Шығармашылық жұмыс "Су-тіршілік көзі"

Аннотация

Бұл жобада су туралы жан-жақты мәліметтер,судың пайдасы мен қасиеттері,маңыздылығы туралы ақпараттар беріледі.Әлемдегі судың мөлшері және оның адым қажеттілігіне үлесі,сонымен қатар Қазақстан аумағында орналасқан шипажайлар мен олардың адам денсаулығы үшін маңыздылығы туралы мәліметтер жинақталып,суды қорғау,оны үнемдеу жолдары ұсынылады. . Ғылыми жобаның нысаны ретінде оқулықтар, газет-журналдар, түрлі әдебиеттер, энциклопедия, интернет желісі пайдаланылды.Тақырыптың теориялық және практикалық маңызы:Жобадағы мәліметтерді , дүниетану, жаратылыстану, биология сабақтарында сыныптан тыс жұмыстарда тақырыпқа сәйкес пайдалануға болады.Жобаның құрылымы:Ғылыми жоба кіріспеден, негізгі үш тараудан және қорытындыдан тұрады Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

Тақырыбы: «Су – денсаулық кепілі» 
Бағыты: Әлеуметтік және экологиялық мәселелер.
Мазмұны:
І. Кіріспе
1. 1. Су – тіршілік көзі
ІІ. Негізгі бөлім
2. 1. Суға сипаттама
2. 2. Судың қасиеттері
2. 3. Минералды және шипалы сулар
2. 4.  Судың тіршілік үшін маңызы. 

ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

І. Кіріспе
1.1. Су – тіршілік көзі.

Су- табиғатта ең кең тараған зат.Ол жердің барлық жерінде кездеседі.Ғарыш көгінен қарағанда Жер көгілдір болып көрінеді, өйткені су ғаламшар бетінің

үштен екі бөлігін алып жатыр.Суды аялай білу керек, өйтекні ол- нағыз қазына

байлығымыз, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.Ол жер бетінде кездесетін

барлық тіршілік иелері үшін аса қажет.Онсыз жер бетінде тіршілікті елестету

мүмкін емес.Ғаламшарымыз әрқашан көгілдір болып қалуы үшін өзен-суларға,

бұлақтар мен көлдерге қамқорлық керек.Бұған ормандар сенімді көмекшілер

болып табылады.Олар міндетті түрде өзендер мен көлдердің жағасында өсу тиіс,өйткені ағаштар су туғандарын толықтыратын топырақ астындағы

ылғалдылықты сақтайды және жинақтайды.Суды қорғау өмір мен денсаулықты,

қоршаған ортаның әдемілігі мен байлығын қорғау деп бекер айтылмайды.

Жобаның мақсаты:Судың адам өмірі үшін маңыздылығы мен қажеттілігі, пайдасы туралы түсінік бере отырып, суды үнемдеуге, қорғауға үйрету. Сусыз тіршілік жоқ екенін ұғымын дәлелдеу.Мақсатқа жету жолында төмендегі міндеттерді шешуді алға қойдық:- су туралы ғылыми және әдеби материалдар жинақтап оқып білу, іздену.- Судың жер бетіндегі тіршілік атаулыға маңызды, қажетті екендігін дәлелдеу- судың да сұрауы бар дегендей суды ұқыптап және оны тиімді пайдалану туралы түсінік беру.

Сусыз тіршілік жоқ, өйткені су бүкіл жер бетінде өтіп жататын барлық құбылыстарда атқаратын рөлі зор. Адамзат тіршілігінде мәні өте зор.
«Сулы жер – нулы жер» дейді халық мақалы.

ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Суға сипаттама.

Судың дәмі, исі, түсі жоқ сұйық. Су – адамның зейінін ашады. Қасиеті – судың аққыштық қасиеті бар, ол көлемін сақтайды, пішінін сақтамайды. Заттың 3 күйінде болады. Мысалы: мұз – қатты, су – сұйық, бу – газ.
Химиялық формуласы Н2О. Жер гидросферасының жалпы көлемі – 1800 млн км кб. Су экожүйесінің құрамы мен құрылымын анықтайтын фактордың бірі.
Судың тағы бір қасиеті  –жақсы еріткіш. Ас тұзын суға салсақ, оның қатты түйіршіктері еріп, мөлдір ерітіндіге айналады. Жерге сіңген су тау жыныстарындағы әр түрлі минерал  заттарын ерітеді. Бұдан судың физикалық  қасиеті өзгереді. Дәм және иіс пайда болады,жылынады. Жаңа қасиеттерге ие болған жер астынан шығатын суларды минералдық сулар деп атайды. Судағы еріген заттарының мөлшері оның кездесетін жерлеріне байланысты. Ішуге жарамды судың 1 литрінде 2-20 грамм еріген тұздары болады. Ол адам ағзасына пайдалы әр түрлі сырқаттардан айығуға жәрдемдеседі. Ондай суларды шипалы сулар дейміз.  

