Тарих бойынша хронология

Қазақстан
тарихы
(кестелер бойынша)

Хронологиялық кезеңдеу
І Тас дәуірі. (Б.з.б. 2.600 мың-3 мыңжылдық)
ІІ Қола дәуірі. (Б.з.б. 2800-900 ж ж)
ІІІ Темір дәуірі. (Б.з.б. 8 ғ-б.з. 6ғ)
Тас дәуірі
Палеолит (Ерте тас дәуірі) Мезолит (Орта тас дәуірі) Неолит (Жаңа тас дәуірі)

Ерте палеолит

Орта палеолит (Мустьер)

Б.з.д. 2.6 млн-140 мың жыл

Кейіңгі палеолит

Б.з.д. 140-40 мың жыл

Б.з.д. 40-12 мың жыл

Дротик - қысқа сапты ағаш найза.
Гарпун – ұшы сүйектен жасалған сүңгі.
Болос – жіп байланған тас құрал.
Бұдан 100 мың жыл бұрын жердің көп аймағын мұз басты.

Мезолит -

б.з.б.12-5 мың

Садақ пен жебе
Микролит – 1-2 сантиметрлік ұсақ жаңқа тас құрал.
Бұдан 13 мың жыл бұрын мұз дәуірі аяқталды.
Бұдан 10 мың жыл бұрын егіншіліктің пайда болуы.
Мал шаруашылығының пайда болуы.

Неолит - б.з.б 5-3 мың
Мыстытас (Энеолит) - б.з.д. 3000-1800 мың жыл

Хронологиялық кезеңдеу

Тас дәуірі
Палеолит (Ерте тас дәуірі) Мезолит (Орта тас дәуірі) Неолит (Жаңа тас дәуірі)

Ерте палеолит

Орта палеолит (Мустьер)

Кейіңгі палеолит

Б.з.д. 2.6 млн-140 мың жыл

Б.з.д. 140-40 мың жыл

Б.з.д. 40-12 мың жыл

Мыстытас (Энеолит)
Б.з.д. 3000-1800 мың жыл
Қола дәуірі
Б.з.д. 2800-900 жыл
1. Ерте қола дәуірі
Б.з.д. ХҮІІІ-ХҮ ғ

2. Орта қола дәуірі
Б.з.д. ХҮ-ХІІІ ғ

Андронов тайпалары- б.з.б. ХҮІІІ-ҮІІІ.

3. Кейінгі қола дәуірі
Б.з.д. ХІІІ-ҮІІІ ғ

Беғазы-Дәндібай мәдениеті-Б.з.б. ХІІ-ҮІІІ ғ

Темір дәуірі
Б.з.б.ҮІІІ-б.з. ҮІ ғ
1. Ерте темір дәуірі
2. Кейінгі темір дәуірі
Б.з.б. ҮІІІ-ІІІ ғ
б.з.б. ІІІ-б.з. ҮІ ғ
Сақ-б.з.б. ҮІІ-ІҮ ғ
Үйсін-б.з.б. ІІІ-б.з. ІҮ ғ
Қаңлы-б.з.б. ІІІ-ІІ-б.з. Ү ғ
Ғұн- б.з.б. ІҮ-б.з. ІІІ ғ
Сармат-б.з.б. ҮІІІ-б.з.Ү ғ

Антропологиялық кезендеу
Атауы

Жасы

1. Австралопитек
«Епті адам»

1 млн 750
мың жыл

2. Питикантроп
«Тік жүретін адам»
Синантроп

1 млн жыл

1891 ж

500-200
мың жыл
100-35
мың жыл

1927 ж

3. Неандерталь
4. Кроманьон

40-35 мың
жыл

Табылған
жылы
1959-1960 ж

1856 ж
1938 ж
1868 ж

Қайдан табылды
Шығыс Африка Кения жері
Олдувай шатқалынан табылды
Миының көлемі (652 см 3)
Ява аралынан Оңт Шығ Азия
Миының көлемі (950 см 3)
Солтүстік Қытай. Пекин маңы
Чжау-коу-дян үнгірінен
Германияның Неандерталь үнгірінен
Миының көлемі (1300-1400 см 3)
Өзбекстандағы Тесіктас үнгірінен
Франциядағы Кроманьон үнгірінен
Миының көлемі (1500-1800 см 3)

Тас дәуірінің хронологиялық ескерткіштері
Аймақтар

Оңтүстік
Қазақстан

Орталық
Қазақстан

Ерте
палеолит
2,500-100
мың Б.з.б.
Бөріқазған
Тәңірқазған
Қазанғап
Шабақты
Қарасу
Құдайкөл
Жаманайбат
Семізбұғы

Шығыс
Қазақстан

Қозыбай

Батыс
Қазақстан

Шабақтысай
Сарытас

Солтүстік
Қазақстан

Солт-Бат
Қазақстан

Арал маңы

Орта палеолит Кейінгі
100-40 мың
палеолит
Б.з.б.
40-12 мың Б.з.б.

Мезолит

Неолит

12-5 мың
Б.з.б.

5-3 мың Б.з.б

Ш Уәлиханов
атындағы тұрақ
Қызылрысбек
Үшбұлақ
Обалысай
Мұзбел
Өгізтау
Үлкен Ақмая
Батпақ
Бөдене
Қызылсу
Қанай
Өніжек
Аққыр
Құмақаж

Қараүңгір
Қарақұдық
Бүркітті
Үшбұлақ
Батпақ
Қарабас
Агренсор
Свинчатка
Шүлбі
Пещеры
Новоникольский
Қанай
Аққыр
Шақпақата
Өніжек

Әкімбек
Қарағанды

Қосқұдық
Ырғыз
Қаратоғай
Батпақ
Нарым
Қызылсу
Сатшықыз

Тоқсанбай
Сам, Темір
Көктүбек
Жағалбұлақ
Шатпақкөл
Құлсары
Шандыауыл
Сарықамыс
Мичурин
Қаратомар
Боголюбово Иман-Бұрлық
Явленка
Дамсы
Тельман
Ботай
Виноградов
ка
Дачная
Евгеньевка
Дүзбай
Селетин
Ерейментау
Екібастұз
Яквленка
Карлуга
Боголюбово
Виноградовка
Тельман
Мақанжар
Тұздыкөл
Дүзбай
Бестамақ
Аманкелді
Сексеуіл
Ақеспе

