Тәуелсіздік табыстырған атаулар

І. Кіріспе

«Жалпақ жұртыңды,иісі алашыңды құрметтеу алдымен өзің тұрған өлкеннің тарихын,табиғатын тануда,адамдарын ардақтаудан басталады».

Н.Назарбаев

Тіл ғылымның бір бөлімі ономастика саласы десе,ономастиканың негізгі бөлімдерінің бірі топонимика (жер-су,қала,дала аттарын зерттейді).Ал ұлттық топонимия этикалық мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады.Онда этностың тарихы,салт-дәстүрі,шаруашылығы мен тыныс-тіршілігі жайында аса бағалы мәліметтер беріледі.

Жер-су атаулары –біздің тарихымыз бен мәдениетіміздің көрінісі.Олар көптеген тарихи оқиғалардан құнды деректер бере алатын,сол арқылы өлкетанушылық білімімізді кеңейтіп,рухани дүниемізді байытып,ұлттық тұлғамызды қалыптастыратын дүние.

Ұлттық тарихымыздың белгісіне айналған елді мекендер атаулары әр ғасыр шежіресінен сыр тартып,салт-дәстүрден,халықтың өмір-тұрмысынан дерек беретін қайнар көзі.Атуларға негіз болған белгілердің барлығын да ұлтымыздың,ата-бабаларымыздың да танымы жатыр деп айта аламыз. «Жер-судың атауы – тарихтың хаты» деген халық атауында терең мазмұн,сындар-лы салмақ жатыр.

Қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов: «Біздің қазақ-жер аты,тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя білген жұрт.Қайда,қандай өлкеге барсан да жер,су,жаһан дүзде кездескен кішкентай бұлақ атының өзіңде қаншама мән-мағына,шешілмеген құпия сыр жатыды» ,-дейді.

Большевиктік идеология халықтың саны адам айтқысыз өзгертіп,көп нәрсені бұрмалады.Саяси тарихтың ықпалында – елді кім билесе,сол өз билігін заңдастырудың,яғни мойындатудың бір құралы ретінде,өзінің жүргізіп отырған саясатына ыңғайлап,елді мекендердің атын өзгерткен.Бұл ұлттық рухты,халықтың тарихи,мәдени санасын бір жолатада өшіруге бағытталған іс болатын.

Егемендіктің алтын күрек желі еспегенде,сондай әккі саясаттың толдық жүзеге асатыны кәміл еді.Осы олқылықтар қазір түзетілуде.

Ғасырлар бойы тіршілік етіп,өмір сүріп келген ата-бабаларымыздың кең аспан астындағы құтты мекені,кірін жуып,кіндігін кескен ата жұрты,мал өргізіп,жыл он екі ай көшіп-қонған өрісі, өсіп-өнген өлкесі,мұрагер ұрпағы үшін өзіндік бар болмысымен емес,оның аты-жөні атауымен де,едене жақын,ерекше ыстық.Өскен жердің кәусар бұлағы мен салқын самалы,орманды тоғайы мен жазира даласы,асқар тауы мен айдынды шалқар көлі –бәрі де әр кімнің жанымен сензінетін табиғи ордасы болса,оның атаулары мәңгі бақи жадында сақталатын,атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын асыл қазына,тарихи жәдігер.

Қазақ даласының бәрі атауға толы .Мұндағы географиялық және көне

1

атаулар ықлым заманнан сыр шертетін тарихи ескеткіштер.Өйткені онда

өткен дәуірдің әлуметтік жағдайы,тұрмысы,этнографикалық ерекшеліктері,ең негізгісі –сол кездегі тілдік қалып көрінген.

Кең байтақ даланы алып жатқан қазақ сияқты ұлы халықтың осы кең өлкедегі,сұлу сахарадағы тұрмыс –тіршілігі де сөзбен таңбаланып,тарих қойнауына бізге жеткен.Халықтың тілдегі осы сөздер жер-су атаулары немесе топонимдер деп аталады.

Әрбір атау –(халықтың) мәдени өмірімен сабақтастыра қарастыру арқылы ғана жер-су атауларының да табиғатын тануға,қоғамдық маңызын сезінуге болады.

Алдын-Шығыс-күн шапағатын шашатын жағымды,артын – Батыс – күн бататын ұнамсыз сипатталған,оң қолын – Түстік, сол қолын - Терістік деп танитын халқымыз жер-су атауларын қоюда да осы принциптерді берік ұстаған.

Ұлттық топонимия-этникалық мәдениеттің құрамдас бөлігі. Жер-су атауларында этностың тарихы мен салт-дәстүрі,наным-сенімі,тыныс –тіршілігі туралы бағалы мәліметтер беріледі.Мұның өзі жас ұрпақтың өлкетанымдық білімін кеңейтіп,дүниетанымдық көзқарасын қалыптастырады.

Жер-су нысандары берілген атаулар қазақтардың сенімді серігі болған. Мысалы, Шөлдала,Соғанды ( қаңды су) атаулары сол жердің тұрмыс-тіршілікке жайсыздығын білдірсе ,Көлқайнар,Қызылқайнар ,Рахат,Көкой секілді атаулар қазақтардың ол елді мекенді жайлы қоныс ретінде қоныстанғандығын білдіреді.

Ономастикалық атаулар халықтың рухани жады,ол атауларда үлкен таным бар,рух бар ,мағына бар.

Топонимика-тіл,тарих ,өлкетану ,география,архив көздері мен көркем әдебиет.Біздің ойымызша жер бетіндергі әрбір географиялық атау-тіл арқылы қоғамдық паспорт алған ұлттық сана –сезімнің көрінісі.Елімізден ежелден аталған жер , су,өзен,көл атаулары –баға жетпес байлығымыз.

Жер-су атаулары-әр дәуірдің ескерткіші ретінде халық тарихынан,ой- санасынан,ұғым-нанымнан дерек беретін,құнды дүние,ұлттық ерекшелігімізді айтқындайтын көрсеткіш.

Жер-су атаулары-асыл байлығымыз,халқымыздың философиялық дүниетанымы,эстетикалық талғамы,болашаққа сенімің айқындайтын факторлардың негізгісі.Өлкеміздегі «Қызыл сай», «Шошақтау», «Жолақ діңгік»-Жасөркен,Сеңгірбай көлі,Көкіштің көлі,Сұлутөр,Көккөл,Құрал молда мешіті,Дербіс болыстың диірмені,Базарбай,Төрегелді каналдары және тағысын тағылар осыны айғақтаса керек.

Жер-су атаулары халықтың жазылмаған кітабы , әрі мәдени-рухани мұрасы болып қала бермек.

Облыста бұрындары саясиландырылған, бүгінгі таңда Қазақстанның

2

тарихи,рухани, географиялық ерекшеліктерін ескермейтін, саясатқа кереғар, эстетикалық тұрғыдан жағымсыз естілетін көптеген атаулар өзінің тарихи атауларына қайта ие болды.Мысалы: Жуалы ауданындағы

Евгеньевка-Көлбастау, Нововознесеновка-Көктөбе,Казанка-Кәріқорған, Самсоновка-Күреңбел,Зыковка-Жүрінбай, Ленин путь-Әбдіқадыр, Мойынқұм ауданындағы Фурмановка-Мойынқұм, Т.Рысқұлов ауданындағы К.Маркс ауылы-Құмарық, Калин-Көкдөнен,Байзақ ауданы бойынша Михайловка-Сарыкемер, Головоновка-Қостөбе, Королевка-Жібек жолы, Талас ауданында Ильич-Қызыләуіт, Қордай ауданындағы Успеновка-Бетқайнар, Малоархангеьское-Үлкен сұлутөр болып өзгертілді.

Сонымен қатар облысымызда ұлтымызға жат, саясаттан ада, ұйымдастырыушылық тұрғыдан кедергі келтіретін атаулар да жоқ емес. Жуалы ауданы бойынша Любимовка, Мяк,Юсуповка,Марьяновка ауылдары, жамбыл ауданына қарасты Гродеково селосы, Карой селолық округіне қарасты Октябрь елді мекені , Пионер ауылы Октябрь жеміс, Бірселу еңбек, Бесжылдық, Пионер, Меркіде Гранитагорск Интернациональный, Мойынқұмда Мирный кенті, Т.Рысқұлов ауданы бойынша Ленин ауылдық округі,Новосел ауылдық округі, Юбилейный ауылдары, Қордай ауданы бойынша Степной ауылдық округі, Славное ауылдары сияқты кешегі кеңестік дәуірдің таптық, ұраншылдық белестері әлі де кездеседі.

Егемен қазақ елінің алдында тұрған өзекті мәселелерінің бірі-елді -мекен, жер-су атаулары тарихи тұрғыдан қалпына келтіру болып саналады.

