Тоқыма материалдарын көркемдеп сәндеу

АКАДЕМИК Ә.ҚУАТБЕКОВ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТАР
ДОСТЫҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ

 Оқытушы: магистр,
 аға оқытушы А.Б. Балтабекова



Пәні
ні:: Тоқ
Тоқыма материалдарын
көркемдеп сә
сәндеу
 Тақырыбы: Кілемнің желі, арқау
жіптерін дайындау және ширату, түр
жіптерін иіру, келептеу,бояу. Кілемнің
құралдары мен жабдықтарын
(тоқпақ, кесермен пышақ, қайшы
белағаш, адарғы, қалыптар)
дайындау.

Сабақтың тақырыбы: Кілемнің желі, арқау
жіптерін дайындау және ширату, түр жіптерін иіру,
келептеу,бояу. Кілемнің құралдары мен
жабдықтарын (тоқпақ, кесермен пышақ, қайшы
белағаш, адарғы, қалыптар) дайындау.
Сабақтың мақсаты:
 1. Студенттерге кілемнің желі, арқау
жіптерін дайындау және ширату, түр
жіптерін иіру, келептеу,бояу. Кілемнің
құралдары мен жабдықтарын (тоқпақ,
кесермен пышақ, қайшы белағаш, адарғы,
қалыптар) дайындауды үйрету.
 2. Студенттердің танымын кеңейту,
материалды тез қабылдауына жол ашу,
ойлау, есте сақтау қабілеттерін арттыру,
дамыту.
 3. Студенттерді қазақтың қолөнері мен кілем
жабдықтарымен таныстыру, онымен жұмыс істеуге
үйрету, білім беру, жанжан-жақты дамыту.

 Керекті құрал-жабдықтар:
 Альбом, қалам, түрлі-түсті жіптер, кілем
станогі, тоқпақ, адарғы, тарақ, пышақ,
қайшы, отырғыш, күзу ағаш т. б.
 Жұмыстың мазмұны
 Теориялық мәліметті оқып шығу.
 Кілемнің құрал-жабдықтарымен қызметін
анықтау.
 Суреттерін дәптерге түсіру.
 Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта,
тірек сызбалар, оқулық, суреттер.














Теориялық мәлімет
Кілемді жайсаң - төсеніш, ілсең - сән
сән.. Осындай ел аузына ілінген асыл қасиетін ол әліде
сақтап келе жатқан бағалы зат
зат.. Әсіресе, соңғы жылдары кілем тоқу өндірістік кәсіпке
айналып отыр
отыр.. Әйтсе де кілемді қолдан тоқу өнері күннен күмге өріс алуда
алуда.. Кілем өрмегін
құрып, тоқу жақдайында пайдаланылатын жабдықтардың түрлері төмендегідей
төмендегідей..
Иран кілемдері өндірілген орнына ("Исфаһан кілемі", "Қашан кілемі", "Хорасан кілемі"),
ою--өрнегінің тақырыбына (мысалы, саятшылық немесе табиғат көрінісі бейнеленген
ою
кілем) қарай жіктеліп, адам және жан
жан--жануарлардың ұтымды кескінделуімен, кенере
әдіптерінің биязылығымен ерекшеленеді
ерекшеленеді..
Түрікмен кілемдерді де тоқылған жеріне байланысты "Ушан кілемі", "Құла кілемі" т.б.
болып бөлінеді
бөлінеді.. Оның негізгі гүлдері көрнекті жасалып, жиектері әсемдеп жазылған құран
үзінділерімен безендіріледі
безендіріледі.. Орталық гүлдері 8 жапырақты "гелдерден", ал қосымша
өрнектері әр ру кілемінде ("Эрсары кілемі", "Сарық кілемі", т.б.) түрлі
түрлі--түрлі алқызыл түсті
көмкермелерден тұрады
тұрады..
Азербайжан кілемдері тоқылу үлгісіне, орнына байланысты ("Ширван кілемі", "Қазақ
кілемі") бөлінеді
бөлінеді.. Бұл кілемдер түсірілген күмбездердің қонымдылығымен, өрнектердің
биязылығымен көз тартады
тартады..
Украинада, Курск, Воронеж, Тюмень облыстарында да ішінара болса да кілем тоқылған
тоқылған..
Ал 1917 жылдан СССР
СССР--де кілемшілер артельдері ұйымдасып, ескіден келе жатқан
үлгілерге жаңа мазмұн беруге ұмтылуда
ұмтылуда.. Бұл мақсатты жүзеге асыруда Азербайжан мен
Түрікмен ССР
ССР--і кілем тоқу
өндірістері бірлестігінің, көркем шеберханаларының үлесі
мол.. Батыс Европа кілем тоқу өнерінде XVI ғасырдағы шпалерлердің (фламанд,
мол
фрнн нем
нем..) атқарған орны айрықша
айрықша.. XVIІ
XVIІ--XVIII ғасырларда Савонердің түкті кілем
мануфактурасы (1624 ж. Парижде негізі қаланған) өркен жайды
жайды.. Осының әсерімен
Англия мен Испанияда түкті кілемдер тоқыла басталған
басталған.. ХІХ ғасырда ғана
Польша, Болгария, Румыния, Югославия, Францияда тәуір дәрежеге көтерілді
көтерілді..