Энеолит (Мыстытас) ғасырының археологиялық ескерткіштері
Аймақ
Солтүстік Қазақстан
Маңғыстау жерінде

Энеолит Б.з.б.3000-2800
Ботай мәдениеті
Шебір елді мекені

Қола дәуірі
Тарихи шеңбері
Территориясы
Алғаш табылған жері
Қазақстанда көп
қоныстанған жері
Тастағы суреттер
Уақыты
Б.з.б. ХҮІІІ-ҮІІІ ғ
Баспанасы
Ең ежелгі қала
Қоғамдық құрлысы
Археологиялық
символы
Ерекшеліктері
Қола дәуірін зерттеген
ғалымдар

Б.з.б. 2-1 мыңжылдықтар
Оралдан Енисейге дейін
Оңтүстік Сібірдегі Ашнас қаласы маңындағы Андронов селосы
Орталық Қазақстан
-жабайы бұқа тур, бактриан түйе (Жетісу)
-50 шақты соғыс арбасы (Қаратау жотасы)
Ерте қола дәуірі б.з.д. ХҮІІ-ХҮ ғ
Орта қола дәуірі б.з.д. ХҮ-ХІІІ ғ
Кейіңгі қола дәуірі б.з.д. ХІІІ-ҮІІІ ғ
Жертөлелер
(андрондықтардың дөңгелек баспанасы-киіз үйдің прототипі)
Арқайым қаласы
Қазақстан мен Ресейдің шекарасында орналасқан
Қостанай облысы мен Чельябі облысы шектесетін шекарада
Әкелік ру (патриархат)
Сырғалар мен алқалар
-көшпелі мал шаруашылығы
-теселі егіншілік
-қола металлургия
-А Я Тугаринов 1914 жылы Оңт Сібірдегі Ачинск қаласынын
маңынан Андронов мәдениетін ашты.
-Ә Марғұлан 1946 ж археологиялық экспедицияны басқарып
жоспарлы түрде қола дәуірін зеріттеді.
-В П Алексеев «Андрондықтар мұрынды келген, бет сүйегі шығыңқы
емес, көздері үлкен. Кескін-кейпі ірі, дене құрлысы мығым, жігерлі,
келбетті адамдар болған»
-М П Грязнов 1927 жылы Батыс Қазақстаннан Андронов
мәдениетінің ескерткіштерін тапты (150 қоныс, 200 оба).

Қола дәуірінің археологиялық ескерткіштері
Орталық Қазақстан
Шығыс Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан
Солтүстік Қазақстан
Батыс Қазақстан

Бөрібас, Алғабас, Атасу, Беғазы, Дәндібай, Бесоба, Байбала, Бұғылы,
Ақсу-аюлы, Талды, Мыржық, Ақмая, Обалы, Беріккөл
Қанай, Трудникова, Малокроснаярка
Тегіскен, Таутары
Садчиковское, Алексеевское, Затобольское, Приречный,
Чаглинка,Төңкеріс, Ақмола, Арқайым, Новоникольское
Ахмет-ауыл, Бесбай, Тастыбұтақ, Кіргелді

Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштері
Оңтүстік Қазақстан
Жетісу
Шығыс Қазақстан

Жуантөбе, Түгіскен, Үйғарақ, Қарашоқы, Берікқара, Есік, Қарғалы,
Бесшатыр, Алтынемел, Қадірбай, Қызылауыл
Берел, Қатон, Күрті, Майемер, Құлажорға, Баты, Шілікті, Бұқтырма,
Жолқұдық, Чернореченск, Боброво, Ертіс, Мнотьевка
Солтүстік Қазақстан Бірлік,Покровка, Бектегіс, Карлуга, Кеңөткел, Боғанаты
Орталық Қазақстан Тасмола, Қарамұрын, Нұрмамбет, Жыланды
Батыс Қазақстан
Целинный, Сынтас, Бесоба, Нагорненский, Алебастрова, Лебедевка, Бәйте
Арал маңы
Шырық-Рабат, Баланды, Бәбіш-молда

Сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштері
Үстірт
Батыс Қазақстан
Атырау облысы

Бәйте, Терең ескерткіштері
Сынтас қорымы, Бесоба қорымы
Аралтөбе ескерткіштері

Сақ тайпаларының археологиялық ескерткіштері
Жетісу
Шығыс Қазақстан
Солтүстік Қазақстан
Орталық Қазақстан
Арал маңы

Бесшатыр қорымы (Іле өзені жағасы Желшағыр тауы) 31 оба б.з.б. 5-4 ғ.
Есік қорымы (Алматы қаласының шығысы) 40-тан астам оба 1969-1970 ж
зерттелген.
Шілікті «патша қорғандары»(Зайсан ауданы) барлығы 51 оба.
Берел қорғаны б.з.б. 5-4 ғ(Қотанқарағай ауданы) 40-тан астам обалар.
Ұлыбай-Тасмола мәдениеті
Тасмола «Мұртты обалар» 4 түрі бар:
Шырық-Рабат қаласы-апасиактардың астанасы Қызылордадан 300 км
Қызылқұм шөлінде орналасқан.
Бәбіш-молда қаласы

Сақ тайпаларының негізгі 3 тобы
Атауы
Мекені
Тиграхауда (Шошақ бөрікті сақтар)
Сырдарияның орта ағысы,Тянь-Шань,Жетісу.
Парадарайа (теңіздің арғы жағындағы сақтар) Арал теңізі маңы, Сырдарияның төменгі ағысы.
Хаумаварга
Мургаб аңғары парадараяның оңтүстігі.
(хаома сусының дайындайтын сақтар)

Сақ қоғамы 3 топтан құралды
Жауынгерлер
Абыздар
Малшылар мен егіншілер

Қызыл және сары-қызыл түсті киім киген
Ерекше бас киім мен тостағаны болған, ақ түсті киім киген
«Сегіз аяқты» (екі өгізі барлар) сары мен көк түсті киім киген

Сақтар
Тарихи
шеңбері

Территорияс
ы
Тайпалары

Әлеуметік
жіктелуі

Б.з.д. ҮІІ-ІҮ ғасырлар

Жеті
су

Арал
маңы

Мұрғаб
өзені

Тиграха
уда
(шошақ
бөрікті
сақтар)

Парадарайя
(теңіздің ар
жағынан
келген)

Хаомаварга
(хаома
сусынын
дайындайтын
сақтар)