Осы елді мекен атауларын өзгерткенде “Атамның атын-ауылға,көкемнің атын-көшеге” демей тарихи атауларын қайтару қажет.

Қазақ ономастикасының негізін қалаушылардың бірі, ономаст-ғалым Т.Жанұзақовтың айтуынша тіліміздегі жер-су атауларының саны 3 миллионға жетіп жығылатын көрінеді. 2002 жылғы мәлімет бойынша Қазақстандағы 25 мыңдай елді мекеннің, 8 мыңдай мектептің, 20 мыңдай физикалық-географиялық объектілерінің атауларының көпшілігі әлі де елімізге сәйкес реттеуді қажет етеді екен.Ғалымның деректерінің біздің облысымызға да қатысы бар. Қазіргі топонимдеріміздің зерделенуі қандай?Осы бағытта жүргізілетін жұмыстарға кім көшбасшы болуы керек?Осыған назар аударсақ, бабаларымыз қалдырған бейнелі де бай, нақышты да оралымды ана тіліміздің байлығын топонимикада да орынды қолдану арқылы тілімізді тұғырлы ету біздің міндетіміз деп айтқым келеді.

Біздің ойымыз- балабақшада, мектепте орта және жоғарғы оқу орындарында жас жеткіншек, бүгінгі студент- ертеңгі маман өз өлкесін біліп өссін дейміз.

Ауданымызда әлі де құпиясы ашылмаған, тарихи орындар жеткілікті.

3

ІІ. 1.Қазіргі ономастиканың даму үдерістері

Тәуелсіздік ең құдыретті ұғым.Адам баласынан тәуелсіздіктен қымбат та ардақты еш нәрсе жоқ.Адам өмірге құл болып келмейді.Әлдекімге тәуелсіздіктен,соның айтқанына көніп,айдауына жүргенен асқан қорлық жоқ.Бұл ақиқатты ата-бабаларымыз әсте естен шығармаған. Қазір ғасырлар бойы бабалар аманат етіп қалдырған отансүйгіштік сананы одан әрі жандандырып, алдағы ұлы мақсат-мұраттардың іс-жүзіне асуына айқын жол ашылды.

Қызыл империя кезінде орыстандыру саясатының негізінде империя құрамындағы өмір сүріп жатқан республикалардың шекарасы заң жүзінде емес, тек қана шартты түрде болды. Болашақта орыстанатын халықтардың аты совет халқы деген атаумен алмастырылады. Былайша айтқанды совет халқының этностық негізі орыс халқы болды. Аумақтың немесе жер мәселесінің аса күрделі болғандығын Орталықтың (Мәскеу) бір одақтас республиканың жерін күшпен тізеге сала отырып, екінші республикаға беруі.Қазақстанның солтүстігіндегі 5 облысты Ресейге қосу үшін өткен ғасырдың 50ж.бас кезінде жанталасуы, ал оңтүстігінде ұйғыр автономиялы республикасын құрып, қазақтың бір тұтас жерін бөлшектеуге тырысуы, іс-жүзіне асыруы мақсат еткенінен байқалады.

Халықтың тарихи жадын шайып адастыру үшін, орыстандырудың ең басты құрылымының бірі-ғасырлар бойы тарихынан сыр шертетін,қалыптасатын елді мекен,жер-су, тау былайша айтқанда ономастикалық атауларын өзгерту күн тәртібінде тұрды.

Осы мәселеге орай, қазақ тілі білімінің жаңа саласы саналатын ономастиканың-(гр. тілінде «onoma»-«есім,ат» onomastika-«ат қою өнері», яғни атауларды зерттейтін ғылым сала ) халқымыздың тіл тарихын, дүниетанымы мен мәдениетін,салты мен бай лексикалық қорын жан-жақты қамтитын ғылым екені мәлім.Күні бүгінге дейін қазақ ономастикасының анртопонимика,топонимика,космонимика,

этнонимика сияқты басты салалар бойынша біршама зерттеулер жасалғанмен, оның кейбір бөліктері әлі күнге қолға алынбай,өз зерттеулерін күтуде.

Ойконимдер (елді -мекен атаулары) адамдардың, қоғамның тарихи іспеттес, түрлі себептермен дүниеге келеді, ғұмыр кешеді де өмірде кеңінен қолданыс табады,былайша айтқанда,өзіне тән тарихы бар.Олардың пайда болуы ерте заманда түрлі саяси-экономикалық, тарихи тілдік жағдайларға байланысты болды.

Мұны Жамбыл облысының ойконимдік тарихынан байқауға болады.Енді нақтылай түссек,Жамбыл облысы 1939ж.құрылды.Жамбыл облысы ойконимдерінің үш лексикалық қабаттан тұратыны нақты деректерге негізделе отырып анықталады:1)ежелгі (субсратты) қабат;2) түркі( қазақ) тілдік қабат:а) көне түркілік қабат;ә) қазақ тілдік қабат;3)кірме

4

қабат бұл ішінара:а) араб,иран лексикалық қабат,ә)орыс тілдік қабатқа бөлінеді.

Орыс тілінде географиялық атаулардың қазақ жеріне пайда бола бастауы XVIII ғ.бірінші жартысынан басталып,XIX ғ.аяғына дейін орыс шаруаларының қазақ жеріне қоныс аударып,тұрақтануымен тікелей байланысты болып,XX ғ. Аяғына дейін жалғасты. Бүл кезеңдерде қазақ жерін тұтастай отарлаған патшалық Ресей тарапынан қазақ жеріне келген мыңдаңан келімсектердің есімдері(1млн.200мың)алмастырылып отырды.Бұл кеңестік дәуірде кеңінен етек алып,үдей түсті.Әсіресе 1954ж. Тың және тыңайған жерді игеру саясатына байланысты Ресей,Украина,Белоруссия жерінен көшіп келген,түрмеден босатылған әртүрлі ұлттардың өкілдері қоныстанып,мекендеген жерлерген жаңадан жаппай өздерінің атын берді.

Басқа ел мәдениетінің екінші бір халықтың мәдениетінің дамуына кері әсер етіп,жағымсыз ықпал жауына ономастикалық деректер де толық айғақ бола алады.Бұған тілімізге енген орыс тлі грамматикалық терминдері мен кейбір ономастикалық атаулар толық дәлел.Тәуелсіздік алғаннан кейін кезеңде күңгірттеніп кеткен қазақ ономастикасы қайта жанданып, өзінің тарих атаулары қалпына келе бастады.Бұл кезең (1990-2000жж.) Ұлттық ономастиканың деректік қоры ғылыми-тұжырымдамалық және әдістемелік негздері біршама жетіліп ,әр алуандықсипатқа ие болған,аса нәтижелі де жемісті болды. Осы жылдары республикамызда «Ономастикалық хабаршы»жорналы, «Тіл және қоғам»альманағына ономастика мәселелерін жан-жақты қозғайтын болды.

Арналы орталық жүргізілген орыс тілінің негізінде қойылған Жамбыл облысы ойконимдері Қазақстан топонимдерінің ажырамас бөлігі болып саналады.Жалпы Қазақстан топонимдері республикада қазақ-орыс,орыс-қазақ тілінде қолданумен қатар тұрақты қоғамдық қызмет атқарады. «Республикамыздағы 83-қаланың-28-і,222-ауданның-107-ә,35 қала, ауданның-31-і,222-аудан орталығының-126-сы,204жұмысшы поселькісінің-72-сі,2418 селолық советтің-1197-сі,8369елді мекеннің-3567-сі жаңадан қойылып, тек қана орыс тілінде аталады»[М.Мырзахметұлы.Түркістанда туған ойлар.209б.].

Ал Жамбыл облысының әкімшілік-аумақтық бөлініс елді мекенінің ресми жалпы саны-500-ге жуық.Мұның ішінде 200жуығы орыс тіліндегі атаулар болды.Өзгеотіліп кеткен тарихи атаулардықайта қалпына батыл келтіру,тәуелсіздік орнағаннан кейін шұғыл басталды.Мәселен,1992-2010жылдар аралығында 130-ға жуық тарихи атаулар қалпына келтірілді.Бұл мына томендегі кесте бойынша берілді:

5

реттік саны	жыл	өзгертілген ату саны	реттік саны	жыл	өзгертілген атау саны
1	1990	2	11	2000	2
2	1991	2	12	201	1
3	1992	21	13	2002	-
4	1993	23	14	2003	1
5	1994	7	15	2004	1
6	1995	8	16	2005	-
7	1996	3	17	2006	1
8	1997	38	18	2007	3
9	1998	10	19	2008	3
10	1999	3	20	2009	-

Дегенмен әлі де болса жергілікті жердегі қазақ емес топтасқан этностардың ынтасыздығынан кейбір елді мекендердің атаулары әлі өзгермейжатыр.Атап айтқанда,Гродиково,Октябрь,Пригородное,

Казарма,1,Казарма2,Пионер,(Жамбылауд.),Марьяновка,Юсуповка,Бурное

стансасы, Маяк,(Жуалы ауд.),Каменка,Юбелейное (Т.Рысқұлов ауд.),және т.б.

