Тістің құрылысы мен қызметі

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі:

Мектеп: «Қақпақ» жалпы орта мектебі

Күні:

Мұғалім: Жакипова Айна

Сынып: 8

Қатысқандар саны:

Қатыспағандар саны:

Сабақтақырыбы

Тістің құрылысы мен қызметі, олардың гигиенасы

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары

8.1.2.2 тістердің құрылысы, әртүрлі типтері мен қызметтері арасындағы байланысты және тісті күту ережелерін сипаттау

Сабақ мақсаты:

Оқушылардың барлығы

тістің құрылысы, тістің эволюциясы және  гигиенасы туралы біледі

Оқушылардың көпшілігі

тістің құрылысымен таныстыру, тістің гигиенасы туралы түсінік алады

Оқушылардың кейбірі

Сұхбатта сөз, фразалық, ой екпінін орынды қолдана алады.

Уақыт өлшеміне қатысты тұрақты тіркестердің барлығын мағынасына сай қолданады;

Бағалау критерийі

Тілдік мақсаттар

Оқытудың тілдік мақсаты. Оқушылар:

Сабақ барысында қолданылатын сөздермен жұмыс жасау

Өз идеяларын плакаттағы схема түрінде көрсете алады. Кейін оқушылар басқа плакаттармен жұмыс істеп, өз пікірлерін айтып және өз идеяларын дамыта отырып, басқаларының идеяларын толықтырады.

Пәнге қатысты лексика мен терминология

Ғылым

Ғылым функциялары

Зерттеу жоспары

Гипотеза

Тәжірибе

Зерттеу мәселесі

Деректерді талдау

Диалог құруға / жазылымға қажетті сөздер топтамасы тіркестері:

Менің зерттеуімнің кезеңдері … болады деп ойлаймын.

Бұлай айтуға … негіз болды.

Бұл … түсіндіріледі.

Меніңтүсіндіруім ...

Құндылықтардыдарыту

Теорияда алған білімдерін, практикада ұштастыра білуге баулу. Өз бетінше жұмыс дағдысын арттыра отырып, еңбекке тәрбиелеу, пәнге қызығушылығын арттыру,оқушыларды бір – бірін тындай білуге, бірігіп жұмыс жасауға, сыйлауға тәрбиелеу.

Пәнаралықбайланыстар

География

АКТ қолдану дағдылары

Интерактивті тақта,https://twig-bilim.kz/film/how-long-is-a-metre-5958/ бейнематериал

Бастапқы білім

Тәжірибежүргізужоспарынқұрастыруды, қоршағанәлемгебақылаужүргізудіжәнедиаграммалартүріндеқұрастырылғанжоспарбойыншажүргізілгентәжірибенәтижелерінбелгілеуді, қорытындылартұжырымдаудыбіледі.

Сабақбарысы

Сабақтыңжоспарланғанкезеңдері

Сабақтағыжоспарланғаніс-әрекет

Ресурстар

Сабақтың басы

0 – 1 мин

2-6 мин

6-8 мин

Оқушылармен амандасу. Cабақта ынтымақтастық атмосферасын құру. Сұрақ қою арқылы оқушылардың көңіл күйлерін сұрау.

Қызығушылықты ояту:

Тақтада әріптер тұрады, оқушы бір әріпті таңдап, соған тапсырмаға байланысты сөйлемдер айтады.

Сабақтың тақырыбы, оқыту мақсаты, бағалау критерийлері хабарланады

. Оқу мақсатымен, тілдік мақсатпен танысады;

Жетістік критерийлерін болжайды;

Жетістік критерийлерімен танысады.

Қосымша 1.

Үй тапсырмасын тексеру

Оқушыларға сұрақтар беріледі:

Асқорыту тақырыбы бойынша сұрақтар қою.

1. Асқорыту жүйесіне жататын мүшелерді атаңдар.

2. Ауыз қуысының құрылысы қандай?

3. Асқазанның орналасқан орнын және құрылысын сипаттаңдар.

4. Тоқішектің құрылысы мен атқаратын қызметі.

5. Тіл қандай қызмет атқарады?

Презентация

12-18 мин

Терминдер кабинеті».

а). Асқорыту  жүйесінежататын  мүшелердіатаңдар.

б). Ауызқуысының   құрылысықандай?   (1)

в).  Жұтқыншаққұрылысықандай?            (2)

г).  Өңештің  құрылысы  қандай?                 (3)

д). Асқазанның  орналасқанорнынжәнеқұрылысынсипаттаңдар.    (4)

е).  Аш  ішек  қандай  бөлімдердентұрады?      (5)

ё). Тоқішектіңқұрылысықандай?                     (6).