Ортал
ық
Иссед
он

Солтү
стік
Аргип
пей

Шығыс
Аримасп
ылар

Оңтүс
тік
Масса
гет,
дай

-Абыздар (ақ түс)
-Жауынгерлер (қызыл түс)
-Қауым мүшелері: егіншілер мен малшылар (көк немесе сары түс)
Шаруашылы -көшпелі мал шаруашылығы (Батыс және Орталық Қазақстан)
ғы
-Жартылай көшпелі мал шаруашылығы (Шығыс Қазақстан, Жетісу)
-Отырықшы шаруашылық
-Сармалы егіншілік (Оңтүстік Қазақстан, Талас, Шу, Сырдария)
Өнері
«Андық стиль» (б.з.д. Ү-ІҮ ғасырлардағы «Алтын Адам»)

Батыс
Савор
мат

Оңтүстік
-Батыс
Каспы

Тарихи дерек -Геродот (б.зб. 484-425)
-Страбон жазбалары (б.з.б.64-б.з 24)
көздері
-Полиен
-«Авеста» кітабы
Аталуы
-Геродот: «Азиялық скифтер»
-Парсылар: «Құдіретті еркектер»
-Иран жазбалары: «Жүйрік атты турлар»
Сыртқы
-Томирис патша (б.з.б. 570-520 ж)
жағдайы
-б.з.д. 530 жылы парсы патшасы Кирдің жорығы
-519-518 жылдары парсы патшасы І Дарийдің жорығы
-б.з.д. ІҮ ғасырда (330-327 жылдары) Александр Македонскийдің жорығы
-б.з.д. 490 жылы Марафон шайқасында парсылармен одақтасып, герктермен соғысты

Сармат тайпаларының археологиялық ескерткіштері
Аралтөбе ескерткіші
Бәйте, Терең ескерткіштері
Бесоба,Сынтас

Атырау облысы Жылой ауданы
Үстірт
Батыс Қазақстан

Ғұн мемлекеті
Жылдар
Б.з.б. 4-б.з.б. 3 ғ
Б.з.б.-3ғ соңы
Б.з.б. 2-б.з.б. 1 ғ

Мемлекет
Ғұн қоғамы
Б.з.б. 209 жылы
300 жылдан
астам
Б.з.б. 55 жылы
Б.з. 1 ғ
Б.з.б. 2 ғ-б.з. 4 ғ
400-453 ж
Б.з. Ү ғ 30 ж
451 ж
453 ж
Аттила
Прииск
А Марцеллин
Джузеппе Верди
Ш Уәлиханов

Оқиғалар
Ғұн тайпалар бірлестігі құрылды, аумағы: Солт Қытай
,Байкал, Ордос аралығы.
Қытай деректерінде ғұн атауы пайда болды.
Ғұн тайпалары бір мемлекетке бірікті, аумағы: Байкал-Тибет тауы, Шығыс
Түркістан-Хуанхэнің орта ағысы
Билеушісі-Шаньюй (тәңірқұты)
Мемлекет 3 бөлікке бөлінді
1) Оң қанат
2) Сол қанат
3) Орталық қанат
24 руды 24 түменбасы басқарды. Түменбасылар шаньюйдің балалары,
інілері,жақын туыстары. Түменбасы 10000 әскерді басқарды. Жылына 3 рет
ақсақалдар кеңесіне жиналды,
Көшпелі патриархалды
Ғұндар оңтүстігіндегі дунхуларды басып алды.
Ғұндар мен Қытай арасындағы соғыс созылды
Ғұн мемлекеті екіге бөлінді ( б.з.б. І ғ ортасында)
Оңтүстік ғұндар Хань әулетінің қол астына қарады
Солтүстік ғұндар б.з.б. І ғ соңында батысқа жылжыды
Ғұндар екінші рет қоныс аударды
Ғұн тайпалары шығыстан батысқа жылжыған кезең
Аттила (Еділ) патша өмір сүрді
Аттила Румыния мен Венгриядағы ғұндарды біріктіріп,
Рим
империясына шабуылдады
Ғұндар Каталун (Галлия) даласында
Рим-франк күштерімен шайқасты
Аттила қайтыс болып ғұн мемлекеті ыдырады
Ғұн империясы дамудың ең жоғары сатысына көтерілді
Еуропаны Рим үстемдігінен құтқарды. Құл иеленушіліктің жойылуына
ықпал етті
Византия елшісі «Аттила» жөнінде құнды дерек қалдырды
Ғұн жауынгерлерін ерекше сипаттаған
Итальян композиторы «Аттила» операсын жазды
Қазақ ғалымдарынан «Аттила» туралы алғаш рет жазып, ғылымға енгізген

Үйсіндер Б.з.б. 3-б.з. 4 ғ
Жылдар
Б.з.б. 2 ғ
Үйсін мемлекеті
Жер аумағы
Астанасы
Деректер
Мал мен жерге
меншік болды
Зергерлік өнері

Оқиғалар
Үйсін атауы қытай жазбаларында кездеседі
700 жылдай өмір сүрді
Қытайдың солтүстік-батысы,Шу,Талас өзендері, Қаратаудың шығыс беткейі
Қызыл аңғар
Билеушісі-гуньмо
Тайпа көсемі-бек
Халқы-630 мың адам Әскері-1888000 адам
Қытай тарихшысы Сыма Цянь
Үйсіндердің шығу тегі туралы мәлімет қалдырған
Бай үйсіндерде 4-5 мың жылқы болды
Ақтас зираты (Алматы облысы) алқа табылған
Қарғалыдан (Алматы облысы) диадема (тәті) табылған

Қаңлылар Б.з.б. 3-2 ғ-б.з. 5 ғ
Қаңлы мемлекетінің
аумағы
Астанасы
Қанлылардың
Деректер
Қоғамдық құрлысы
Қауыншы мәдениеті
Отырар-Қаратау
Мәдениеті
Жетіасар мәдениеті
Көк-Мардан қаласы
Қостөбе қонысы