Әр жылдардағы өзгерістер/Фонд 184,опись 1,дело 147,связка 7,ЖОА материалдары/.Айта кететін бір жәйт,Ұзақ жылдар бойы Жамбыл облысы ойконимдерін зерттеп зерделейтін филиология ғылымдарының кондидаты,3.Құламанованың «Жамбыл облысының ойконимдері» атты еңбегі оқу құралы болып студенттерге ұсынылды.Аталған еңбек Жамбыл облысы, оның ішінде ежелгі Тараз шаһарын серуендік орынға айналдыру ісіне аз да болса септігін тигізері анық.

Келтірілген бір мәліметтің өзінен-ақ XX ғасырдың басындағы Қазақстан жеріндегі ойконимдердің қандай күйде болғандығын аңғарамыз.Сараптама жасап байқасақ,одан да бұрын ауылдардың тарихи атаулары өзгертіліп, тек сандармен нөмірленіп аталған. Бұның да астарында біздің туған жеріміздің өзіне тән бабаларымыз қойған атауларын жадысмыздан шығарып ұмыттыру жатыр.Біз елді мекендердің бұрынғы атауына,сонымен қоса тарихына, ұлттық санамызды жадымыздан шығару саясатының астарына кезінде империяның мән бермегендігін байқаймыз. [ 81-85 б.]

ІІ. 2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс

тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 21 қаңтардағы 45 қаулысы

6

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1.Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс тұжырымдамасы мақұлдансын.

2.Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 21 қаңтардағы 45 қаулысымен мақұлданған.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс

ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

1.Кіріпсе

1.1.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс тұжырымдамасында пайдаланылатын негізгі ұғымдар

Осы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс тұжырымдамасында (бұдан әрі- Тұжырымдама) мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

ономастика-жалқы есімдерді,олардың қалыптасу және түрлену тарихын зерделейтін тіл білімі бөлімі;

топоника –географиялық объектілердің атауларын,олардың туындау,өзгеру,жұмыс істеу заңдылықтарын зерделейтін ономастика бөлімі;

антропонимика-адамдардың (жалқы) есімдерін зерделейтін ономастика бөлімі;

оним-жалқы есім;

топоним-онимнің түрі,географиялық атаулар;

гидроним-топонимнің түрі,су объектілерінің атаулары;

ороним-топонимнің түрі,таудың,қыраттың.шоқының атаулары;

ойконим-топонимнің түрі,елді-мекендердің (ауыл кент,қала)атаулары;

хороним-топонимнің түрі,әкімшілік-аумақтық бірлыктердің атаулары;

зооним-онимнің түрі,жануарлар мен хайуанаттар атаулары;

фитоним-онимнің түрі,өсімдіктердің атаулары;

космоним-онимнің түрі,галактика мен ғарыш денелерінің, жұлдыздар мен жұлдыз шоғырларының атаулары;

этноним-онимнің түрі,халықтың,ұлттыңатаулары.

1.2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыстың қазіргі жай-күйін талдау

Қазіргі уақытта ономастика республикадағы ұлттық тіл саясатының жетекші бағыттарының бірі ретінде тек ғылыми-практикалық,мәдени-тарихи ғана емес,сондай-ақ қоғамдық-саяси маңызға да ие болып отыр.

Қоғам дамуының кез-келген кезеңінде ономастикалық атаулардың тарихи маңызы зор болды.Адакм қоғамдастығының бірде-бір,бірде-бір

7

мемлекет өзінің даму процесінде өзінің ан-тропонимдері мен топонимдерінің жинағынсыз өмір сүрген емес.Сондай-ақ,қазақстандық

қоғамдастықтың да ежелгі тарихи дәуірде қалыптасқан ұлттық ономастикалық жүйесі бар.Қазақстанның көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ономастика жүйесі ХІХ ғасырдың екінші жартычынан бастап түбегейлі өзгерістерге ұшырады және патша үкіметінің отаршылдық мүдделеріне,кейіннен кеңес жүйесінің тоталитарлық саясатына қызмет етуге мәжбүр болады.Отаршылық пен тоталитарлық режимдердің идеологтары ономастиканы қоғамның тарихи-мәдени санасына әсер етудің саяси құралына айналдырды.Нәтижесінде қазақ ономастикасының өзіндік болмысында,ұлттық ерекшелігіне,әсіресе оның топонимикалық және антропонимикалық жүйелеріне орасан зиян келтірді.Қазақстан картасы едәуір бұрмалауларға ұшырады.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен және халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде қалыптасуымен ұлттық ономастика әлемдік кеңістікке белсене араласа бастады.Қазіргі кезде ономастикалық бірліктер халықаралық ресми құжаттарда белсенді түрде көрініс алып келді.

Қазақстанның ономастикалық кеңістігінде қамтылған Түркістан,Астана,Байқоңыр,Қарашығанақ және басқалары тәрізді атаулары Қазақстанның экономикасымен,тарихымен,мәдениетімен өзара тығыз байланыста бола отырып,атаулы функцияны алып қана қоймай,сонымен қатар өзіне күшті ұлттық әлеуетті шоғырландырған жоғары ассоциациялық семиотикалық белгілер де болып табылады.

Сонымен қатар,ұлттық ономастикалық дамытудың өзекті міндеттерін іске асыру жөніндегі шаралардың өнімділігі олардын нормативтік құқықтық қамтамасыз етілумен тікелей байланысты.Қазіргі кезде ономастикалық жұмыстын нормативтік құқықтық базасы Қазақстан Республикасы Конституциясының тиісті ережелерімен, «Қазақстан Республикасына тіл туралы»Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі Заңына,Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 4 қарашадағы №3186 өкімімен мақұлданған Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасына,«Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы Заңына,Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 21 сәуірдегі №368 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы үкіметінің жанындағы Мемлекеттік ономастика комиссиясы туралы ережеге,Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 5 наурызда №281 қаулысымен бекітілген ұйымдарды,темір жол станцияларын,әуежайларды,сондай –ақ Қазақстан Республикасындағы физикалық – географиялық объектілерді атау мен қайта атаудың және олардың атауларының транскрипциясын өзгертудің тәртібіне негізделеді.

8

Еліміздегі демократиялық қайта құруларға сәйкес келген ономастика саласындағы жұмысты жүйелендіруді және үйлестіруді одан әрі дамыту мақсатында ҚР-дағы мемлекеттік ономастикалық жұмыстың

тұжырымдамасты әзірлеу қажеттігі туындады.

Бұл ұлттық ономастика проблемаларын мемлекеттік деңгейде қарауға әкеледі.

2.Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттері

Осы Тұжырымдаманың мақсаты –тарихи негіздерге сүйене отырып ,өткеннің жинақталған ғылыми проблемаларын шешудың жолдарын табу,сондай-ақ ұлттық ономастика жүйесінің одан әрі даму бағыттарын анықтау.

Ономостикалық жұмыстың негізгі міндеттері;

Республикадағы ономостикалық қызметті реттеудің ғылыми негізделген бағыттарын айқындау ;

ұлттық ономастика жүйесін одан әрі дамытудың негізгі қағидаттарын айқындау ;

ономастикалық жұмыстың құқықтық негіздерін,қолданылу тетігін және іске асыру нысандарын әзірлеу болып табылады.

3.Тұжырымдаманың негізгі бағыттары мен іске асыру тетіктері

Тұжырымдаманы мынадай бағыттарда іске асыру көзделеді ;

Ғылыми-талдамалық және ғылыми-пракикалық қызмет ;

Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын ретке келтіру,елді мекендерді қайта атау және тарихи географиялық атауларды қалпына келтіру;

Қазақстан Республикасындағы ұлты қазақ азаматтарының тегін, әкесінің атын және жалқы есімдерін реттеу;

Көрнекі ақпараттар мен жарнамалық мәтіндерді ресімдеуді бір іздендіру,үйлестіру және бақылау;

Нормативтік құқықтық базаны одан әрі жетілдіру.