II. Практикалық жұмыс














Адарғы, тарақ - кілемнің өрнегіне келтіріп шалынған түсті жіптерді, яғни соңғы бір қатар түкті арқауға
нықтап бастыра қағып отыратын жабдық
жабдық.. Тарақтың қолға ұстайтын ағашын (сабын) еменнен немесе
қайың ағашынан жасайды
жасайды..
Тарақтың тістері темірден жасалып,
ағаштың
кеңдеу шетіне, әр тістің арасында 2 мм ашық
қалдырып қашап бекітеді
бекітеді.. Адарғы тарақтың ұзындығы 15
15--20 см, тіс жағының ені 8-10 см, биіктігі 6-7 см
болады.. Тарақтың сабы зімпара қағазбен (наждачная бумага) тазаланып тегістеледі
болады
тегістеледі..
Кесермен пышақ - кілемнің өрнек тізбе жіптері арқауға шалып байлаған соң, артық жіпті кесетін
аспап.. Пышақтың жүзі өткір болуы керек, темірі болат болғаны жөн
аспап
жөн.. Бұл аспапты қолдан жасамай,
дүкенде
сатылатын дайын бәкіні алып пайдалануға да болады
болады.. Соңғы кезде кілем
тоқитын
өндірістік кәсіпшілік мекемелерде түкті кілемді қолмен өрнектеп тоқитын шеберлердің пышақ
пышақ-кесермендері өзгерді деп айтуға болады
болады.. Олар көбінесе кілемнің желі жібіне шалып байланатын түрлі
түрлі-түсті жіптердің артық ұшын кесуге ұстараны да пайдаланалып жүр
жүр.. Ол үшін бәкінің ұстайтын сабын сол
күйінде қалдырып, ұстараның жүзін қайтара егеп кішкене металл қаңылтырын екіге жапсыра иеді де,
бәкінің кесетін жүзіне кигізіп бекітеді
бекітеді..
Ұстараны ұзынан иіп, ортасынан сындырып, бір бөлігін әлгі қаңылтырдың екі қосылған шетінің арасын
қыстырып ұстатады, ұстараның біріншісінің жүзінің өткірлігі азайған соң шығарып тастап, жаңасын
салады.. Осындай кесерменнің бәкінің жүзіне қарағанда үлкен айырмашылығы бар
салады
бар.. Біріншіден,
ұстараның жүзінің өткірлігі бәкіден әлдеқайда артық және ұстараның болаты өте сапалы
сапалы.. Екіншідеи,
ұстараның жүзі өткірлігіне байланысты ұзақ пайдаланылады
пайдаланылады.. Сондай
Сондай--ақ жіп те жеңіл қырқылады
қырқылады..
Қайшы - кілем түгін тегістеп қиюға пайдаланылатын жабдық
жабдық.. Кілем тоқитын шеберге үй тұрмысында
тұтынатын кіші
кіші--гірім қайшыдан гөрі киім пішушілердің үлкен қайшысын пайдаланған дұрыс
дұрыс..
Отырғыш - қалыңдығы 4-5 см қарағайдан немесе қайың ағашынан жасалады
жасалады.. Ұзындығы 2,5-3 м, ені 35
35-40 см, екі аяғының биіктгі 40
40--45 см тақтай қашалып, желімге отырғызылып шегеленеді
шегеленеді..
Отырғышты кілемді тіке тұрып тоқығанда пайдаланады
пайдаланады.. Кілемді әдетте 2-3 шебер қатар отырып тоқиды,
сондықтан отырғыштың ұзындығы кілемнің енінен аздап ұзын болғаны жөн
жөн..
Отырғыш жерге жатқызып тоқылатын түкті кілемгеде пайдаланылады
пайдаланылады..

6 сур./рис.
Көлденең кілем тоқитын станок
Дәстүрлі кілем өрмегінің ңүрылысы
Горизонтальный ковроткацкий станок (по М.С. Муканову)
1. Станоктың жандары/Боковины стайка
2. Көлденең біліктері/Навойные валы
3. Негізгі жттер/Нити основы
4. Белагаш білігі/Вал белагаш
5. Белагаш білігіне бөлінген жіптер/Разделенные нити на валу белагаш
6. Адаргы/Палочка распорка
7. Кілемнің дайындалган аланы/Наработанное поле ковра












Қорытынды
 Пайдаланылған әдебиеттер
 С. Қасиманов қазақ халқының қолөнері
қолөнері..
Алматы,
Алм
аты, Қазақстан 1995 240 б.
 Жүннен жасалған бұйымдар құраст
раст.. К. Мұ
Мұхан
ханов
ов
Алматы; Қайнар 1990
1990--144 б.
 Сұрақтар
 Тоқ
Тоқп
пақтың қызметі қандай
қандай?
?
 Адарғының қызметі не?
 Күзу байлау қалай орындалады
орындалады?
?
 Қайшы
Қайшы,, пышақ қызметі қандай
қандай?
?