      а)  Сандарғаанықтама беру.

11-13 см   ересекадамныңжұтқыншақтынұзындығы.

25 см   өңештіңұзындығыішіқуыс  бұлшықеттімүше.

5,5-6 метр,бұладамныңашішектіңұзындығы.

25-30 см,  аш  ішектің  асқазаннанбасталған  бөлімі -ұлтабар.

1,5-2 метр, тоқішектіңұзындығы  ашішектеңекіеседейжуан.

7-8 см-дей  құртпішіндітұйықөскінсоқырішекболады.

Жұмбақ шешу арқылы жаңа сабақтың тақырыбы ашылады.

Отыз екі мықты,

Қаз-қатар боп шықты.

Он алтысы үсті,

Он алтысы асты (тіс)

Ортасы

Тістің құрылысы. Әрбір жеке тістің сауыты, мойны және түбірі болады. Тіс сауытының сырты жылтыр кіреукемен (эмаль) қапталған (79-сурет). Кіреуке адам денесіндегі ең қатты ұлпа. Оның бір шаршы миллиметр ауданы 400 килограмдай салмаққа төтеп береді. Кіреукенің бұл қасиеті, оның құрамындағы бейорганикалық заттарға тікелей байланысты. Тіс кіреукесінің 95% кальций фосфатының қосылысынан тұрады. Бұдан басқа оның құрамында фтор, мыс, мырыш, темір, кремний және т.б. заттар кездеседі. Тіс кіреукесінің қалыңдығы да түрліше болады. Тіс сауытының үстіңгі бұдырларында кіреуке едәуір қалың. Балалар тістерінің кіреукесінің құрамында минералдық заттар аз болғандықтан ол жұқа болады. Тістің қызылиектен шығып тұрған бөлігі – тіс сауыты деп аталады. Тістің келесі бөлімі – мойны. Тіс мойны арқылы тіс ұяшықтарына цемент заты арқылы бекиді.

 Тістіңүшіншібөлімі – түбірі. Тістіңтүбіріжақсүйектеріндегіарнайыұяшықтардаорналасқан. Күрекжәнесойдақтістердіңтүбірібір-бірденболса, азу тістердіңтүбіріекеу (кіші азу тістерде) немесеүшеу (үлкен азу тістерде). Тістүбірініңұшындакішкенетесікболады. Осы тесікарқылытістіңішінеқантамырлары мен жүйкелеренеді. Тістіңішкіқуысыборпылдақдәнекерұлпасыментолтырылған. Тістіңтүбірлерідәнекерұлпалыталшықтарарқылытісұяшықтарынаөтеберікбекіген (79-сурет).

Тіскекелетінқантамырлар оны қоректікзаттарменқамтамасызетеді. Тісауырғанданемесетістіжұлғандаауыратыныжүйкелердіңсезімталдығынабайланысты.

Тістіңкөпбөлігіндентин(латынша «dens» – тіс) затықұрайды. Дентин өтетығызсүйекұлпасынантүзілген. Оныңқұрамының 70% фосфаттардан, фторданжәне кальций карбонаттарыныңқосылыстарынантұрады. Микробтардыңәсерінентістің дентин затыныңбұзылуынанболатын ауру тісжегі(кариес ) депаталады (80, a-сурет).

Бүтін, әрісаутістерадамденсаулығыныңбастыкепілі. Ауырғантістерде ауру қоздырушымикробтаркөптепкездеседі. Тістіңбүлінуітіскіреукесініңшытынауынанбасталады. Тіскіреукесініңшытынауықаттызаттарды (мысалы, жаңғақ) шағуданжәнет.б. жағдайлардан да болады. Кейдетымыстықнемесеөтесалқынсусындардыбірініңартынанбірінішукіреукеніңшытынауынаәсеретеді. Тіскіреукесіндегішытынағанжерлергемикробтаршоғырланып, тістіңбүлінуіжалғасабереді. Ауру тістерадамағзасындағыбасқамүшелерге (жүрекке, бүйрекке, буындарғажәнет.б.) де зардабынтигізеді. «Ауру ауызданкіреді» дегенсөздетереңмағына бар. «Тісбүліндідегенше, ішбүлінді. Ішбүліндідегенше, ісбүлінді» дегенсөздертістіңауруыныңішкімүшелергеәсеріндәлкөрсетіптұр.

Ауызқуысынатүскентағамалдыментістердіңкөмегіарқылышайналыпұсақталады да, сілекейменараласады. Ауыздатолықшайналған, әрісілекейменшыланғантағамағзадажеңілқорытылып, тез сіңеді. КөрнектіақынМұзафарӘлімбаевтың «апыл-ғұпылішкен ас, асқазанғатүскентас» дегеннақылынанөздеріңқорытындышығарыңдар.