Сырдарияның орта ағысы
Битянь (Түркістан өңірі) Халқы-600 мың адам (120 мың түтін)
Әскері-120 мың адам
Оңтүстігіндегі көршісі: Қытай мен Үйсіндер
Солтүстігіндегі көршісі: Сарматтар мен Аландар
Қытай тарихшысы Сыма Цянь «Тарих жазбалары» еңбегінде қаңлылар
өмірі мен тұрмысын баяндаған
«Авеста» (б.з.б. 6 ғ) «Канха» қамалы туралы мәлімет берілген
Билеушісі-Хан. Ел басқарудағы көмекшілері –уәзірлер (3 орынбасары),
мемлекет 5 иелікке бөлінген, әр иелікте кіші хандар басқарған. Ру-тайпа
билеушілері-көсемдер
Ташкент төңірегіндегі аймақ
Сырдария өзенінің орта ағысы, Қаратау беткейлері-Талас өзені
Қуаңдария-Жаңадария аңғарлары
Арыс өзенінің сол жағалауы 20 шақты төбе
Пұшық-Мардан маңы

Ежелгі Қазақстанның діни сенім нанымдары
Орта палеолит
Кейінгі палеолит
Мезолит
Неолит
Энеолит
Қола дәуірі

Діни сенім қалыптаса бастады.
Күрделі діни сенім қалыптасты
Егіншілікпен мал өсірумен байланысты табиғат күштеріне сенген
Адамның басын солт-батысқа қаратып шалқасынан жатқызып жерлеген,
адамдардың өзіндік дүние танымы, о дүниеге деген сенім болған. Анимизм,
тотемизм, магия.
Тотемизм, ата-баба аруағына табынған
Қайтыс болған адам келесі бір дүниеге ауысады деп ойлаған. Адамның жеке
бұйымдары, қару-жарағы, еңбек құралдары бірге көмілген.

Сақтар
Сарматтар
Ғұндар
Қанлылар
Үйсіндер
Түркі кезені
Қарлұқ
Оғыздар
Қимақтар
Қарахандар
Қыпшақтар
Қазақтар
Фатима Ана
Ұмай Ана
Қорқыт Ата
Диқан Баба
Қыдыр Ата
Түкті Шашты
Әзіз Баба

Ата баба аруағына табынған, өлген адамның аруағына сиынып, о дүниеде
қайтадан тіріледі деп санап дүние мүлкімен бірге жерленген
Өлген адамды мумиялап, бальзамдаған.
Ата баба аруағына сиынған өлген адам о дүниеде өмір сүреді деп есептеп,
дүние мүлкімен бірге жерлеген
Ата баба аруағына сиынды
Ата баба аруағына сиынды
Ата-баба аруағына сиынды
Көк тәңірге жалбарынды, от пен суға, табиғатқа сиынды
ҮІІІ-ІХ ғ алғаш ислам дінің қабылдаған тайпа
Ата баба аруағына сиынған
Х ғ бастап қимақ ақсүйектері ислам дінің қабылдай бастады
960 ж бастап Ислам діні мемлекеттік дін деп жариялады
ХІ-ХІІ ғ ислам діні тарай бастады
ХҮІ-ХҮІІ ғ ресми түрде ислам дінің ұстады
Мұхаммед пайғамбардың қызы әйелдер мен балалар қамқоршысы
Отбасының қомқоршысы
Қазақ бақсыларының, әнші-күйшілерінің қамқоршысы
Егіншілер қамқоршысы
Игілік, молшылық, бақыт әкелуші
Қазақ батырларының қамқоршысы

Ортағасырларда Қазақстанда діннің пайда болу тарихы
Діннің атауы
Буддизм

Пайда
болды
ҮІІ-ҮІІІ ғ

Манихейлік

ҮІІІ ғ басы

Зороастризм

Белгісіз

Христиан дінінің
неостриандық
бағыты
Ислам

ҮІІ-ҮІІІ ғ
ҮІІ ғ

Кім таратты

Нәтежиесі

Соғдылар

Испиджаптан жерасты храмы
Ақбешімнен екі Будда храмы
табылды
Соғдылар
Баласағұн мен Шілікбалықтан
Манихейлік ғимараттар табылды
Соғдылар
Бұл діннің белгісі Қостөбе мен
Қызылөзенде от мұнарасы
табылды. Отырардан құрбандық
шалатын ошақтар табылды
Қарлұқтар арқылы Тараз бен Меркеде христиан
шіркеулері салынды
Арабтар

ҮІІІ-ІХ ғ Оңт Қазақстанда тарады.
Алғаш қабылдағандар
Қарлұқтар.

Кім не тапты, не жазды?
Зеріттеуші
1958 жыл археолог
Х Алпысбаев
археолог В.В.Зайберт
1914 ж археолог
А.Я.Тугаринов
1927 ж архелог
М.П.Грязнов
1946 ж Археолог
Ә.Х.Марғұлан
Ә.МарғұланК.А.Ақышев
А.Г.Максимова

Не тапты,не жазды?
Қаратау жотасынан (Оңтүстік Қазақстан) көптеген тұрақтар тапты.
Солтүстік Қазақстаннан Ботай мәдениетін тапты.
Оңт Сібірде Ачинск қаласының маңындағы Андроново селосынан
ашты Андронов мәдениетің.
Батыс Қазақстаннан Андронов мәдениетінің ескерткіштерін тапты.
Ғалым Ә Марғұлан қола дәуірін жоспарлы зерттеуін бастады
Андронов мәдениетін зерттеуші Қазақстандық ғалымдар.

С.С.Черников
А.М.Оразбаев
Түрколог ғалым
А Аманжолов
археолог Қ. Ақышев
археолог А.Толеубаев
Мағжан Жұмабаев
Шоқан Уәлиханов
Антрополог О Смағұлов
Антрополог Герасимов
Араб географы
Ибн-Хаукаль Х ғ
Араб географы
Әль-Марвази ХІІ ғ
Әл-Якуби ІХ ғ
М Қашғари
Парсы тарихшысы
Гардизи
Араб тарихшысы
Әл-Идриси
Әл-Омари
Еврей саяхатшысы
Петахья
П Карпини, Г Рубрук
Ибн Батута
Әл Макдиси
Н Диц
Византия тарихшысы
Менандр Протектор
М Қашғари
(1030-1090ж)
Әл-Фараби
(870-950ж)
Қожа Ахмет Йассауи
(1103-1167ж)
Жүсіп Баласағұни
(1021-1075ж)
Ахмет Иүгнеки
Сүлеймен Бақырғани
(1104-1186ж)
Әли ақын
Д Мессершмидт
Ф Страленберг
В.В.Радлов

