Тасмола археологиялық мәдениеті. Зерттеу сұрағы: «Мұртты обалардың» ерекшелігі неде?

Қазақстан тарихы

Бөлім:		5.3 Сақтар
Педагогтің аты-жөні:		Қожахметова Мағрипа
Күні: 26.01.2024ж
Сынып: 5 »б»		Қатысушылар саны:		Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы:		Тасмола археологиялық мәдениеті. Зерттеу сұрағы: «Мұртты обалардың» ерекшелігі неде?
Оқу бағдарламасына сәйкес оқыту мақсаты:		5.2.2.1 археологиялық ескерткіштерді сипаттау 5.2.1.2 ежелгі тайпалардың дүниетанымын сипаттау
Сабақтың мақсаты		Ерте темір дәуіріндегі археологиялық ескерткіштер мен ежелгі тайпалардың дүниетанымын сипаттайды.
Құндылықтар		Ұлттық мүдде: қоғам игілігі үшін қызмет ету; Талап:технологиялық және цифрлық дағдыларды ілгерлету; Ар-ұят :Әдеп нормаларын ұстау;
Сабақтың барысы
Сабақтың кезеңі//уақыты	Педагогтің әрекеті		Оқушының әрекеті		Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 5 минут	Ұйымдастыру кезеңі. Үй тапсырмасын сұрау. Wordwall платформасындағы Random ойыны арқылы үй тапсырмасы сұралады. 1.Тасмола мәдениетін қалдырған тайпа? 2.Тасмолаға зерттеу жүргізген ғалымдар? 3.Мұртты обаларда жерлеудің қанша түрі бар? 4.Ең алғашқы ескерткіштер қай жерден табылған? 5.Мұртты обалар Қазақстанның қай бөліктерінен табылды? 6.Ғалымдар обалардың «мұртты » болуын немен байланыстырады? БЫМ.«Миға шабуыл» «Тасмола археологиялық мәдениеті» атты тақырыпта бейнеролик көрсету. Оқушыларға ой қозғау мақсатында бағыттаушы сұрақтар беріледі. -Балалар,біз бұл бейнероликтен қандай ескерткіштер туралы білдік? -Тасмола мәдениетін неліктен мұртты обалар деп атаған? - Тасмола мәдениетінің қандай ерекшеліктерін байқадыңдар? Оқушылар сұрақтарға жауап берген соң сабақтың тақырыбы мен оқу мақсатын таныстыру.		Білім алушылар үй тапсырмасының сұрақтарына жауап береді. Оқушылар өз ойларын ортаға салады. Білім алушылар жауаптары арқылы жаңа тақырыпқа көшу		Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады . «Мадақтау»	слайдттар https://wordwall.net/resource/67124526 https://youtu.be/woxqUweTjcI?si=jQE7JCdPp2PYoy8A https://wordwall.net/resource/67125749
Сабақтың ортасы 35минут	Мұғалімнің түсіндірмесі. М.Тақырып төңірегінде қысқаша түсініктеме береді. Топтық жұмыс.«Тарихи сәйкестік» ойыны  Топтағы оқушыларға мәтін таратылып беріледі. Мәтінмен танысып,өзара талқылайды. Wordwall платформасы арқылы топтар берілген тапсырмаларды орындайды. І топтың тапсырмасы. Мұртты обалар мен Шілікті қорғаны ескерткіштерін салыстырыңыз. ІІ топтың тапсырмасы. Мұртты обалар мен Бесшатыр қорғаны ескерткіштерін салыстырыңыз. ІІІ топтың тапсырмасы. Мұртты обалар мен Берел қорғаны ескерткіштерін салыстырыңыз. Жұптық жұмыс. «Ақиқат немесе Жалған» әдісі. Тапсырмалар Ақиқат Жалған 1. “Мұртты обалардың” үш кездеседі. жалған 2. Үлкен үйіндінің астыңғы жағына жылқы жерленген жалған 3. Обалардағы «мұрттың» шығысқа қарай тартылуы ежелгі ата-баба рухын қастерлеу сияқты дәстүрімен байланысты. Ақиқат 4.