Су табиғаттағы барлық тіршілік атаулының құрамына кіреді. Көптеген өсімдіктің 80-95 пайызы судан  тұрады.Адам ағзасының құрамында  қанның, ас қорытатын сөлдің, сілекейдің құрамына кіреді.

Су-тамақ рационының маңызды  құрамдас бөлігі.  Сусыз тіршілік жоқ. Адам шөлдегеннен гөрі аштыққа  шыдамды келеді. Зат алмасудың  барлық процестері судың қатысуымен атқарылады. Тамақты сіңіру, қанға  нәрлі заттардың жетуі сұйық ортада өтеді. Зат алмасудың зиянды өнімі организмнен су арқылы шығарылады. Организмде судың жеткіліксіз болуы шөлдеуге әкеліп соқтырады да, судың артық болуы жүрек-қан тамыр жүйесінің жұмысын қиындатады, ағыл- тегіл терлетеді,қалжыратады.

2. 2. Судың қасиеттері.

 Су бірде қарға, бірде мұзға айналып, кейпін өзгертіп отырады.Бұл судың түрлі қалыпқа ене алатынын көрсете алады. Ол бірде сұйық, бірде газ түрінде, бірде қатты күйде болады.

  Сұйық күйде судың молекулалары  онша тығыз бірікпегендіктен, қалаған  жағына аға алады. Ол кез  келген ыдысқа немесе тереңдікте  орналаса алады. Сондықтан жаңбырдан  кейін асфальт пен жер бетінде шалшықтар пайда болады.

  Бұған қарапайым тәжірибе  жасадым. Түрлі көлемдегі үш  ыдыс алып, суды үшеуіне кезекпен  құйып шықтым. Сол кезде судың  ыдыстың көлеміне қарай түрлі  көлемге енетіне көзім жетті.

   Қатты суық түсіп, мұз  немесе қарға айналғанда, су қатты  күйге енеді. Тоңазытқышқа шыны бөтелкемен су қойдым. Мұз болып қатып, бөтелке  сынып кетті. Соның арқасында су қатқан кезде бұрынғы қалпына қарағанда көлемі ұлғаятынын білдім. Өзге сұйық заттарға қарағанда осы қасиетімен ерекшеленеді.Қатып жатқан мұзды жылы жерге әкелсе, от ериді. Қарды қолға ұстаса, ол да еріп, молекулалардың тәртібі бұзылып, су қайтадан сұйық қалпына келеді.

     Газ тәрізді күйге су қыздырған кезде айналады. Мұндай күйде будың молекулалары бір-бірінен алыс орналасатындықтан,  олар тез тарайды. Бу жеңіл болып көрінеді. Бірақ оның күші паровоздар мен кемелерді қозғалысқа келтіреді. Сонан кейін бу күшінің орнын қуат күші алмастыра алады. Судың мұндай күйлерін біз жыл бойы, яғни тұман, шық, қырау, бұршақ, қар түскенде кездестіреміз.

     Су климат пен ауа райының өзгеруіне тікелей әсер етеді судың қорына байланысты әрбір аймақтың климаты да өзгеріп отырады. Мұны теңіздер мен көлдердің деңгейінің өзгеруіне байланысты ауа райының өзгеруінен байқауға болады.

           .Судың булануына көп жылу қажет. Су қатқан кезде ол  осы жылуды қайтарады.Су баяу қызып, баяу суиды. Су жерді құрғап кетуден сақтайды. Сонымен қатар, судың буы ауада Жердің жылуын ұстап, оның ғарышқа ұшып кетуіне жол бермейді.Сонымен су планетадағы температураның өзгеруін реттеп отырады. Табиғи, таза су  ғана адамға ем болады, қуат  береді, мақсатқа жетуге көмектеседі. Су – азық, дәрумен және минералдардың негізгі еріткіші. 
Су азық құрамындағы керекті элементтердің ағзаға сіңуін арттырады. 
 Қажетті мөлшерде су ішпегенде: 
1. Мидың жұмыс істеуі баяулайды. 
2. Қан қоюланады. 
3. Жүрек көп жұмыс істеуге мәжбүр болады. 
4. Нәжіс сары түсті болады. 
5. Іш қатуына (запор) себеп болады. 
3. Су жетіспегенде: 
1. Бас ауырады 
2. Бас айналады. 
3. Шаршау, әлсіздік пайда болады. 
4. Ойдың тынықтығы бұзылады. 
5. Тәбетсіздік туады. 
6. Биік жерлерде, ауа ыстық қапырық болса, тұмау болса, дене қызуы артса ішетін су мөлшерінің көбірек болғаны жөн. 