Есік қорығынан табылған күміс тостағандағы жазуды оқыды.
Есік қорымын зеріттеді
«Сақтарда өзіндік жазу болған деген».
ҮІІІ ғ жататын Шілікті қорғаның зеріттеді.
«Пайғабар» деген өленінде «ғұн түркілердің арғы атасы» деген
тұжырым жасаушы.
Қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы рет Аттила (Еділ) туралы
алғаш рет жазып, ғалымға енгізген.
Сақ,Сармат,үйсін тайпаларының келбеттері андрондықтарға ұқсас
екендігін айтқан ғалым.
Ежелгі үйсіндердің бас мүсінін байырғы адамдардың бас сүйегі
бойынша жасаған.
Қарлұқ жерін батыстан шығысқа қарай жүріп өту үшін 30 күн керек
деп жазған.
Қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғандығын дәлелдеген.
Оғыз мемлекеті жайлы алғаш рет дерек берген.
Дерегі бойынша оғыз одағында 24 тайпа болған.
Қимақ елінің құрамында 7 тайпа болғандығын жазған.
Қимақтарда 16 қала болғандығын оның 12-сі Ертіс бойында
орналасқаны туралы мәлімет Берген.
ХІҮ ғ «Қыпшақтар бидай, арпа, тары өсірді, тамақтарының негізгі
түрін тарыдан жасады» деген саяхатшы.
ХІІ ғ «Қыпшақтар тары мен күріш өсірген деген».
«Қыпшақтардың арба үстіне тігілген үйлерін 10 немесе 22 өгіз
тартады деген».
«Қыпшақтар жері мал өсіруге өте қолайлы.Малдың көптігі
соншалық ондай мал ешбір елде жоқ шығар деген».
Хабарына қарағанда Таразда айырбас сауданы ешкі түбітімен
жүргізілген.
«Қорқыт» ата кітабын алғаш зеріттеуші.
Түрік жазуы туралы алғаш дерек қалдырды.
«Түрік тілдерінің сөздігі» еңбегінің авторы.
«Ғылымдар энциклопедиясы» еңбегінің авторы.
«Диуан-и-хикмет» еңбегінің авторы.
Юсуф Хамаданидан білім алып. Арыстан бабты пір тұтқан
«Құт негізі білік» еңбегінің авторы.
Сүлеймен Арслан ханнан Ұлы хас хажип лауазымын алған.
«Ақиқат сиы» еңбегінің авторы.
А Йассауидің шәкірті-ғұлама ғақын, ел ішінде «Хакім ата» атанған.
Елге ислам дінің уағыздаушы.
«Жүсіп-Зылиха» атты поэманың авторы.
ХҮІІІ ғ 20 ж Енесей аңғарынан көне түрік жазуын алғаш тапқандар.
Руна жазуын оқудың алғаш кілтін тапқан.

Дат ғалымы В Томсон
Әбу Райхан Бируни
(973-1050 ж)
Плано Карпини
(1245-1247ж)
Вильгелм Рубрук
(1253-1255ж)
Морко Поло
Венеция саяхатшысы
(1254-1324 ж)

Руна жазуын тұңғыш оқыды.
22 жасында ғылым ретінде танылған, парсы, араб, грек тілдерін
менгерген,150 еңбек жазған. Тұңғыш рет жердің күнді
айналатындығын айтқан. Жер глобусының пішінің жасаған.
600-дан астам қалалардың координаттарын анықтаған.
1245-1247 ж Папа ІҮ Иннокентидің Моңғолиядағы Ұлы хан
Күйікке жіберген елшісі. Оңт-Шығ Қазақстандағы моңғол
шапқыншылықтарының зардаптары туралы жазды.
1253-1255 ж Француз королі ІХ Людовиктің Мөңке ханға жіберген
елшісі.Егіншілік мәдениетнің күйрегені және Іле алқабындағы
қалалардың қирағандығы туралы мәлімет қалдырды.
«Моңғолдар жаулап алынған қалаларда қамал қабырғалардың
болуына рұқсат етпеген» деген. 1271 ж Пекинге Құбылай ханға
барған.

Батыс Түрік қағанатының басқару құрылымы
№
Лауазымы
1 Қаған
2 Шад, елтебер,
жабғу
3 Бұйрықтар мен
тархандар
4 Бек
5 Қарабұдын
6 Тат

Атқарған қызметі
мемлекет билеушісі,әскер басы, бүкіл жердің иесі.
ашина руынан шыққан ақсүйектер.
сот қызметін атқарушы.
жергілікті жердегі Қағаннын басқарушысы.
қарапайым халық.
құл.

Оғыз мемлекетінің басқару құрылымы
№
1
2
3
4
5
6

Лауазымы
Жабғу
Күл-еркін
Сюбашы
Инал
Қанқаш
Атабек

Атқарған қызметі
жоғарғы билеуші.
билеушінің орынбасары.
әскербасы.
жабғудың мұрагері.
оғыз шоңжарларының құрылған кеңесі.
иналдың тәрбиешісі.

Қарахан мемлекетінің басқару құрылымы
№
1
2
3
4
5

Лауазымы
Хан
Тегін,ілік,бектер
Уәзір
Орда
Икта

6
7
8

Вакф
Музари, Барзигар
Комендация

Атқарған қызметі
мемлекетті басқарушы.
ханның ұрпақтары.
ханның кеңесшісі.
ханның мемлекетті басқаратын саяси-әкімшілік орны.
салық жинап,ханға қызмет атқарғаны үшін феодалдарға берілетін
жер үлесі, жер иеленуші иктадар.
дін басыларға берілген жер, ол жерден салық алынбайды.
отрықшы шаруалардың жер үлесі.
әлсіздің өз жерін күштінің қамқорлығына беруі.