Исседондықтар айға табынған Жалған 5.Кіші үйіндіге қыш ыдыс салынып, жылқы жерленген Ақиқат 6.»Мұртты обалар» кешенінде қайтыс болған ардақты тұлғаларды еске алу ,қоштасу,биік рухын мәңгілікке аттандыру салтанаты өткізілген Ақиқат Жеке жұмыс. Тест тапсырмасы Pliskers платформасы арқылы тест тапсырмасын орындайды. 1)Берілген суреттен аражігін білдірмей бірінің үстіне бірі салынған екі обадан тұратын және шығысқа қарай екі тас тізбек тартылған мұртты обаның түрін табыңдар. 1)В 2)А 3)Г 4)Б 2) Суретті пайдалана отырып,қыш құмыра мәйітпен бірге жылқы шұңқыр сыртында болғанымен бір үйінді астында жерленген және шығысқа қарай екі тас тізбек тартылған мұртты обаның түрін атаңдар 1)А 2)В 3)Б 4)Г 3)Үлкен үйінді солтүстікте, ал кіші үйінді оңтүстікте орналасқан және шығысқа қарай екі тас тізбек тартылған мұртты обаның түрі 1)Г 2)Б 3)А 4)В 4)Үлкен үйіндіге жақын, шығыс жағынан, кіші оба салынған және шығысқа қарай екі тас тізбек тартылған мұртты обаның түрі 1)А 2)Б 3)В 4)Г 5)Мұртты обалардың шығысқа қарай бағытталу себебі неге табынғандығын білдіреді 1) Айға 2)Ұмай анаға 3) Күнге 4)Тасқа		Мәтінмен оқып,танысады Өзара талқылайды. Әр топ Wordwall платформасында берілген мәліметтерді тиісті қорғандармен сәйкестендіреді.Археологиялық ескерткіштерді салыстырады. Тапсырманы қорғауда оқушылар тақырыбын қорғаған оқушыларға сұрақтар қоя алады. Әр жұп бірлесіп кестені сәйкестендіреді Тапсырманы орындап болған соң Wordwall платформасы арқылы сәйкестендіру кестесінің сұрақтарына жауап береді. Дескрипторлар: Суретті пайдалана отырып,берілген сипаттамадан мұртты обаның түрлерін табады. Діни танымын анықтайды.		Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады . « Үздік топ» Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады. «Таблойд» Мұғалім оқушылар жауабын мұқият тыңдап кері байланыс беріп отырады ҚБ:10б Оқушылар Pliskers платформасы арқылы бағаланады	https://wordwall.net/resource/67127983 https://wordwall.net/resource/67129402 слайдттар Қазақстан тарихы 5 сынып Т.Омарбеков,Г.Хабижанова. Мектеп баспасы. 2017жыл слайдттар https://wordwall.net/resource/67125749 кесте слайдттар суреттер интерактивті тақта
Сабақтың соңы 5 минут	Рефлексия «Рефлексті нысана» Үйге тапсырма:Тасмола археологиялық мәдениеті тақырыбын қайталау		Оқушылар Белсенді болдым. Түсінікті болды. Жаңа тақырыпты игердім. Белсенді қатыстым сөздерді бағалау шкаласына стикерлерін жапсырады.		Оқушылар бағалау критерийле- рімен өз деңгейлерін бағалайды	стикерлер