3.1.Ғылыми-талдамалық және ғылыми –практикалық қызмет

Тарихи негіздерге сүйене отырып ,өткен кезеңнің жинақталып қалған ғылыми проблемаларын шешу үшін осы жоба мынадай іс –қимылдарды жүзеге асыруды болжайды ;

Қолда бар топонимикалық қордың негізінде топонимдердің ұлттық лексика –графикалық базасын және Қазақстанның ономастикалық кеңістігінің секторлары бойынша компьютерлік қорды қалыптастыру жөніндегі жұмысты жалғастыру ;

Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіргенге дейін ономастикалық қызметтің ғылыми-фактологиялық базасын одан әрі жетілдіру ;

ономастика мәселелері бойынша қажетті және уақтылы шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін ақпаратты жинау және талдаудың озық технологияларын әзірлеу және пайдалану;

9

нормативтік құқықтық базаны жетілдіру және оның іске асырылуы жөніндегі қабылданып жатқан шаралардың тиімділігін бағалау;

ежелгі халықтық және тарихи қалыптасқан атауларға республика халқының құрметпен қарауын қалыптастыру мақсатында халық арасында түсіндіру жұмыстарын үйлестіру, мерзімді баспасөзде материалдар жариялау, теледидар мен радиодан хабарлар ұйымдастыру;

ономастиканың көкейтесті проблемалары бойынша әдебиеттер шығару жөніндегі жұмысты жалғастыру,сондай-ақ конференциялар,семинарлар,

дөңгелек үстелдер өткізу,кіргеннен кейін сондай-ақ коллективтендіру кезеңіндегі белгілі асыра сілтеулер,идеологиялық қысымдар,жеке басқа табынушылық,тың жерлерді игеру, «қайта құру»мен өзге де тарихи кезеңдер нәтижесінде Қазақстан картасында пайда болған географиялық әкімшілік-аумақтық обьектілердің,жергілікті жерлерді тарихи атауларының өзгеру фактілерін табу және тіркеу,іздестіруі әрі ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру;

Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бірліктерінің,жергілікті жерлерінің, елді мекендерінің,физика-географиялық және басқа объектілерінің тарихи атауларының өзгеруінің нақты байырғы қазақ топонимдерін одан әрі есепке алуды және жүйелеуді жүргізу, қазақ топонимдерінің қолдану жиіліктерін зерделеу;

Ғылыми-талдамалық және ғылыми-практикалық қызметті қамтамасыз етудің негізгі құралдары;

Ономастиканың өзекті проблемалары бойынша ғылыми зертеулерді теориялық сияқты, практикалық бағытта мынадай нақты бөлімдер бойынща дамыту: антропонимия,топонимия(гидронимия, сплеономия, хоронимия, орнимия,посессивтік атаулар) этнонимия, сплеономия, хоронимия, ойконимия және басқалары;

Ономастика жөніндегі деректер базасын тұрақты негізде қолдау, жетілдіру,толықтыру, компьютерлік бағдарламалардың жаңа технологиялары мен әзірленімдерін қолдану жолымен физика-географиялық атаулар мен ойконимдер каталогын қажетті материалдармен жабдықтау;

Ономастикалық жұмыспен өзекті проблемаларының теориялық және практикалық аспектілері бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу;

Ономастика саласындағы әлемдік қоғамдастықтың тәжірибесін зерделеу және есепке алу БҰҰ жанындағы географиялық атауларды стандарттау жөніндегі комиссияның Мәскеудегі ТМД бойынша өкілділігімен өзара іс қимылды үйлестіру;

Республикадағы іргелі ономастиканың және өзгеде ономастикалық қызметтіңғылыми-фактололгиялық базасын одан әрі жетілдіру;

Ономастика мәселелері бойынша қажетті және уақытылы шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін ақпаратты жинау және талдаудың озық технологияларын әзірлеу және пайдалану;

10

Нормативтік құқықтық базаны жетілдіру және оның іске асырылуы жөніндегі қабылданып жатқан шаралардың тиімділігін бағалау;

Ежелгі халықтық және тарихиқалыптасқан атауларға республика халқының құрметпен қарауын қалыптастыру мақсатында халық арасында түсіндіру жұмыстарын үйлестіру мерзімді баспа сөзде материалдар жариялау, теледидар мен радиодан хабарлар ұйымдастыру;

Ономастиканың көкейтесті проблемалары бойынша әдебиеттер шығару жөнінде жұмысты жалғастыру, сондай ақ конференциялар, семинарлар

дөңгелек үстелдер өткізу;

3.2.Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын ретке келтіру, елді мекендерді қайта атау және тарихи географиялық атауларды қалпына келтіру. Әкімшілік аумақтық бірліктерге республикаға айрықша еңбегі сіңген және оның тарихына, ғылымына,

мәдениетіне,әдебиеті мен өнеріне елеулі үлес қосқан адамдардың аттарын, сондай- ақ мемлекет пен қоғам қайраткерлерінің және әлемдік ауқымдағы ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің есімдерін беру және оларды қайта атау кезінде мынадай қағидаттар ескеріледі және сақталады;

қалаларға, қала үлгісіндегі кенттерге, аудандарға былай адам аттары берілмейді;

бір есімнің көп дүркін қайталануына және көбейіп кетуіне жол бермеу мақсатында олар республика бойынша үштен аспайтын және олардың қайтыс болған күнінен бастап бес жыл өткен жағдайда ғана беріледі;

объектілерге есімдер беру ат берілген (өзгертілген ) күнінен бастап он жыл өткеннен кейін ғана жүзеге асырылдады.

Жергілікті өкілді және атқарушы органдарға мыналар ұсынылады:

1)Қаладағы аудандарға, алаңдарға, даңғылдарға, бульварларға, көшелерге, орамдарға, парктерге, скверлерге, көпірлерге және қаланың басқа да құрамдас бөліктеріне ат қою және оларды қайта атау туралы, олардың атауларының транскрипциясын өзгерту туралы шешім қабылдау кезінде:

республикаға айрықша еңбегі сіңген және оның тарихына, ғылымына, мәдениетіне, әдебиеті мен өнеріне елеулі үлес қосқан адам аттарын сондай –ақ мемлекет пен қоғам қайраткерлерінің және әлем деңгейіндегі ғылым мен мәдениет қайреткерлерінің есімдерін әрбір облыс, республикалық маңызы бар қалалар және Астана үшін екіден аспайтын және олардың қайтыс болғанына бес жыл толған жағдайда ғана беру;

көзі тірі адамдардың атын бермеу;

объектілерді қайта атауды ат берілген (өзгертілген) күннен бастап кемінде он жыл өткен жағдайда ғана жүзеге асыру;

2)Мемориалдық тақталарды орнату туралы шешімді қабылдау кезінде мұндай шешімдерді Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігімен келісу.

Осы бағытта мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделді;

ежелгі халақтық және тарихи қалыптасқан атауларға халықтық құрметпен

11

қарауын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түсіндіру және қалыптастыру, түрлі объектілердің: әкімшілік-аумақтық және аумақтық – өнеркәсіптік бірліктердің, елді- мекендердің, сондай-ақ көшелердің, алаңдар мен мекемелердің тарихи атауларын сақтау;

Әкімшілік- аумақтық және аумақтық – өндірістік бірліктердің, сондай-ақ көшелердің, алаңдардың атауларын, мекемелердің атауларын шектен тыс идеологияландырудан арылу; тарихи тонимдерді қайта атау практикасынан топономикалық жүктемесі жоқ атауларды қолданудан бас тарту.

3.3 Қазақстан Республиекасының ұлты қазақ азаматтарының тегін, әкесінің атын және жалқы есімдерін реттеу

Бұл бағыттағы жұмысты жүргізу үшін мынадай іс-шараларды жүзге асыру көзделеді:

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігімен, республиканың азаматтық хал актілерін жазу органдарымен бірлесіп, қазақ антропонимиясы бойынша сөздіктер мен анықтамалар шығару жөніндегі үйлестіру және ұйымдастыру жұмыстарын қамтамасыз ету;

қазақ тілінің фономорфологиялық нормаларына сәйкес ұлты қазақ

азматтарының тегін,әкесінің атын және жалқы есімің индексациялауды жүргізуді,дұрыс ресімдеуді және басқа тілдерге транслитерациялауды үйлестіреуді жүзеге асыру;

антропонимиялық белгілеулерді бірделендіру жөніңдегі және олардың қазақ тілінде жазылуы,олардың басқа тілдерге транслитерациялаудың біртұтас ережелерін белгілеу жөніңдегі жұмыстарды ұйымдастыру.

3.4.Көрнекті ақпараттар мен жарнама мәтіндерін ресімдеуді біріздендіру,үйлестіру және бақылау

Бұл бағытта мынадай іс-шаралар көзделеді:

Ведомстволық объектілерді,ақпараттық-қабырғалық жарнамаларды, коммерциялық құрылымдардың маңдайшалары, шетелдік өкілдіктерді және басқаларын көркемдеп безендіру кезінде тіл мәдениетін жетілдіру жөніңдегі ұсынымдарды әзірлеу;

Жарнамалық қабырғалардағы,ұйымдардың, мекемелердің,меншік нысанына қарамастан кәсіпорындардың атауларында тілдік нормалардың сақталуын бақылай отырып,мемлекеттік тілдегі мәтінінің болуын тексеру жөнінде ономастикалық объектілердің атауларын реттеуді жүргізуі.