Ортағасырлық басқару құрылымы
Мемлекет
Қимақ қағанаты
Қарақытай мемлекеті
Найман,Керей,Жалайыр
Қыпшақтар

Лауазымы
шад түтік
горхан
шерби
жатақ

Атқарған қызметі
жеке тайпа көсемі
жоғарғы билеуші
салық жинаушы
малынан айырылған отрықшы кедейлер

Жер иелену түрлері
Икта
Сойырғал
Вакфтық жер
Милк
Інжу

әскери-азаматтық қызметі үшін сыйлыққа берілген жер
сыйға берілген жер, ханға адал қызмет істегендерге берілген өмір
бойына әскери-мемлекеттік қызметі үшін
мұсылмн дінбасыларға беріледі
жер телімдеріне меншік құқығы
моңғолдардың «Шыңғыс ұрпақтарына» берілетін жер үлесі

Салық түрлері
Зекет
Хараж
Баж
Жасақ
Тағар
Қалан
Үшір
Қалам

мал басынан алынатын салық
жер салығы
саудагерлерден алынатын салық
көшпелі малшылардан алынатын салық
әскерді қамтамасыз ету үшін заттай салынатын салық
егіншілерге салынатын салық Моңғолдарда
еңбекке жарамды адамдардан алынатын салық
жер көлеміне байланысты салық

Міндеткерліктер
Құналғы
Жамылғы

әскер бөлімдерін лайықты қабылдау
әкімшілік адамдарын қабылдау

Мардикар
Соғым, Сыбаға, Сауын

суландыру арықтарын қазу,тазарту,жолдар салуға қатысу
көшпелі аудандардағы малға байланысты төлем

Ортағасырлық қала ауданы
Цитадель
Шахристан
Рабад

ортағасырлық қаланың орталық әкімшілік бөлігі
ортағасырлық қаланың қолөнершілер мен саудагерлер және
жасақшылар мекені
ортағасырлық қаланың қарапайым халық тұратын сыртқы бөлігі

Ұлы жібек жолы
Жылдар
Б.з.б. ІІ ғ ортасы
Б.з.б. 138 ж
Б.з.б. ІІ-І ғ
Б.з.б 1 мың ж ортасы
1253 ж
Жапонияның Нарга
қаласында
Соғдылар
Таразда
Талғар,Испиджап,Отырар
Үндістан
Иран мен Византия
Түрік қағанаты
Қытай

Болған оқиғалар
Жібек жолы халықаралық қатынас жағынан жандана бастады
Қытай императоры Батысқа елшілік аттандырып 13 ж кейін
оралды
Алғаш рет Қытай, Батыс елдеріне жібек артқан керуен жіберді
Дала жолы
Вильгелм Рубрук Екіоғыз (Эквиус) қаласында ирандық
көпестердің сауда орындары болғаның жазған
Соғды тілінде жазылған қолжазба сақталған
Жібек сатуда Қытаймен бәсекеге түскен
Византиядан жасалған күміс құмыралар табылды
Қытайдың әдемі ыдыстары табылды
Пілдер немесе ғылымының дамуы мен даналық патшалығы
Бағалы тастар немесе аңдар патшалығы
Сәйгүліктер мен жыртқыш аңдар патшалығы
Адамдар немесе мемлекеттік басқару патшалығы

Ұлы жібек жолы
Алғашқы сауда
байланысы
Маңызы

Б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлар
-отрықшы және көшпелі мәдениеттің қарым-қатынасы
-қалалар санының артуы

Жолдары

Бағыттары

Тоқтаған уақыты
Тоқталу себебі

-сыртқы байланыстардың өріс алуы
-сауда-саттықтың дамуы
-«Лазурит»-Бадахшан тауынан Иран мен Месопатамияға, Мысыр
мен Сирияға, Қытайға дейін
-«Дала жолы»-Қара теңіз маңынан Дон жағалауына дейін,
Оралдың оңтүстігіне, Ертіске, Алтай мен Қытайға дейін
-«Нефрит»-Жаркентдариядан Шығыс Түркістан мен Қытайға
дейін
-Батыстан Шығысқа
-Іле
-Еуропа
-Орталық және Шығыс Қазақстан
ХІҮ-ХҮ ғасырларда
Теңіз жолдарының ашылуы

Ғұлама ойшылдар
№

Ғұлама

Өмір сүрген
уақыты
870-950 ж

1

Әбу Насыр Әл
Фараби

2

Әл Бируни

973-1050 ж

3

Махмуд
Қашғари

1030-1090 ж

4

Жүсіп
Баласағұни
Қожа Ахмет
Йассауи

1021-1075 ж

Ахмет Иүгнеки

ХІІ ғ соңы-ХІІІ
ғ басы

5

6

1103-1167 ж

Еңбегі
«Ғалымдар
энциклопедиясы»

Не туралы жазды

Философия ғылымындағы еңбегі
ерекше. Аристотельден кейінгі
«екінші ғұлама» атанған.
«Асыл тастар»
22 жасында есімі әйгілі ғалым
ретінде танылған, 150 еңбек
жазған. Жер глобусының пішінің
жасады.
600 қаланың координатын
анықтады.
«Түрік тілдерінің Бұл шығарма түрік тілдес
сөздігі»
халықтардың тұрмыс тіршілігі,
(«Диуани луғат ат әдет ғұрпы, тілі туралы тарихи
түрк»)
дастан.
«Құт негізі білік» Бақытты болудың негізі білім деп
түйіндейді.
«Диуан-иШығармасы-тарихи
хикмет»
этнографиялық, әлеуметтік тілдік
(«Даналық
дерек.
кітабы»)
«Ақиқат сиы»
Дастаны 14 тарау,235 өлеңнен
тұрады,
білім.әдеп,адамгершілік,еңбек
туралы.

7

Сүлеймен
Бақырғани

1104-1186 ж

8

Али ақын

ХІІІ ғ

«Дүниенің
ақыры» («Ақыр
заман»)
«Жүсіп-Зылиха»

Еңбегінде тәңірге сенуді уағыздап,
рухани тазалыққа үндейді.
Махабаттағы адалдықты жырлаған
бұл поэма діни сарында
жазылған.

Ортағасырлық ойшылдар және олардың шығармалары
Жазушы
Геродот б.з.б. 484-425 ж
Стробон б.з.б. 64-б.з.24 ж
Рашид-ад-дин
Әбілғазы
Әбу Насыр әл Фараби
(870-950 ж)
Әбу Райхан әл-Бируни
(973-1050 ж)
М Қашғари
(1030-1090 ж)
Ж Баласағұн
(1021-1075 ж)
А Иүгенеки
Қ.А.Йасауи
(1103-1167 ж)
Сүлеймен Бақырғани
Хакім ата атанған
Әли ақын
Хорезми
Дурбек
Кутуб (Құтб)
Өтеміс қажы