« Тапқырлар» тобы

Жұп

тық жұмыс.

«Ақиқат немесе Жалған»

Тапсырмалар	Ақиқат	Жалған
1. “Мұртты обалардың” үш кездеседі.		жалған
2. Үлкен үйіндінің астыңғы жағына жылқы жерленген		жалған
3. Обалардағы «мұрттың» шығысқа қарай тартылуы ежелгі ата-баба рухын қастерлеу сияқты дәстүрімен байланысты.	Ақиқат
4.Исседондықтар айға табынған		Жалған
5.Кіші үйіндіге қыш ыдыс салынып, жылқы жерленген	Ақиқат
6.»Мұртты обалар» кешенінде қайтыс болған ардақты тұлғаларды еске алу ,қоштасу,биік рухын мәңгілікке аттандыру салтанаты өткізілген	Ақиқат

Wordwall платформасы арқылы Random ойыны арқылы үй тапсырмасы сұралады.

1.Тасмола мәдениетін қалдырған тайпа?

2. Ғалымдар обалардың «мұртты » болуын немен байланыстырады?

3.Мұртты обаларда жерлеудің қанша түрі бар?

4.Ең алғашқы ескерткіштер қай жерден табылған?

5.Мұртты обалар Қазақстанның қай бөліктерінен табылды?

6.Тасмолаға зерттеу жүргізген ғалымдар?

Тасмола мәдениеті

1.Доғаланған тас тізбектер

2.Мұртшалардың күншығыс бағытында салынуы

3.Адам мен жылқыны қатар жерлеген

4.Жерлеу құрылысына тастарды көптеп пайдалану

5.Темір ұшты жебелерді жасаған

6.Тұсбағадар ретінде пайдаланған

Берел қорымы

1.Ер адам мен әйел адам қатар жерленген

2.Он үш жирен ат табылған

3.Жылқылардың басына маска кигізілген

4.Мәйіттерді бальзамдаған

5.Саркофагта мәйітті жерлеген

6.Самұрық құс мүсіні-тайпа көсемінің белгісі

Тасмола мәдениеті

1.Доғаланған тас тізбектер

2.Мұртшалардың күншығыс бағытында салынуы

3.Адам мен жылқыны қатар жерлеген

4.Жерлеу құрылысына тастарды көптеп пайдалану

5.Темір ұшты жебелерді жасаған

6.Тұсбағадар ретінде пайдаланған

Бесшатыр қорғаны

1.»Патша обалары» аталған

2.Жерүсті мен жерасты обаларынан тұрған

3.Меңгір тастармен қоршалған

4.Сағана 3 бөліктен түрады

5.Әлеуметтік теңсіздік

6.Діни жоралғылар өткізген

Тасмола мәдениеті

1.Доғаланған тас тізбектер

2.Мұртшалардың күншығыс бағытында салынуы

3.Адам мен жылқыны қатар жерлеген

4.Жерлеу құрылысына тастарды көптеп пайдалану

5.Темір ұшты жебелерді жасаған

6.Тұсбағадар ретінде пайдаланған

Шілікті қорғаны

1.Үшінші «Алтын Адам» табылған

2.Бәйгетөбе обасы

3. 4303 дана алтын түймешіктер

4.Алтын бесжұлдыз -биліктің белгісі

5.Арқар түріндегі қапсырма

6.Алтын қорушы самұрұқтар

Тасмола Тасмола мәдениеті

1.Доғаланған тас тізбектер

2.Мұртшалардың күншығыс бағытында салынуы

3.Адам мен жылқыны қатар жерлеген

4.Жерлеу құрылысына тастарды көптеп пайдалану

5.Темір ұшты жебелерді жасаған

6.Тұсбағадар ретінде пайдаланған

Берел қорымы

1.Ер адам мен әйел адам қатар жерленген

2.Он үш жирен ат табылған

3.Жылқылардың басына маска кигізілген

4.Мәйіттерді бальзамдаған

5.Саркофагта мәйітті жерлеген

6.Самұрық құс мүсіні-тайпа көсемінің белгісі

Бесшатыр қорғаны

1.»Патша обалары» аталған

2.Жерүсті мен жерасты обаларынан тұрған

3.Меңгір тастармен қоршалған

4.Сағана 3 бөліктен түрады

5.Әлеуметтік теңсіздік

6.Діни жоралғылар өткізген

Шілікті қорғаны

1.Үшінші «Алтын Адам» табылған

2.Бәйгетөбе обасы

3. 4303 дана алтын түймешіктер

4.Алтын бесжұлдыз -биліктің белгісі

5.Арқар түріндегі қапсырма

6.Алтын қорушы самұрұқтар

Wordwall платформасы арқылы Random ойыны арқылы үй тапсырмасы сұралады.

