс жүргізу нормалары қолданылады. Осы нормативтік құқықтық актілерде көзделген тәртіп айтарлықтай күрделі. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңында, «Мемлекеттік мемлекеттік қызмет туралы» заңында және тәртіптік жауапкершілікті қарастыратын басқа да нормативтік құқықтық актілерде қарапайым рәсім қарастырылған.[18,3]

Осыған сәйкес сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды екі түрге бөлуге болады. Біріншіден, жеңілдетілген іс жүргізу тәртібімен заңды жауапкершілік туындайтын құқық бұзушылықтар. Екіншіден, күрделі іс жүргізу бойынша заңды жауапкершілік туындайтын құқық бұзушылықтар.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың әрбір тобына заңды жауапкершіліктің белгілі бір түріне сәйкес келеді. Сонымен, сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік, сыбайлас жемқорлық әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жауапкершілік, қызметтік құқық бұзушылықтар үшін тәртіптік, халықаралық құқық бұзушылықтар үшін халықаралық жауапкершілік қарастырылады. Осыған сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылықтар заңды жауапкершілік түріне қарай түрлерге жіктелуі мүмкін.

Заң ғылымында сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық түрлері туралы басқа да пікірлер бар. Сонымен, М.М. Поляков сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық түрлерінің ішінен «қолданыстағы заңнамада көрсетілмеген және ешқандай нормасы жоқ жазаланбаған сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды» ажыратуға болады деп есептейді [19].

Айта кететін жайт, жазалау құқық бұзушылықтың міндетті белгісі болып табылады және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жазаланатын және жазаланбайтын деп жіктеу екіталай. Егер әрекет жазаланбайтын болса, онда оны құқық бұзушылық деп тануға болмайды. .

С.Е. Чанов сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды қоғамдық қауіпті және жеңіл деп бөлуді ұсынады. Біз барлық құқық бұзушылықтар қоғамдық қауіп төндіреді, әсіресе сыбайлас жемқорлық деген ұстанымды қолдаймыз. Демек, егер қоғамдық қауіп болмаса, қылмыс құрамы да жоқ.

Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін қылмыстық жазаны тек сот тағайындайтыны белгілі. Сыбайлас жемқорлық сипатындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар үшiн жазаны сот та, басқа да органдар да тағайындайды. Тәртіптік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары үшін жазаны басшы тағайындайды. Демек, жіктеудің келесі негізі тәртіптік жаза қолдану құқығы берілген субъект болып табылады.