Шығармалары
«Тарих» б.з.б. Ү ғ
«География»
ХІІІ ғ Оғызнаманының ескі нұсқасын бірінші жазды
ХҮІІ ғ толық жазған.
Оғызнама ҮІІІ ғ-да ауызша тарап, ІХ ғ бастап қағазға түсе
бастады.
«Ғылымдардың шығуы»
«Ежелгі халықтардың хронологиясы»
«Астрономияның кілті»
«Түрік халықтарының сөздігі» «Диуани лұғат ат-түрік» Шығарма
тілтану ғылымына үлкен үлес қосқан және бұл еңбекті «түрік
халықтарының энциклопедиясы» дейді.
«Құтты білік» «Бақытты болу жайындағы ғылым» шығармада
қоғамдық, саяси өмір туралы айтылған.
«Ақиқат сыйы» шығармада инабатты болу адал өмір сүру туралы
айтылған.
«Даналық кітабы» «Диуани хикмет» тарихи этнографиялық,
әлеуметтік тілдік дерек.
«Дүниенің ақыры» тәңірге сеніп рухани тазалыққа үндейді.
ХІІІ ғ-да «Жүсіп-Зылиқа» жырын жазып қалдырған.
«Мухаббатнама»
ХІҮ ғ «Жүсіп-Зылиқа» жырын жазып қалдырған
«Хұсрау мен Шырын»
«Шыңғыснама» ХҮІ ғ

М Х Дулати

Қ Жалайри
Шах Махмуд Шорос
Усман Кухистани
Рашид-ад-дин
Л Гумелев
(1912-1992 ж)
А Левшин
(1799-1879 ж)

1544-1546 ж Кашмирде парсы тілінде «Тарихи-Рашиди»
шығармасын жазды. Қазақ хандығының құрылу, Моғолстан
мемлекетінің тарихы, Жетісудағы саяси процесстер, ХҮ-ХҮІ ғ
Оңт-Шығ Қазақстанның әлеуметтік экономикалық жағдайы туралы
жазылған.
1600-1602 ж жазылған «Жылнамалар жинағы» «Жамиғат-аттауарих» шығармада Сібір ханы Көшімді Шайбани ұрпағынан
таратады және орыс патшасы Б Годуновқа сыйға тартқан.
«Тарих»ХҮ-ХҮІ ғ-ғы қазақ хандары туралы жазылған.
«Тарихи Әбілхайыр хани»
«Жамиғат-ат-тауарих» Шыңғыс мемлекетінің тарихы туралы
жазылған.
«Көне түркілер»
«Қырғыз-қазақ немесе қырғыз қайсақ даласы мен ордасына саяхат»

Түркі тайпаларының діни сенімдері
Көк (Тәңірі)
-Қағандар Көк
(Тәңірі) әмірімен
билік құрған.
-Көк (Тәңірі) әмірімен
жеңіске жеткен.
-Араб деректерінде:
«Түріктер Тәңір
біреу»,-дейді, бұл
«құдай жалғыз» деген
ұғымды береді деп
жазған.

Ұмай ана
-Ошақпен балалардың
қомқоршысы деп
есептеген.
-Тоныкөк жазуында:
«Көк, Ұмай,
қасиетті»Жер-су,
міне, бізге жеңіс
сыйлаған осылар.
-Ұмайға табыну
Алтайдың кейбір
түркі тілдес
халықтарында ХІХ
ғасырдың аяғына
дейін сақталып келді.

Бөрі
-Қазақтарда Бөріге
табынудың белгісі
оның қасқыр атын
атамауы Хангай
тауындағы бір үнгірде
қасқырдан
түріктердің бабалары
туған деген аңыз бар.
Осы жерде қағандар
жылына бір рет
құрбандық шалған.
-Балаға, жақсы бәйге
атына тіл көз тимеу
үшін Бөрінің тырнақ,
тіл, тісін тағып
қойған.

От
-Византия елшісі
Земархты Түрік
қағанына кіргізуден
бұрын жанып тұрған
оттың арасынан
өткізіп, одан кейін
қабылдаған.
Баба ата қаласының
қамалын қазғанда,
қалың күлдің қабаты
табылған.
-Отпен аластау әлі
күнге дейін сақталған
(отты баспау, отқа
түкірмеу т.б.)

Ислам дінінің Қазақстанда таралуы
Уақыты
ІХ ғ-дың 2-ші
жартысында
ХІ-ХІІ ғ
Х-ХІІ ғ-да

Пайда болды
Ислам дінінің архитектуралық жүйесі пайда болды.
Құрлыс жүйесінде терракота пайдаланылды.
Мешіттер салына бастады.

Кесенелер мен мешіттер
Атауы
Арыстан баб
кесенесі
Алаша хан кесенесі

Қай ғасырға
жатады
ІХ-Х ғ

Қай жерде
орналасқан
Отырар маңы

Қай кезенде салынған
Кім салдырған

ХІҮ-ХҮ ғ

Қарағанды обл
Қаракеңгір өзені
Түркістан
қаласында
Жамбыл обл
Тараз қаласы
Жамбыл обл
Тараз қаласы
Қарағанды обл
Кенгір өзені
Жезқазған
қаласынан 45 км

Қарахан немесе оғыз-қыпшақ
заманы
Әмір Темір 1397 ж бастап
салдырған
Қарахан мемлекеті тұсында

Қожа Ахмет Йассауи ХІҮ-ХҮ ғ
1397-1404 ж
Айша-Бибі
ХІ-ХІІ ғ
кесенесі
Бабаджа-қатын
Х-ХІ ғ
кесенесі
Жошы хан кесенесі
ХІІІ ғ

Дың ескерткіштері
Басқамыр

ҮІ-ІХ ғ
ҮІІІ-ХІ ғ

Мырзарабат, Якка
сардобасы
Ақыртас,Тасақыр

ҮІ-ІХ ғ

Білеулі

ҮІІ-ҮІІІ ғ

Көккесене

ХІҮ ғ

Рабиға Сұлтан Бегім
кесенесі
Будда
ғибадатханалары
Баба-ата мешіті

ХҮ ғ ІІ
жартысы
ҮІІ ғ соңы-ҮІІІ
ғ басы
ІХ ғ ІІжартысында
ХІ ғ
Жетісуда

Боран мұнарасы
Құйрықтөбе
Отырар
Тараз
Түркістан
Қолбасшы Дәуітбек
кесенесі
Қорқыт күмбезі

ҮІІ-ҮІІІ ғ

ХІ-ХІІ ғ

Қарахан мемлекеті тұсында
Алты Орда дәуірінде салынған

Киіз үйге ұқсайтын діни құрлыс
Жезқазған
қаласынан 83 км
Мырзашөлде
орналасқан
Жамбыл обл
Тараз қаласы
40 км жерде
Қазақстан мен Қарақалпақстан
шекарасында
Қызылорда обл
Сырдария
жағасында
Түркістан қаласы