3.5.Нормативтік құқықтық базаны одан әрі жетілдіру

Ашық азаматтық қоғамға келетін ономастика саласындағы жұмысты жүйелеу және үйлестіруді одан әрі дамыту мақсатында осы саладағы нормативтік құқықтық базаны одан әрі жетілдіру жұмысын жетілдіру қажет.Осыған байланысты Қазақстанның дамуының қазіргі кезеніңде мынадай шараларды қабылдаған орынды:

12

Ономостикалық жұмыстың сараптамасын жүргізу үшін заңнамаға тиісті өзгерістермен толықтырулар еңгізу;

«ҚР-дағы тілдер туралы» заңның ережелеріне сәйкес келмейтін жарнама мәтіндердің көрнекі ақпаратын ресімдеу үшін жауаптылық мәселесі бойыншы тиісті құжат әзіреу ;

Географиялық объектілердің атауларын мемлекеттік тілде жазу және оларды орыс және басқада тілдерде транскрипциялау ережелерін әзірлеу;

Мемлекеттік тілде антропонимиялық белгілеулерді бірдейлендіру мен жазу жөніңдегі және олардың басқа тілдерге транслитерациялаудың біртұтас ережелерін әзірлеу, мүдделі министрліктер және ведомстволармен бірлесе отырып,Мемлекеттік тілдің фономорфо-логиялық нормаларына сәйкес ұлты қазақ азаматтардың тегін,әкесінің атын,жалқы есімің индекциялауды,дұрыс ресімдеуді және басқа тілдерге транслитерация-лауды жүргізу жөніңдегі нұсқаулықтты әзірлеу;

Нормативтік құқықтық кесіндерге ономастикалық жұмыстың құқықтық негіздеріне және Мемлекеттік ономастика комиссиясы бекіткен атауларды пайдалануға қатысты бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу;

Қазақ ономастикасың жүйелендіру жөніңдегі қызметтердің жұмысын реттейтін нормативтік құқықтық кесіндерді әзірлеу

3.6.Тұжырымдаманы іске асыру тетіктері Тұжырымдаманың кешенді

іске асыру мемлекеттік басқаруды орталық және жергілікті оргондарын отандық ономастиканы одан әрі дамыту жөніңдегі қызметін үйлестіруді меңзейді.

Мәдениет және тіл саласындағы басшылықты жүзеге асыратын ҚР-ның орталық атқарушы органның функциясына мыналар енгізілген:

Мемлекеттік ономастикалық комиссияның жұмыс ұйымдастыру;ономастикалық жұмысты үйлестіру.

4.Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер

Жаһандану қарқынының ұлғая түсіу,Қазақстанда нарықтық қатынастардың күшеюі республиканың ономастикалық кеңістігінің қалыптастыруға өз түзетулерін енгізді.Осыған байланысты ұлттық ономастикадағы өзгерістермен жаңалықтардың әр түрлі үрдістерін реттеу жөніңдегі міндеттер бір жолғы науқан болып табылмайды,керісінше тарихи қашықтығы бар, ұзақ мерзімді және мемлекеттік деңгейде қолдауды талап ететін,материалдық қамтамасыз етуге сәйкес келетін және ғылыми ,терең мәдениетті,ұлттық және әлеуметтік маңызы бар аса маңызды ұжымдық шығармашылық ретінде бағалануға тиіс.

Осы тұжырымдама Республикадағы ономастикалық қызметті үйлестірумен реттеумен қатар,ұлттық өзіндік болмысты жалпы адамзаттық мәдениетпен оның құндылықтарының өзара байланысын қорғау мен сақтау тәрізді гуманитарлық мақсаттарды да болжайды. .[252-256 б.]

13

ІІ. 3.Тәуелсіздік табыстырған атаулар

1929жылы ауданда колхоздастыру басталып 27 колхоз құрылған болса,1952жылы колхоздар біріктіріліп ауданда 14 үлкен колхоз ,совхоздар болған.

1931 жылы ауданда Луговой,Ақыртөбе ауылдарында 2 МТС ашылған.

1954 жылы тың жерлерді игерудің барысында Подгорный,Қорағаты,Алғабас,совхоздары ұйымдастырылған.

Рысқұлов ауданы Жамбыл обылысының оңтүстігінде орналасқан.

Жерінің аумағы 9.1мың км,халқы- 64934 адам. Оның 60143-і немесе

92,6 пайызы қазақтар, 2443-і орыстар 3,8 пайызы, 439-і немесе 0,7 пайызы татарлар, ал қалған басқа ұлт өкілдері 1634 адам немесе 2,5 пайызы.Аудандағы 44 елді мекен 14 ауылдық және 1 кенттік округке бөлінген. Аудан орталығы Құлан ауылы.Шекаралары-оңтүстігінде Қырғыз Алатауымен,солтүстігінде Қарағанды обылысымен,шығысында Меркі,

батысында Байзақ аудандарымен шектеседі.Жерінің басым көпшілігі жазықты дала,таулы,құмды болып келеді.

Ауданның климаты жазы ыстық ,қысы біршама жұмсақ.

Аудан жерінен Қорағаты ,Талды, Жарлысу,Шалсуы,Қорғантас,Шөнгер және басқада кішігірім өзендер өтеді.

Асы,Әбілқайыр,Шілік,Қосапан,Қалғанқол,Жыланды,Көккөл және тау басында Сандық көлдері бар .

Аудан аумағынан халықаралық Алматы-Ташкент автожолы және Қазақстан темір жолы өтеді. Т.Рысқұлов ауданы(бұрынғы Луговой)1938 жылы 4 наурызда Меркі ауданынан бөлініп жеке –шаңырақ көтерген.

Аудан құрылған кезде оның құрамында 27 колхоз,Ленин атындағы асыл тұқымды қой совхозы мен Луговой жылқы зауыты болған.

Аудан көлеміне 1880 жылдан бастап Ресейден,Украйнадан патша жарлығымен шарулар көшіп келе бастаған. Оларға шөбі шүйгін,суы мол жерлер берілген.Орыс пен Украйн шаруалары қоныстанған жерлерде Каменка,Луговой ,Подгорный селолары пайда болған.Алғашқы 2 жылдық мектеп Луговой селосында1892 жылы ашылған.

Құмарық болысы Мұхмеджан Малдыбаев ауылда совет Үкіметін орнатуға белсене араласып,қарапайым халыққа қамқор бола білген адам.Кейін Түрксіб теміржолы салынғанда станцияға Малдыбай аты берілген себебі сол.

1927 жылы көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері,қазақтың бір туар ұлы Т.Рысқұлов Түрксібтің оңтүстік учаскесінде алғашқы рельстің төселуіне қатысқан.

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы

Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы жекелеген әкімшілік –аумақтық бірлік атауларының қайта атау және Актюбинск қаласы атауының транскрибциясын өзгерту туралы.

14

«Қазақстан Республикасының әкімшілік –аумақтық құрылыс туралы « Қазақстан Республикасының 1993 жылы 8 желтоқсандағы Занының 9-бабына сәйкес қаулы етемін.

Мыналар:

1.Жамбыл облысының Луговой ауданы –Т.Рысқұлов ауданы болып қайта аталсын.

Қазақстан Республикасының

Президенті Н.Назарбаев

Астана ,1999 жылғы наурыздың 11-і.

15

ОЙКОНИМДЕР

Аудан бойынша 1991-2017 жылдары аралығында атауы өзгерген

елді мекендер

Құлан ауылы.Т.Рысқұлов ауданының орталығы. Бұрынғы атауы–Луговое. Құландар бір кездері осыдан сан мыңдаған жылдар бұрын ен далада еркін жайылып, әсем де шұрайлы құлан елінің жерін мекендегенге ұқсайды. Сондықтан да жер «Құлан» аталған.

1968 жылдан бері Меркі ауданынан бөлінген. Бұл ежелгі «Ұлы жібек» жолындағы ірі қалалардың бірі болған. Бірнеше ғасырлар бұрынғы гүлденген Құлан қаласының атын есте сақтауға. Тарихымыздың ұмытпау үшін 1992 жылдың 19 наурызынан ҚР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының № 1265 қаулысымен бекітіліп «Құлан ауылы» атанды. Ауыл тұрғыны 12,3 мың адамнан асады. Қазақ, орыс, қырғыз, түрік, шешен, қарашай т.б ұлт өкілдері тату өмір сүруде. Іргесі орта ғасырда қаланған бұл ауылды ұлы Жібек жолы басып өтеді. Ауылда 3 орта мектеп, 1 негізгі орта мектеп, 1 стадион, 2 спорт мектебі, мәдениет үйі, мұражай, ауыл шаруашылығы колледжі, орталықтандырылған кітапханалар жүйесі, музыкалық мектеп, аудандық орталық аурухана, емхана, және тубдиспансер бар.