1.Тасмола мәдениетін қалдырған тайпа?

2. Ғалымдар обалардың «мұртты » болуын немен байланыстырады?

3.Мұртты обаларда жерлеудің қанша түрі бар?

4.Ең алғашқы ескерткіштер қай жерден табылған?

5.Мұртты обалар Қазақстанның қай бөліктерінен табылды?

6.Тасмолаға зерттеу жүргізген ғалымдар?

мәдениеті

Геродоттың жазбаларында Орталық Қазақстанды аргиппейлер мен исседондар мекендегені айтылған. Қазіргі ғалымдардың анықтауынша, Сарыарқаның солтүстік батысында аргиппейлер, орталығында исседондар, шығысында аримаспылар тұрған.

Көшпелілер қар еріген кезден бастап көктеуге көшкен. Қыстан арықтап шыққан мал оңалуы үшін көктемде асықпай көшкен. Өйткені ақпан мен наурыз айларында мал төлдеп, жылдам жүруге мүмкіндік бермеген.

Малшылар күн ысымай тұрып, жазғы жайылымға тезірек жетуге асыққан. Жазда малды семірту үшін қолайлы жағдай жасау қажет болды. Жазғы тұрақ күн ыстығына байланысты ұзаққа созылды. Жаздағы негізгі мәселе су болып табылған. Мал жаю 6 айдан 9 айға дейін созылған.

Сарыарқаның ерте темір дəуірі ескерткіштері "тасмола мəдениеті" деп аталады.

Алғашқы ескерткіштері табылған жер – Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Тасмола өңірі. Бұл мəдениетті исседон тайпалары қалдырған.

Тасмола мәдениетінің ерекшелігі – “мұртты обалар”. Ол екі жерлеу орнынан тұрады. Обалардың біреуіне адамды, екіншісіне атын жерлеген. Обалардан шығысқа қарай тастан қаланған мұртқа ұқсас екі тас құрылыс тартылған.

“Мұртты обалардың” 4 түрі кездеседі. Біріншісі – үлкендеу обаның шығыс жағынан салынған кішілеу оба. Екіншісі – екі оба оңтүстіктен солтүстікке қарай қатар салынады. Үшіншісі – алдымен үлкен оба салынады, оның үстінен кіші оба тұрғызылады. Төртіншісі – үшіншіге ұқсас, бірақ бұл обалардың ара жігін қазба барысында ғана анықтауға болады.

“Мұртты обалар” бағдаршам рөлін атқарған. Белгілі бұрышпен салынып, оңтүстік, солтүстік, батыс, шығысты көрсеткен.

“Мұртты обалар” Орталық Қазақстаннан басқа Солтүстік, Шығыс Қазақстан және оңтүстік өңірлерден де табылған.

Қысқы жайылымға қар кеш жауып, ерте еріп кететін аймақ таңдалынды. Қыста жел соқпайтын жерлерге орналасу көзделді. Қысқы жайылымдар солтүстік аймақтың оңтүстігіне таман орналасты.

Солтүстік аймақтағы шаруашылықтың басым түрі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелілерде қой көп болды. Шаруашылықта басты орында жылқы болған.

Қазақ даласында жұт болып тұрған. Жұт кезінде жерді қалың мұз басып, мал шөп тауып жеу үшін тұяғымен оны жара алмайды. Жұт 6-8 жылда, кейде 10-12 жылда бір қайталанып тұрған.

Жайық пен Ертіс өзендері арасында сақ үлгісіндегі мәдениет қалыптасуына Тасмола мәдениетінің әсері болған. Ұлыбай атырабының ескерткіштері Тасмолаға ұқсас келеді. Өйткені олар да “мұртты обаларға” иесімен бірге атын қоса көмген.