Отырар
Тараз
Түркістан
Тараз
Қызылорда обл
Қармақшы ауданы

Ақбешім, Суябтан

Ірі мешіт болған
Ең ертедег мешіт табылды
Екі шығыс моншасы
Екі монша орны
Шығыс моншасы ХХ ғ 60 ж

Орта ғасырлардағы қалалар
Оңтүстік Қазақстанда
37 қала

Жетісудың оңт-батысында
36 қала

Жетісудың солт-шығ
70 қала

Қалалар
30 га асатын қалалар

10га дан 30 га дейін қалалар

Отырар, Испиджаб,
Булух, Хурлуг
Қапал,
Сауран
Қалалар
Осбаникент
Сүткент
Сығанақ, Жанкет, Ашнас, Жент, Баршынкент
Балаж, Берукент
Басқамыр, Аяққамыр
Сарайлы, Торайлы
Құлан ҮІІ-ХІІІ ғ
Құйрықтөбе ҮІ-ХІІІ ғ
Атлах ҮІ-ХІІ
Баласағұн
Созақ ҮІ-ХІХ ғ
Сайрам ІХ-ХІІІ
Талғар ІХ-ХІҮ ғ Тальхиз

10 га жетпейтін қалалар
Алмалық, Лавар,
Ақтам, Арасан,

Орналасқан жері
Арыстың орта ағысында
Сырдарияның орта ағысында
Сырдарияның төменгі ағысында
Қаратаудың терістігінде
Ұлытау етегінде
Кенгір өзені бойында
Жамбылда
Шымкентте
Талас алқабында
Шу алқабында
Оңтүстіккте
Оңтүсттікте
Алматыда

Қалалардың маңызы
Қалалар
Тараз
Суяб
Испиджаб
Құлан
Екіоғыз / Эквиус
Отырар
Йасы
Сауран ХІ-ХҮІ ғ
Сарайшық ХІ-ХҮІ
ғ

Маңызы
«Даңқты ізгі ниетті түріктердің қаласы, көпестер және саудагерлер»
қаласы.
Оған әр елден саудагерлер келеді ал халқының жартысы саудамен
айналысады
«Әлем саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі»
Қытайлықтар «Цзюйлень» деп атаған
Іле бойындағы «Екіоғыз /Эквиус» қаласында қытайлық көпестердің
сауда орны болған» дейді В Рубрук
ҮІІІ ғ-дан Тарбанд, Фараб ХҮІІ ғ-ға дейін өмір сүрді
ХІҮ ғ-дан бастап Түркістан деп аталды Шауғар ХҮІІ ғ-дың
2-ші жартысынан Қазақ хандығына өтті
І ғасыр қазақ-өзбек хандарының арасында талас тудырған
ХІҮ ғ Ноғай Ордасының және Қасым хан тұсында біраз уақыт Қазақ
хандығының астанасы болған

ХІІІ ғ Қазақстанда құрылған моңғол
ұлыстары

Жошы ұлысының
аумағы
Ертістен батысыЕуропаға дейінгі жер

Шағатай ұлысының
аумағы
Оңтүстік, Оңт-Шығ
Қазақстан, Орта Азия,
Шығ Түркістан

Үгедей ұлысының
аумағы
Батыс Моңғолия,
Алтай, Тарбағатай,
Ертістің жоғарғы
ағысы, Ордасы
Чугучак маңы

Төле ұлысының
аумағы
Моңғолия жері

Моңғол мемлекетінің әскери басқару құрылымы
Барұнғар (Оң қанат)
Кул (Орталық қанат)
Жоңғар(Сол қанат)
Түмен 10000 әскер, басқарушысы түменбасы
Мыңдық 1000 әскер, басқарушысы мыңбасы
Жүздік 100 әскер, басқарушысы жүзбасы
Оңдық 10 әскер, басқарушысы оңбасы
Кешіктен Шыңғысханның жеке басын қорғайтын әскер

Моңғол мемлекетінің басқару құрылымы
Мемлекеттің басты заңы
Яса (Жасақ)

Империя әкімшілік аймақ
95 аймақ

Әскери әкімшілік аймақ
3 Барұнғар,Жоңғар,Қол

Моңғол шапқыншылығы
Жылдар
1155/1162-1227 ж
1206 ж
1207-1208 ж
1207-1209 ж
1211-1215 ж
1217 ж
1218 ж
1218 ж
1218 ж
1219 ж
1219 ж
1920 ж
1219-1220 ж
1219-1221 ж
1223 ж
1219-1224 ж
Шыңғысхан
1927 ж

Болған оқиғалар
Теміжүн (Шыңғысхан) туды
Моңғол империясы құрылды астанасы Қарақорым қаласы
Жошы Сібір халықтары мен Енесей қырғыздарын бағындырды
Шыңғысхан таңғұттарды,Тұрфанды,ұйғырды бағындырды
Қытайды бағындырды
Жебе ноян Жетісуға аттанды Күшілік ханды басып алуға
Моңғолдар Жетісуға енді
Баласағұн қаласы соғыссыз берілді
Отрарға 450 адамдық, 500 түйелік керуен жіберді
150 мың моңғол әскері Ертістен Сырдарияға қарай қаптады
Моңғол әкері Отырарды қоршауға алды.
6 ай шайқастан соң Отырар жермен-жексен етілді. Отырар опат болды.
Сыр бойындағы қалалар моңғол иелігіне көшті
Орта Азия түгел жаулап алынды
Қалқа өзені бойында орыс-қыпшақ біріккен әскерлерін талқандады
Қазақстан мен Орта Азия Шыңғысхан империясының құрамына қосылды
Басып алған жерлерді 4 ұлына ұлыстық иелікке бөліп берді
Шыңғысхан мен баласы Жошы қайтыс болды

Алтын Орда ХІІІ ғ ортасы-ХҮ ғ ортасы
Алтын
Орданың
құрылуы
Алтын
Орданын
күшеюуі
Бату хан
Берке хан

Жошы ұлысы аумағында құрылғаналғашқы мемлекет.
-негізін қалаған Бату (Батый хан) 1227-1255 ж билік құрды.
-Алтын Орданын негізін қалады 1243 жы