Әбжаппар Жылқышиев ауылы. Бұрынғы атауы– Қызылту. Ауыл – алғашқы 1928 жылы «Сұлутөр колхозы» болып біріккен. Кейін Шымкенттен «Қызыл ту» орденін жеңіп алып, содан бастап «Қызыл ту» колхозы болып құрылды. 1963 жылға дейін колхоз болып тұрады. 1963 жылдан бастап «Алғабас қой совхозы» болды. 1997 жылы қайтадан ұжым болып құрылып, бұрынғы «Қызыл ту» бөлімшесі Жамбыл облысының әкімі мен облыстық маслихаттың 22.02.1997жылы бірлескен шешімімен(XIII сессия) Әбжаппар Жылқышиевтың атымен аталды. Халық саны – 722 , жергілікті ұлт өкілдері мекендейді. Ауылда Қызыл ту мектебі және Қызыл ту ауылдық кітапханасы бар.

Байтелі ауылы. Бұрынғы атауы– Жеңістің 40 жылдығы. Халықтың өтініші бойынша бұл ауыл ҚР Жоңарғы Кеңесі Төралқасының 19.03.1992жылғы №1265-ХІІ Қаулысымен Байтелі ауылы болып аталады. Халқы – 262 адам. Ауыл кішкене болғанмен – ауызбіршілігі үлгі боларлық ауыл. Ауыл тұрғындарының басым көпшілігі жергілікті ұлт өкілдері. Мал және егін шаруашылығын қатар дамытуда.

Көкдөнен ауылы. Бұрынғы атауы– Калинин. Іргесі 1929 жылы қаланған. ҚР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 04.05.1993жылғы №2189-ХІІ Қаулысымен Көкдөнен ауылы деп аталады.

Көкдөнен аталу себебі. Ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Кенесарының «Көкдөнен» деген аты осы ауыл маңындағы тау етегінде қырғыздармен шайқаста оққа ұшады. Ат жерленген жер Көкдөнен деп аталған. Сондай-ақ бұл жердегі халық аузында Көкдөнен жігіт пен Көгершін қыз туралы аңыз бар. Ауыл аты сол Көкдөненге байланысты қойылған да болуы мүмкін. Сондай-ақ Көкдөнен – Қазақстанның батыс

16

атырабындағы даланың аты. Тур. – монғолдардың «көк» және «дөлеп» сөздерінен құралған топоним. «Жайылым дала» мәніндегі атау. Ауылда 1 орта мектеп, 1 мәдениет үйі бар. Тұрғыны 1,5 мың адам. Қазақ, қырғыз, қарашай ұлт өкілдері тұрады.

Құмарық ауылы. Бұрынғы атауы – Подгорное. ҚР Жоғарғы Кеңесі Торалқасының 04.05.92 жылғы №2189 қаулысымен «Құмарық ауылы» болып аталады. Ауылда 1 орта мектеп, 1 өнер мектебі, 1 мәдениет үйі бар. Әнші Досымжан Таңатаров, әйгілі спортшы Ақжүрек Таңатаров осы ауылдың тумалары.

Жақсылық ауылы. Бұрынғы атауы– Тельман. ҚР Жоғарғы Кеңесі

Төралқасының 04.05.1993жылғы №2189-ХІІ Қаулысы негізінде Жақсылық ауылы болып аталады. Жібек жолы бойында орналасқан. 1 мектеп, кітапханасы бар. 1000 жуық тұрғыны бар. Боксшы Е.Ибраимов ауылдың мақтанышы.

Қарақат ауылы. Бұрынғы атауы – Октябрь-Чарво. ҚР Жоғарғы Кеңесң Төралқасының 04.05.1993жылғы №2189-ХІІ Қаулысымен Қарақат ауылы болып аталған. Аудан орталығы Құлан ауылдық округіне қарасты. Халқы 242 адам. Ауылда қазақ және қарашай ұлттары тұрады. 1 мектеп, кітапхана, ауылдық клуб халыққа қызмет етеді.

Сәлімбай Парманов ауылы. Бұрынғы атауы – Бірлес ауылы. Облыс әкімі мен облыстық мәслихаттың 04.07.1997жылғы. №436А бірлескен шешімімен Бірлес ауылы аталады. Бірлес колхозы құрылғаннан төрағасы С.Парманов болған. Кейіннен еткен еңбегі ескеріліп ауылға аты берілді. Ауылда 715 адам тұрады. Дені қазақ ұлт өкілі. Ауылда 1 орта мектеп, кітапхана бар.

Сөгеті ауылы.Бұрынғы атауы – Алғабас ауылы. ҚР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 04.05.1993жылғы №2189-ХІІ Қаулысымен Сөгеті атауы берілген. Елді мекеннің «Сөгеті» аталу себебі: ауыл үстінен Ұлы Жібек жолы өткен, ал осы жерде үлкен мал суаты болған, керуендер осы жерден демалып малдарын суғарған. Яғни «суатты» сөзі «Сөгеті» деп аталып кеткен. Ауылда 60 үй, 341 адам бар. Жер көлемі – 570 га. 1 негізгі мектеп, кітапхана, медпункт бар.[236-241 б.]

17

Аудан бойынша 1991-2017 жылдары аралығында

атауы өзгерген көшелер туралы мәлімет

Аудан бойынша 1991-2017 жылдар аралығында барлығы 80 көшенің атауы өзгертілген. Оның 2-уі жаңа, 3-уі топоним.