2. 3. Минералды және шипалы сулар.

Минералды сулар – түрлі ауруларға шипа болатын табиғи сулар. Ол жер бетінен сіңген сулардан, шөгінділермен бірге көмілген теңіз суларынан, метаморфизм мен жанартау процестері нәтижесінде босаған сулардан қалыптасады. Тотығу реакциясы басым болатын жер бетіне таяу Минералды сулар құрамында азот, оттек, көмір қышқыл газы, ал тотықсыздану реакциясы басымырақ болатын тереңірек горизонттарда көміртек газдары, күкіртсутек көбірек болады.

Әрине, халық арасында минералды су зиян деген түсінік те жоқ емес. Тіпті, тазартылған суды жиі тұтынып жүргенімізбен, оның құрамында пайдалы заттар жоқ екенін де ескере бермейтініміз рас. Себебі кей жағдайда судың түрлері мен оның адам ағзасына әсерін де ажырата алмай жататынымыз бар. Мысалы, ауыз су – химиялық құрамы сақталған, бірақ микробиологиялық өңдеуден өткен су. Оған ультрокүлгін сәулесі түсірілетіндіктен, құрамындағы зиянды ғана емес, кейбір пайдалы бактериялар да жойылады. Ас суына минералды заттар қолдан қосылады. Ал табиғи минералды су құрамында амин қышқылы, дәрумендер, ферменттер мен органикалық заттар көп болады және арнайы жер асты көздерінен алынады.  Табиғи минералды су жер астын мекендейтін, адам ағзасына пайдалы микроағзалар – автохонды бактериялар арқылы тазартылады. Бұлақтардың тазалығын да осы бактериялар сақтап тұрады екен. Минералды судың түрлері көп және құрамына қарай оның ағзаға әсері де әртүрлі болады. Мысалы, гидрокарбонатты су несеп-тас ауруы мен асқазан сөлі үшін, хлоридті су асқазан-ішек жұмысы мен ағзадағы зат алмасуға, сульфатты су бауыр мен өт қабы жұмысына жақсы әсер етеді. Сондай-ақ аралас құрамды минералды судың емдік қасиеті өте жоғары саналады. Себебі онда пайдалы заттар көп болады. Мысалы, оның құрамындағы темір анемияның алдын алуға, йод қалқанша без қызметін реттеуге, кальций – тіс, сүйек, бұлшық ет пен жүрек-қан тамыр жүйесі жұмысына, магний – жүйке жүйесіне, натрий қан қысымына, калий бүйрек пен жүрекке пайдалы екені әлдеқашан дәлелденіп қойған.  
Кең байтақ қазақ даласында минералды және шипалы сулармен емдейтін орындар көптеп кездеседі.Соның бір мысалы біздің Оңтүстік өңірімізде орналасқан Сарыағаш шипажайын айтып өтсек,Шипажай өзінің географиялық орналасу жағынан және көп мил­лион­ды халқы бар Ташкент шаһа­ры­на 20 шақырым жерде орна­ласуы – туристердің жолаушылап қайтуына ыңғайлы. Киелі топырақ Арыстан баб пен Қожа Ахмет Яс­сауи кесенелеріне, қасиетті Түр­кістан­ға сапар шегуге, Шымкентке, Ташкентке, Әмір Темір сағанасы бар Самардқандты көріп қайтуға мүмкіндік мол. Болашақта Сарыағаш Есенту­ки, Кисловодск сияқты курорттық қа­лаға айналып кетуі ғажап емес. Осы орай­да Сарыағаштың болашағы зор екені анық. Мұхтар Әуезов «Орта Азия көлемінде Сарыағаш суына пара-пар ешбір су жоқ» деп бекер айтпаса керек.

 2.4. Судың тіршілік үшін маңызы. 