Бесшатыр қорымы

Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жақ жағалауындағы Желшалғыр тауының етегінде орналасқан.Бұл қорым үлкен ,орташа және шағын 31 обадан тұрады. Жерлеу ғұрпының сән-салтанатты және қарапайым болып бөлінуі қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті көрсетеді.1957-1958 жылдары К.Ақышев бастаған археологтар зерттеген.Бесшатыр обалары солтүстіктен оңтүстікке қарай 2километр,ал шығыстан батысқа қарай 1 километр аймақты алып жатыр.Үлкен Бесшатыр обасын ғалымдар «патша» қорғандары деп атайды.Өйткені бұл обаларда патша сияқты ең беделді,ең даңқты адамдар жерленген.Патша обалары орналасқан бұл жерлерге сақтар ғасырлар бойы келіп ,құрбандықтар шалып,діни жоралғылар жасаған.Діни салтанатты өткізетін орындарды қойтастар және меңгір тастармен қоршаған.Ерекше жағдайлардың бірі -үлкен обалардың астынан арнайы қазылған жерасты жолдарының табылуы.Олар жерлеу,ас беру,құлшылық ету,құрбандық шалу,ғұрпына байланысты діни жоралғылар өткізі мақсатында жасалған.Обаны үйер алдында оның табанына жалпақ тастардан бірнеше қабат тас төсеніш төселген.Тас жамылғының үстіне топырақ пен қиыршықтастардан оба үйілген.Сағана жер бетіне орнатылған.Сағананың қабырғасы бөренеден қиып салынған. Бесшатыр сағанасы бірнеше бөліктен тұрады:дәліз(дромос),қабір алдына кірер ауыз және жерлеу бөлмесі.Бесшатыр, обасынан семсер -ақинақтар ,қола ұшты жебелер,темір пышақтар,шаш түйрегуіштер, ақық моншақтар табылған.

Берел қорымы

"Тарихи диктант"

"Мұртты обалар"-..... дәуірінің ескерткіштері болып табылады. Бұл ескерткіштер ..... мәдениетіне жатады. Қазақстанда мұртты обаларға жататын ..... астам ескерткіштер тіркелген. Зерттеушілердің пікірінше "мұртты" кешендер ...... жасау үшін де салынуы мүмкін. Мұртты обалар құрылысының басты материалы-.....

Жерлеу құрылысы 3 бөліктен тұрады: үлкен қорған, кіші қорған және ұзын тас тізбектері. ..... мәйіт жерленген.

....... жылқы қаңқасы мен ыдыс сынықтары жерленген. Мұртшалар ...... бағытында салынған.

Керекті сөздер: тастар, 300, үлкен қорғанда, күншығыс, ерте темір, тасмола, кіші қорғанда, астрономиялық болжамдар Дескриптор:

1. Мұртты обалардың темір дәуіріне жататындығын біледі.

2. Зерттеушілердің пкірімен танысады.

3. Археологиялық ескерткіштердің құрылыс материалдары, жерлеу ережелері туралы түсінеді

Тасмола мәдениеті – Мұртты обалар туралы толық мәлімет алу үшін, мәтінмен жұмыс жасайды. 1. Мұртты обалардан табылған археологиялық олжаларды тізбектеп кластер құру. 2. Мұртты обалардың ерекшелігін. 3. Кескін картаға мұртты обалардың табылған жерін белгілейді. Дескриптор: -Обалардан табылған олжаларды біледі; Обалардың ерекшеліктерін анықтай алады; Обалардың Оқушылар мәтінмен жұмыс жасайды ПТМС формуласына салып Ақпараттық мәтін оқулық

табылған жерлерін анықтап, көрсете алады. 1-тапсырма Кесте толтыру «Мұртты обалардың» сызбасына назар -аударып, олардың ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

А В С Д Дескриптор: - «мұртты обалардың» ерекшеліктерін анықтайды; - «мұртты обалардың» құрылымдық ерекшеліктерін атайды. 2-тапсырма Картамен жұмыс \айтылым\ Дискрипторы - Картадан тасмола мәдениетінің географиялық орналасқан аймағын айтады; - Мұртты обалармен көрші орналасқан мәдениеттерді ауызша сипаттайды;