№	көше атауы		растайтын құжат (атауы, күні, айы, жылы, №)
	қазіргі атауы	бұрынғы атауы
Ақыртөбе ауылдық округі, Ақыртөбе ауылы
1	Әміртай Жұманбаев	Базарная	Ауылдық округ әкімінің № 173 шешімі, 2000 жылғы 18 ақпан
2	Молдаш Ниязқұлов	Заречная	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 8 сәуір
3	Орынқұл Тойбеков	Магазинная	Ауылдық округ әкімінің № 49 шешімі, 1997 жылғы 16 қыркүйек
4	Тотан Сейтбекова	Набережная	Ауылдық округ әкімінің № 9 шешімі, 2010 жылғы 14 желтоқсан
5	Сейталы Ахметов	Юрий Гагарин	Ауылдық округ әкімінің № 56 шешімі, 1999 жылғы 16 қаңтар
6	Шәріпхан Кәдірқұлов	Школьная	Ауылдық округ әкімінің № 20 шешімі, 2003 жылғы 4 желтоқсан
Көкдөнен ауылдық округі, Жақсылық ауылы
7	Қарақойшы Нұрсейітов	Октябрьдің 70 жылдығы	Ауыл тұрғындарының хаттамасы, 1995 жылғы 3 тамыз
8	Жармұханбет Әуелбаев	Тың жер	Ауылдық округ әкімінің № 9 шешімі, 2007 жылғы 19 маусым
Көкдөнен ауылы
9	Басқар Битанов	Профсоюз-ная	Ауыл тұрғындарының хаттамасы, 1995 жылғы 3 тамыз
10	Мелс Өзбеков	Школьная	Ауыл тұрғындарының хаттамасы, 1995 жылғы 3 тамыз
Көгершін ауылдық округі, Көгершін ауылы
11	Сопы Есенов	Ленин	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 5 мамыр
12	Байдәулет Керімбаев	Советская	Ауылдық округ әкімінің № 14 шешімі, 1994 жылғы 3 маусым
Қайыңды ауылдық округі, Қайыңды ауылы
13	Бектенбай Қойшыманов	Аққайың	Ауылдық округ әкімінің № 15 шешімі, 2009 жылғы 25 желтоқсан
14	Райымжан Дөнбаев	Бейбітшілік	Ауылдық округ әкімінің № 9 шешімі, 2010 жылғы 22 қараша
15	Жолшыбек Барлыбаев	Клуб	Ауылдық округ әкімінің № 14 шешімі, 2009 жылғы 25 желтоқсан
Қарақыстақ ауылдық округі, Жалпақсаз ауылы
16	Шынқожа Омарұлы	Ленин	Ауылдық округ әкімінің № 9 шешімі, 1998 жылғы 27 сәуір
Қарақыстақ ауылдық округі, Каменка ауылы
17	Қали ата	Новая	Ауылдық округ әкімінің № 6 шешімі, 2010 жылғы 9 сәуір
18	Айдаш Базарқұлұлы	Садовая	Ауылдық округ әкімінің № 6 шешімі, 1997 жылғы 5 мамыр
Құлан ауылдық округі, Құлан ауылы
19	Балқия Абдраймов	Дорожная	Ауылдық округ әкімінің № 125 шешімі,2006 жылғы 24 ақпан
20	Қажымұқан	ДЭСУ- 361	Селолық совет № 13/7 шешімі, 1990 жылғы 26 шілде
21	Рахметәлі Тәжиев	Заводская	Ауылдық округ әкімінің № 134 шешімі, 1998 жылғы 8 маусым
22	Мұсақұл Тәтібекұлы	30 лет Победы	Ауылдық округ әкімінің № 13/1 шешімі, 1999 жылғы 19 ақпан
23	Желтоқсан	Зеленая	Селолық совет № 13/7 шешімі, 1990 жылғы 26 шілде
24	Рахманберді Әмірхан	Интернацио-нальная	Ауылдық округ әкімінің № 239 шешімі, 2002 жылғы 12 тамыз
28	Рахман Медеулов	Комсомоль-ская	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
29	Тоқтаналы Қуанышбекұлы	Кооператив-ная	Ауылдық округ әкімінің № 148 шешімі, 2007 жылғы 7 наурыз
30	Таматай Сембиев	Космонав-тов	Ауылдық округ әкімінің № 28/69 шешімі, 1998 жылғы 29 қаңтар
31	Әміре Тлепов	Ленин	Ауылдық округ әкімінің № 87 шешімі, 1997 жылғы 8 шілде
32	Әмір Шахабаев	Максим Горький	Ауылдық округ әкімінің № 87 шешімі, 1997 жылғы 8 шілде
33	Кенен Әзірбаев	МКСО	Селолық совет № 13/7 шешімі, 1990 жылғы 26 шілде
34	Ыбырай Алтынсарин	МТС	Селолық совет № 13/7 шешімі, 1990 жылғы 26 шілде
35	Қалымбек Қонаров	Мира	Ауылдық округ әкімінің № 126 шешімі, 2006 жылғы 24 ақпан
36	Әміре Исаұлы	Молодеж-ная	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
37	Өзібек Ақжолұлы	Некрасов	Ауылдық округ әкімінің № 157 шешімі, 2009 жылғы 9 желтоқсан
38	Есіркеп Қаратышқанов	Новая	Ауылдық округ әкімінің № 87 шешімі, 1997 жылғы 8 маусым
39	Ниязалы Беркімбекұлы	Набережная	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
40	Достық	Новая	Ауылдық округ әкімінің № 13/7 шешімі, 1997 жылғы 26 шілде
41	Жібек жолы	Октябрь-ская	Ауылдық округ әкімінің № 13/7 шешімі, 1997 жылғы 26 шілде
42	Төле би	50 лет Октября	Аудан әкімдігі жанындағы консультативтік – кеңесші органның № 3 ұйғарымы, 2011 жылғы 12 шілде
43	Сұлтан Садықов	Промышлен-ная	Ауылдық округ әкімінің № 87 шешімі, 1997 жылғы 8 маусым
44	Шойбек Қалқабаев	50 лет пионера	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
45	Оран Болысұлы	Профсоюзная	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
46	Бектенбай Қойшыманов	Первомай-ская	Ауылдық округ әкімінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №71 шешімі
47	Наурыз	РМЗ	Селолық советтің 1990 жылғы 26 шілдедегі № 13/7 шешімі
48	Нармұхамед Әденұлы	Советская	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
49	Әзімбек Исмайылов	Советская	Ауылдық округ әкімінің № 13/7 шешімі, 1999 жылғы 26 шілде
50	Ақылбек Исаев	Садовая	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1996 жылғы 8 мамыр
51	Мұхамедкәрім Жұмабекұлы	Северная	Ауылдық округ әкімінің № 30 шешімі, 1997 жылғы 13 қараша
52	Ахат Қарсыбаев	Чехов	Ауылдық округ әкімінің № 5 шешімі, 1999 жылғы 21 қаңтар
53	Сұлутөр	Шевченко	Ауылдық округ әкімінің № 13/7 шешімі, 1999 жылғы 26 шілде
54	Мақаш Исбаев	1 – мамыр	Ауылдық округ әкімінің № 55 шешімі, 1999 жылғы 24 сәуір
Құлан ауылдық округі, Қарақат ауылы
55	Сарби Қыдыр-ұлы	Бауыржан Момышұлы	Ауылдық округ әкімінің № 143 шешімі, 2009 жылғы 4 қараша
56	Байқұтты Икрашев	Сарыбұлақ	Ауылдық округ әкімінің № 110 шешімі, 2010 жылғы 21 қыркүйек
Ақбұлақ ауылдық округі, Бәйтелі ауылы
57	Шұлғаубай Оспанов	Западная	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 5 мамыр
58	Қоңырат Әлкерейұлы	Жібек жолы	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 5 мамыр
59	Аман Дүкенбайұлы	Наурыз	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 5 мамыр
Қызылшаруа ауылы
60	Мырзахмет Көшкіншиев	Жастар	Ауылдық округ әкімінің № 13шешімі, 1998 жылғы 7 шілде
Рахым Сәбденов ауылы
61	Рахым Сәбденов	Ленин	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 5 мамыр
62	Уәзипа Ақшалова	Мира	Ауылдық округ әкімінің № 8 шешімі, 1998 жылғы 5 мамыр
Луговой ауылдық округі, Луговой ауылы
63	Әбдіманап Исаев	Железнодо-рожная	Аудан әкімдігі жанындағы консультативтік – кеңесші органның № 5 ұйғарымы, 2011 жылғы 12 шілде
64	Қадыр Ахметжанов	Заводская	Ауылдық округ әкімінің № 51 шешімі, 1998 жылғы 31 шілде
65	Иван Плотников	Коммунистическая 2/ 8	Ауылдық округ әкімінің № 4 шешімі, 1998 жылғы 24 қаңтар
66	Смат Есімұлы	Карл Маркс	Ауылдық округ әкімінің № 41 шешімі, 1998 жылғы 12 желтоқсан
67	Әбдікерім Ыбырайымұлы	2 Красно – Октябрь-ская	Ауылдық округ әкімінің № 40 шешімі, 1998 жылғы 10 маусым
68	Әлім Райқұлов	Красно – Октябрь-ская	Ауылдық округ әкімінің № 3 шешімі, 1998 жылғы 23 қаңтар
69	Шаймерден Егембердіұлы	1-ші Лугов-ская	Ауылдық округ әкімінің № 44 шешімі, 1997 жылғы 5 желтоқсан
70	Тоқтағұл Қуанышбекұлы	1- ші микро-район	Ауылдық округ әкімінің № 36 шешімі, 1998 жылғы 27 мамыр
71	Бейбіт Абуталипов	Новая	Ауылдық округ әкімінің № 169 шешімі, 2000 жылғы 14 қараша
72	Әбілқұл Болыс	Пролетар-ская	Ауылдық округ әкімінің № 37 шешімі, 1998 жылғы 27 мамыр
73	Әбіт Қазыбекұлы	Строитель-ный	Ауылдық округ әкімінің № 34 шешімі, 1998 жылғы 20 мамыр
74	Абай Дәулетұлы	Дмитрий Фурманов	ауылдық округ әкімінің № 19 шешімі, 2012 жылғы 23 ақпан
75	Саяқбай Әденұлы	Школьная	Ауылдық округ әкімінің № 38 шешімі, 1997 жылғы 18 шілде
Новосел ауылдық округі, Юбилейное ауылы
76	Раушан Букетов	70 лет октября	Ауылдық округ әкімінің № 5 шешімі, 2008 жылғы 4 ақпан
Өрнек ауылдық округі, Жарлысу ауылы
77	Жапарқұл Шынәсілов	Сәкен Сейфуллин	Ауылдық округ әкімінің № 27 шешімі, 2010 жылғы 9 желтоқсан
Тереңөзек ауылдық округі, Тереңөзек ауылы
78	Жайлыш Сайлаубаев	Абай	Ауылдық округ әкімінің № 191 шешімі, 2000 жылғы 11 ақпан
79	Қазыбай Бижанов	Мәншүк Мәметова	Ауылдық округ әкімінің № 4 шешімі, 2007 жылғы 23 маусым
Тереңөзек ауылдық округі, Шолақ – Қайыңды ауылы
80	Тоқтарқұл Байдосов	Мира	Ауылдық округ әкімінің № 9 шешімі, 2010 жылғы 7 маусым

22

Т.Рысқұлов ауданы бойынша 1991-2017 жылдары аралығында атауы өзгерген нысандар туралы мәлімет

Аудан бойынша Тәуелсіздік алған 26 жылда барлығы 4 нысанның атауы өзгертілсе, оның 2-уі кісі есімі, 2-уі нөмірмен.