Су қадірлі, қасиетті зат. Қазақ халқымыз судың да сұрауы бар, су иесі Сүлеймен дейді.Бұл, суды қадірлей білу керек, күтіп баптау керек, орынсыз қолданбау керек деген сөз. Қазақ халқымыз суды аса қадірлеген.Су адам үшін соншалықты маңызға ие, ол тек ішу үшін ғана емес, күнделікті өмірде өндірісте, зауыт-фабрикларда, техникада, мал шаруашылығында, тамақ өнеркәсібінде жиі қолданады.Су, адамдарға, жануарларға және өсімдіктерге қажет тамақ өнімдері құрамында белгілі бір мөлшерде болады.Мысалға, шырынның жеміс-жидектердің,бау-бақша өнімдерінде.Өзімізге қажет деген суды сұйық күйінен басқа, кез-келген тамақ өнімдері арқылы да қабылдаймыз.Табиғаттағы ең күшті еріткіш –су. Еріткіш дегеніміз ол, кез-келген заттпен оңай араласып кететін затты айтамыз.Суда көптеген заттар белгілі бір мөлшерде ериді.Сусыз басқа тамақ өнімдерін дайындай алмаймыз.Яғни сусыз бірде-бір тірі организмдер өмір сүре алмайды.Адам денесінің 65% құрайды.Ал өсімдіктер бойында болатын су мөлшері бұдан да көп болады.Мысалы қарбызың 90% су құрайды.Күнбағыс бір жазда 40 литр су сіңіреді.Адам денесіндегі су еркін түрде қан құрамында жүреді.Егер де адам қатты шөлде суды ішкісі келеді, бұл дегеніміз адам суды әрдайым қажеттендіреді деген сөз. Су адам бойыңа оңай сіңіп, оңай шығады, яғни адам

бойында су арқылы зат айналымы жүреді.Адам бойындағы су , жұмыс істегенде, жүгіргенде тер болып сыртқа шығады, осылай су еркін адам боында да саяхат жасай алады екен.Ересек адам күнделікті 2-3 литр суды ішеді екен.Адам үлкейген сайын суды көп қажеттендіреді.Су тіршілік көзі. Уақыт өтен сайын адам баласына тұщы су көздерін меңеру қиынға түсуде, өйткені тұщы су көздері құрлық бетінде аз мөлшерде орналасқан, тұщы су көздері көбінесе жер бетінен терең жерде орналасқан. Ал ең көп тұщы су көздері жердің басқа бір қиыр шетінде орналасқан. Ол мекен суық, әрңі аязды болып келеді. Ол Антарктида  материгі мен Солтүстік мұзды мұхиты. Осы аталған алқаптарда жер бетіндегі тұщы судың көп бөлігі бар, ол жақта адамдар өмір сүрмейді , тек ғылыми жұмыстар жүргізеді. Адамға ол жақ өмір сүруге қолайсыз.Ол жақтарда пингвин деп аталатын ұшпайтын құс мекен етеді.Пингвин суыққа төзімді, суықты сүйгіш құс, өкінішке орай ол ұша алмайды.Адамзат баласы қазіргі таңда осы суық аймақтардағы суды алу үшін көптеген жұмыстар жасауда.Олар әр түрлі жолдар арқылы іске асады.Жер бетінде су әр тірі жанға өте қажет, ағаштар,өсімдіктер тіпті топырақтың өзінде де су болады.Суды адам әр түрлі жағдайда,әр түрлі салада қолданады.Бізге ұнайтын шырындар мен әр түрлі тамақ өнімдері де судан тұрады. Адам өмір сүру үшін тыныс алады, су ішеді.Адам тыныс алатын ауа таза болу үшін айналамыздағы ағаштарды күтіп баптаумыз керек, ал ағаштар суды көп қажеттендіреді, ал ағаштар таза ауаны шығарады.Жерге ең жақын су көзі ол құдық.Жер бетінен төмен қарай орташа есеппен алғанда 7-8метр қазсақ су шығады, ал кейбір жерлерде су көздері фонтан тәрізді атқылап шығады, ол ысты сулар.Ондай ыстық сулар Таулы аймақтарды жиі кездеседі.Ал кей жерлерде жерде су көзі бұлақ болып ағып шығады. Әдетте көптеген бұлақтар табиғи жолмен пайда болып, адам ағзасына пайдалы заттарға бай болып келеді, ондай суларды миерал сулар деп атайды. Біз қай жерде болсақ та ,әртүрлі елдерде өмір сүрсек те адам үшін су ешқашанда маңызын жоймайды, су тіршілік бастауы болғандықтан , су тірі жандар үшін әрқашанда керек. Адам өмірі су сияқты ағады, бір орында тұрмайды,өйткені адам және су бір-бірімен байланысты.Су әрқашанда үлкен маңызға ие.