Адамның да тістерібасқасүтқоректіжануарларғаұқсасжекетоптарғабөлінген. Тістеркүрек, сойдақ, кішіжәнеүлкеназу тістердепбөлінеді (81-сурет).

Ересекадамдарда 28–32 тұрақтытісболады. Оларүстіңгіжәнеастыңғыжақсүйектеріндегіарнайытісұяшықтарындаорналасқан. Әрбіржақсүйектерінде 16 тіс бар. Тістердіңпішіні де әртүрлі. Жақсүйектерініңалдыңғыжағындаорналасқанжалпақтістердікүректістердепатайды. Кейдеолардыхалықарасындамаңдайтістернемесеқасқатістердеп те атайбереді. Жалпыкүректістердің саны 8. Күректістердіңекішетіндегіпішініүшкірлеукелгенсойдақтістер. Олардың саны 4. Адам күрекжәнесойдақтістеріарқылытағамдыжұлыпалыпжейді. Бұлтістерденкейінкіші азу тістерорналасқан. Олардың саны 8. Кіші азу тістерденкейінүлкен азу тістер бар. Олардың саны 12. Азу тістердіңүстіңгібетікедір-бұдырлыболады. Азу тістердіңкөмегіментағамдыұсақтапшайнайды.

Сәбидүниегетіссізкеледі. Сәбидің 6–9 айлығындаалғашреткүректістершығабастайды. Сәбиде 2 жасқадейінбарлығы 20 тісшығады. Бұлтістерсүттістердепаталады. 6–7 жастанбастапсүттістертүсіп, орнынатұрақтытістершығады. «Баланыңжетідетісітүседі» дегеннақылсоныаңғартады. Өйткенібалалардыңжақсүйектерініңмөлшері мен пішініересекадамдарданөзгешеболады. Тұрақтытістердіңбастапқынышанысүттістердіңтүбірініңастындаорналасқан. Оларбірте-біртесүттістерінығыстырабастайды да, сүттістерінеқоректіңкелуінекедергіжасайды. Қореккелмегенсүттістербірте-біртетүседі, оныңорнынаастыңғыжағынантұрақтытістершығады. 12–14 жастатолықтұрақтытістершығыпбітеді. Еңсоңғыүлкен азу тістер 18–20 (одан да кешірек) жасташығады. Олардыкешшығатындықтан «ақылтістер» депатайды. Шынмәніндеолардыңақылғаешбірқатысыболмайды.

 2сурет. Тістіңтоптары:

1 – үлкен азу тістер; 2 – сойдақ (шошақ) тістер; 3 – күректістер; 4 – кіші азу тістер.

  Тісгигиенасы. Тістісауқалпындасақтауүшінәрбіртамақтанғаннанкейінауыздышайып, тістітазалауқажет. Күнсайынтістітаңертеңжәнекешкемұқияттазалапжуукерек. Тістітазалаудабелгіліереженіестеұстаушарт. Алдыменбөлметемпературасындағыдайсуменауыздыбірнешеретшаю; содансоңарнайытісщеткасыментазалау; алдыңғыжағынүйкелейбермейалдыңғы, артқыбүйіртұстарын да мұқияттазалау. Тісщеткасынтістердіңарасыменжоғарыдантөменге, төменненжоғарығақарайысқылау; тістердіңауызқуысынақарағанішкібеттерін де тазалауқажет (80, ә-сурет).

 Әрбірадамныңжекебасыныңарнайытісщеткасыболуытиіс. Тісщетканыпайдаланғаннанкейінжақсылаптазартыпжуып, сабындапқоюкерек. Келесіпайдаланардасабынынжуыптазартыпалуқажет.

Қосымша 2

Топтық жұмыс

Берілген терминдердің анықтамаларына стрелка қою арқылы белгілеу.

1-топ тапсырма. Тістуралымақал-мәтелдер.

Темекітартутістіңертетүсіпқалуынасебепші.

Ауыздақатерліісіктіңпайдаболуы  жағдайларыныңбарлығына  темекісебепші.

Ұзақуақыттемекітартқанадамныңтісіндесарғайу, тіпті  қарайуқұбылысыпайда  болады.

Темекі  шегу   тістіңтүсуі мен пародонтозға   шалдықтырады.

2-топ.  Бес жолды   өлең.

1. Затесім.                Темекі

2. Сын есім.              Зиянды, ұлы.

3. Етістік.             Сарғайады, қарайады, бүлінеді.

4. Сойлем.    Темекіденсаулыққазиян.

5. Синоним. Шылым.