№	Нысан атауы		Мекен-жайы	Растайтын құжат (атауы, күні, айы, жылы, №)
	қазіргі атауы	бұрынғы атауы
1	«№1 мектеп-лицейі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі	«Луговская средняя школа» 1968 ж.	Құлан ауылы	Облыстық білім басқармасының 1999 жылғы 1 ақпандағы № 9 п 1 бұйрығы
2	«№2 шағын орталықты орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі	«К.Е.Ворошилов атындағы орта мектебі» 1971 ж.	Құлан ауылы	Т.Рысқұлов аудан әкімінің 27.08.2012 жылғы №322 қаулысымен
3	«Б.Момышұлы атындағы шағын орталықты орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі	«Каменка орта мектебі» 1972 ж.	Каменка ауылы	Т.Рысқұлов аудан әкімінің 27.08.2012 жылғы №322 қаулысымен
4	«Болтай Батыр атындағы шағын орталықты орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі	«№11 К.Маркс атындағы орта мектебі»1968 ж.	Құмарық ауылы	Т.Рысқұлов аудан әкімінің 27.08.2012 жылғы №322 қаулысымен

23

ІІІ. Қорытынды

Жер-су атаулары –біздің тарихымыз бен мәдениетіміздің көрінісі.Олар көптеген тарихи оқиғалардан құнды деректер бере алатын,сол арқылы өлкетанушылық білімімізді кеңейтіп,рухани дүниемізді байытып,ұлттық тұлғамызды қалыптастыратын дүние.

Ұлттық тарихымыздың белгісіне айналған елді мекендер атаулары әр ғасыр шежіресінен сыр тартып,салт-дәстүрден,халықтың өмір-тұрмысынан дерек беретін қайнар көзі.Атуларға негіз болған белгілердің барлығын да ұлтымыздың,ата-бабаларымыздың да танымы жатыр деп айта аламыз. «Жер-судың атауы – тарихтың хаты» деген халық атауында терең мазмұн,сындарлы салмақ жатыр.

Қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов: «Біздің қазақ-жер аты,тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя білген жұрт.Қайда,қандай өлкеге барсаң да жер,су,жаһан дүзде кездескен кішкентай бұлақ атының өзіңде қаншама мән-мағына,шешілмеген құпия сыр жатады» ,-дейді.

Елбасының шығармашылық зиялы қауым өкілдерінің алдында айтқан: “Ата-бабаларымыздың жүріп өткен әрбір жолы, әрбір қазған құдығының атауы бар, ал атау- тұнып тұрған тарих, соны зерттейік, жинастырайық, тарихты қайта қараңдар ”.

Сайып келгенде тәуелсіздіктен кейін тарихи атаулардың қалпына келтіру үдерістері халқымыздың мол рухани қазынасына, мәдени байлығына,тілі мен тарихының қайнар бұлағына айналды.Сондай-ақ әдет-ғұрпымыздың, салт-санамыздың,дәстүріміздің қайта өрлеуіне үлкен серпіліс беріп

отыр.Бұл тұрғыда зерттеу барысы Елбасы қолдап,Үкімет тарапынан қолға алынып отырған «Мәдени мұра»бағдарламасына толық сай келеді.

Сонау тәуелсіздік алған 1991жылдан бері Кеңес үкіметі тұсында орыстандыру саясатының салдарынан қалыптасқан жер-су аттарын қалпына келтіру жұмыстары қолға алынып,көптеген іс-шаралар жүзеге асты.Жер белгілі бір халықтың ата-бабасынан қалған иелігі болғандықтан,оның атаулары сол ұлттың тілінде болуы шарт екендігін ұмытпағандығымыз жөн.Осыған орай, халқымыз өзгертіліп жатқан атаулар (онимдер)туралы мәліметтер нақты біліп, қолданысқа енгізу мақсатында мемлекеттік ономком,терминком тарапынан анықтамалық хабарларға арналған интернеттен сайд ашса дұрыс болар еді.Сондай-ақ, қай нысан, елді мекен болсын,оларға атау беруде ұлттық үрдісті сақтауды естен шығармайық.

25

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Административно-территор.деление РК.Вып.

1-2,Алматы,Астана,2000.455с. Административо-территориальное

деление Каз.ССР,Изд.9,Алматы,1989.453с.

2.Жамбыл облыстық мемлекеттік мұрағат материалдары,Ф.50,

опись-1,дело-4,связка-1,ф-140,опись-2,д-14,св-6,7;Ф-184,о-1,Д-147,Св.-7.

3.Жанұзақ Т.С.Қазақ ономастикасы.Iтом.Астана.2006ж.400б.

4.ҚР тарихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл облысы,Алматы,2002.364б.

5.Құламанова З.А.Жамбыл облысының елді мекен атаулары.Тараз,2005.161б.

6.Тараз, Жамбыл облысы.Энциклопедия.Алматы,2003.574б.

7.Т.Рысқұлов ауданы Жамбыл облысы тарихи және мәдени ескерткіштерінің жинағы:

Алматы, 2011. 268 бет.

8. «Жамбыл облысының топономикалық атауларының анықтамалығы»Тараз ,«Сенім»-2007.236бет.-241бет.252-256 бет.

9. «Жер-су атауларының анықтамалығы»

Алматы: «Арыс» баспасы,2009.568 бет

10.Телғожа Жанұзақ «Тарихи жер-су аттарының түптөркіні»

Алматы:«Сөздік-словарь»ЖШС,2010-365 бет

11. «Ақ жол»газеті 15желтоқсан,2016жыл №146-147 (18340-18341)

1-9 бет.

12. «Ономастикалық хабаршы» журналы,2011 жыл N1 (19) 81-85 бет

Мазмұны

І.Кіріспе....................................................................... 1- бет

ІІ. Негізгі бөлім

ІІ. 1.Қазіргі ономастиканың даму үдерістері.........4-6 бет

ІІ. 2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс тұжырымдамасы туралы ...............................6-13 бет

ІІ. 3.Тәуелсіздік табыстырған атаулар ........................14-23 бет

ІІІ. Қорытынды ............................................................24 бет

Пайдаланылған әдебиеттер .........................................25 б

Аннотация

Зерттеу мақсаты: бұрынғы бодан елдің еркінен тыс өзгертілген жер-су,ауыл,қала аттарын идеологиялық рухани кіріптарлықтан құтқару.

Зерттеу болжамы: ізденуге,сыный тұрғыдан саралауға,әдеби айғақ дәлелдерді дұрыс пайдалануға,ой қорытып, жинақтауға,жүйелі

баяндауға құштарлығын ояту.

Зерттеу жұмысының нәтижесі:Тәуелсіз елдің тұңғыш рет тарихи атымен қауышқан қала,ауыл,кент өзгертілген атауларын байтақ еліміздің әр өңірі мен әр қаласынан көруге болатындығы анықталып,ой түйінделді.

Зерттеу кезеңі: кіріспе бөлімінде Қазақ даласының бәрі атауға толы. Мұндағы географиялық және көне атаулар ықлым заманнан сыр шертетін тарихи ескеткіштер.Өйткені онда өткен дәуірдің әлуметтік жағдайы,

тұрмысы,этнографикалық ерекшеліктері,ең негізгісі –сол кездегі тілдік қалып көрінген.

Кең байтақ даланы алып жатқан қазақ сияқты ұлы халықтың осы кең өлкедегі,сұлу сахарадағы тұрмыс –тіршілігі де сөзбен таңбаланып,тарих қойнауына бізге жеткен.Халықтың тілдегі осы сөздер жер-су атаулары немесе топонимдер деп аталады.

Әрбір атау –(халықтың) мәдени өмірімен сабақтастыра қарастыру арқылы ғана жер-су атауларының да табиғатын тануға,қоғамдық маңызын сезінуге болады.Зерттеу бөлімінде деректер мен дәйектерді тиімді пайдаланып , жан-жақты талдау жасалынды.Қорытынды бөлімінде Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын ретке келтіру, елді- мекендерді қайта атау және тарихи географиялық атауларды қалпына келтірген материалдарды пайдаланды.

Зерттеу өзектілігі: Тәуелсіздік алған жылдары бүкіл республика бойынша қала ,ауыл, кент, стансалардағы көше атауларын өзгерту,

жаңғырту жұмыстары белсенді жүзеге асырылды.Т.Рысқұлов ауданында

9 елді мекен, 4 нысан, 80көше атауларының жаңғыртылып, жаңаша

аталған деректерінен көруге болады.Әлі де мән-мағынасы ескірген көше,

нысан атаулар бар.

Зерттеу жұмысының қорытындысы:

Елбасының шығармашылық зиялы қауым өкілдерінің алдында айтқан: “Ата-бабаларымыздың жүріп өткен әрбір жолы, әрбір қазған құдығының атауы бар, ал атау- тұнып тұрған тарих, соны зерттейік, жинастырайық, тарихты қайта қараңдар ” және М.Мырзахметов ағамыздың “Қорыта айтқанда, қазақ топонимдерінен антропинимдері- қазақ халқының ғасырлар қойнауында қалыптасқан дүние танымының рухани болмысын келешек ұрпағына бірден-бір жолы екенін ұмытпайық” деген сөздерімен аяқтайық.