ІІІ .Қорытынды

Су тіршіліктің қайнар көзі, тіршілік иелері үшін ауа қалай керек болса, су да сол сияқты үлкен маңызға ие. Жердің көп бөлігін су алып жатқандықтан жерді ғаламшардан қарағанда көк болып тұрады.Бұл жерде ғана тіршілік бар деген сөз.Сусыз тіршілік жоқ, егер де адам бір аптаға жуық су ішпесе, адам өмір сүруін тоқтатады, адам күн сайын шамамен 3 литрдей суды ішеді.Су адам бойында қан айналымды жақсартып, тұрақтылықты қамтамасыз етеді, әрі өмірге қажетті заттарды жинақтайды.Егер де сен гүлге апталап су құймайтын болсаң, гүл солып өліп қалады, егер де күн сайын бақылап су құятын болсаң, гүл құлпырып өседі.Солай сияқты адам да су ішкен сайын өсіп жетіледі, дамып тіршілік етеді.Су барлық жерде, адам бойында да жерде де , аспанда да, жер астында да, тіпті жерден тыс күн мен жұлдыздарда болады.Су өзінің қайталанбастығымен, үш күйде болатындығымен, орналасқан жағдайына байланысты формасын өзгертетінмен ерекшеленеді.Су үлкен күшке ие, ол адам баласына орасан зор септігін тигізеді.Жер бетіндегі кез-келген заттармен су оп-оңай араласып кете алады, бұл оның тез әрекетке түсетінін көрсетеді.Әзірге жер бетінде судан артық ғажап зат табыла қойған жоқ, бұл судың қайталанбастығын көрсетеді. Мыңдаған жылдар өтсе де су әрқашанда өз маңызын жоғалтпайды.Жер бетіндегі барлық тіршілік иелері суды қажетті мөлшерде ғана керек етеді.Жер бетіндегі әр жерлерде орналасқан сулар көзі бір-бірімен байланыста болады.Олар жаңбыр, қар, сел тасқындары, бұршақ, қырау, өзен, көл, теңіз, мұхит сулары. Жаңбыр аспаннан жауса ол жерге сіңіп жер астындағы сулармен араласып кетуі де мүмкін.Күн ыстық кездерде көл айдындағы сулар буланып көкке көтеріледі, ол да аспанда қалықтап, ауа-райына байланысты су қалпына түсіп, жерге қар, бұршақ, жаңбыр болып оралуы да мүмкін.Осылайша жердегі су саяхаттап жүреді екен.Жер бетіндегі әр затта сәл болсада су мөлшері болады.Кейбір ғалымдар жердің өзі бір кездері судан пайда болған дейді, бірақ бұндай болжамдарға нақты дәлелдемелер табылған жоқ.Бірақ та су расымен бұрында пайда болған.Адам өркениеті үшін су үлкен маңызға ие.Күнделікті өмірде біз суды ауыз суы ретнде пайдалансақ, оны шаруашылықта мысалы құрылыста, химия өнеркісібінде, азық-түлік жасауда, ауылшаруашылығында кенінен қолданылады.Су балықтар үшін тіршілік мекені, олар суда еріген оттегімен тыныс алады, демек су құрамында ауа еріген күйде бола алады. Ауа мен су бір-бірімен тығыз байланысты, бұл екі зат бірігіп, тіршіліктің басты элементін құрайды.

 ІV .Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Б.Ш.Әбдіманапов, А.В.Прищепина, Л.М.Фокина, А.У.Абулғазиев

« Жаратылыстану» 5-сынып, Алматы «Атамұра» баспасы 2005ж. 

2.Аймағамбетова Қ.А, Әлдибекова.Ш.Н «Дүниетану анықтамалығы» 

(1-4 сынып) Астана «Арман ПВ» баспасы 2009ж. 

3. «Оқушының анықтамалағы» Қазақ тілі,Орыс тілі,Математика, Дүниетану

1-4сынып. 

Қазақ тілі- Ж.Қ. Балтабаева, Ф.С. Лекрова, М.Қ. Солтанғазина. 

Дүниетану- А.И.Болдырева, С.В.Черкизова. 

Қазақстанның табиғат зоналары-С.Ә. Әбілмәжінова. « Алматыкітап» баспасы 

2006ж. 

4. «Сұрақ және жауап» Энциклопедия Стив Паркер және Байран Уильямс, қазақ

 тіліне аударғандар-Б.С.Лекерова, Б.М.Омаров. «Алматыкітап» баспасы 2006ж.