Тəрбие əдістері

Тəрбие əдістері
Жоспары
1. Тəрбие əдістері мен тəсілдері жөнінде түсінік
2. Сана қалыптастыру əдістері
3. Іс-əрекет ұйымдастыру əдістері
4. Ынталандыру əдістері
5. Педагогикалық қолдау, оның мəні жəне ұйымдастыру жолдары
6. Тәрбие әдістерін таңдау
1. Тəрбие əдістері мен тəсілдері жөнінде түсінік. Тəрбие əдістері –бұл тəрбие көздеген
мақсатқа жетудің жолдары, тəсілдері. Мектеп тəжірибесіне орай əдістердің жəне бір
анықтамасы – қажетті сапаларды қалыптастыру мақсатымен тəрбиеленушілерді ң санасына,
еркіне, сезіміне жəне қылық-əрекетіне ықпал жасау тəсілдері. Əдістер түрі сан-алуан да
шексіз көп. Ал оның нақты көрінуі өз шəкірттерінің білімдік күш-қуаты мен жалпы
мүмкіндіктерін жете танып, оларды өтілетін материал сипатына байланыстырып ж əне бас қа
да көп оқу жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог əрекетіне тəуелді. Қай т ұл ға,
қанша тұлға араласса, əдіс формасы да сондай əрі сонша – бұл заңдылық. Əлбетте,
əдістердің бəрі бірдей тиімді деп айту қиын. Ол үшін сол əдістің түзілу, қолдану
жа ғдайларын білу қажет. На қты ма қсат қа байланысты дайындал ған к өп əдістерді ң ішінен
біреуі ғана тиімді болуы мүмкін. Тəрбие тəжірибесі алдымен ежелден келе жат қан д əст үрлі
əдістерге арқа сүйегенді тəуір көреді. Алайда, көптеген жағдайларда олардың да тиімсіз
болып қалатыны бар, сондықтан да тəрбиеші əрдайым тəрбиенің нақты шарттарына сай
келер көздеген мақсатқа үлкен үнем жəне мол табыспен , жылдам жеткізетін жа ңа əдістерді
іздестіруге мəжбүр. Тəрбие əдістерін құрастыру, таңдау жəне дұрыс қолдану –
педагогикалық шеберлік шыңы.
Тəрбие тəсілі – жалпы əдіс бөлігі, нақты жақсаруға жеткізетін жеке əрекет. Көркемдеп
айтатын болсақ, тəсіл- тəрбиешінің өз шəкірттерімен бірге мақсатқа тезірек жету үшін
таптап өткен соқпағы. Егер осы тəсілмен басқа да тəрбиешілер пайдалана бастаса, тəсілдер
уақыт озуымен даңғыл жолға - əдістерге айналады. Əдістер мен тəсілдер байланысыны ң
тығыз екені осыдан көрінеді.
Тəрбие құрал-жабдықтары. Тəрбие жеке ықпалдарды байқатса, құрал-жабдықтар
тəсілдердің жиынтығынан құралады. Мысалы, еңбек –тəрбие құралы, ал к өрсету, е ңбекті
бағалау, жұмыс қателігін білдіру –тəсілдер. Сөз (кең мағынада) – тəрбие жабдығы, ал ілікпе
сөз, əзіл ескертпе, ескертпе теңеу – осы жабдық құрамындағы тəсіл. Бұл тұрғыдан кейде
тəрбие əдісін көзделген мақсат үшін қолданылатын тəсілдер мен құрал-жабды қтар ж үйесі
деп те атайды.
Тəрбие əдісі- көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз болар белгілер сан-алуан.

Солар арасында аса танымал болғандарын атап өтейік. Сипаты бойынша əдістер – сендіру,
жаттықтыру, мадақтау жəне жазалау. Мұндағы «сипат» мəні – əдістің ба ғыт-ба ғдарын,
қолдану аймағын, ерекшеліктерін жəне т.б. білдіреді.
2. Сана қалыптастыру əдістері.
Тəрбие процесінің жалпы құрылымынан
байқағанымыздай, дұрыс ұйымдастырылған тəрбиенің бірінші сатысы- оқушыларды ң
өздерінде қалыптасуы қажет əрекет-қылық нормалары мен ережелерін білу (түсіну). Ең
алдымен қандай да сапаны туындатып, орнықтыру үшін, сол сапаны ң м əн-ма ғынасын жете
түсініп алу міндетті. Адамның көзқарастарын, ұғымдарын, наным-сенімдерін
кемелдендіруге бағытталған əдістер тұлға санасын қалыптастыру əдістері атамасын ал ған.
Бұл топ əдістері екінші кезеңде іске қосылатын – сезім, көңіл-к үй тол ғаныстарын
қалыптастыруда аса қажет. Егер оқушы педагогикалық ықпалға бейтараптылы қ пен
немқұрайлылық танытатын болса, тəрбие процесі шабандайды, мақсатқа жете алмайды.
Егер оқушы қабылдаған идеясын өзін толғантқан жарқын бейнеге айналдыра алса ғана,
оның бойында ізгі де жарқын сезімдер туады. Өткен жылдар о қулы қтарында б ұл əдістер
тобы сендіру əдістері деп аталған, себебі олардың міндеті – тұра қты наным-сенімдер
қалыптастыру болған. Оқушы əрекет-қылығына дем беретін оның білімі мен білігі емес, ең
алдымен ол көзделген адами сапаның қоғамдық қажеттігі мен өзіне пайдалылы ғын танып,
оны өз нанымы негізінде əрекет-қылыққа айналдыруы, ал бұл сана қалыптасуымен бірге
жүретін психикалық құбылыс. Тəрбие мазмұнымен белгіленген іс-əрекетке бала белсенді
араласуға дайын болған жағдайда ғана қолданылатын əдіс өз нəтижесін береді.
3. Іс-əрекет ұйымдастыру əдістері. Тəрбие көзделген əрекет-қылық (поведение) типін
қалыптастыруы міндетті. Тұлға тəрбиелілігі түсінік, ұғымнан көрінбейді, ол адамны ң
нақты іс-əрекетімен бағаланады. Бұл тұрғыдан іс-əрекет ұйымдастыру мен қылық
қалыптастыру тəрбие процесінің өзегі ретінде қарастырылады. Аталған топтағы əдістердің
бəрі тəрбиеленушілердің практикалық іс-əрекетіне негізделген. Мұндай іс-əрекетті басқару
үшін педагог оны құрамды бөліктерге – нақты істер жəне қылықтар ға жіктейді. Қажетті
тұлға сапаларын қалыптастырудың жалпыланған əдісі – жатты қтыру. Балада қалыптасатын
қылық, əрекеттің қай-қайсысы да жаттығып, дағдыланудан. Балаға басқалардың қалай
жазатынын əңгімелеп, жазуға, атақты күйші өнерін көрсетіп, домбыра тарту ға үйрету
мүмкін емес. Тəрбиеленушіні мақсатты бағытталған белсенді əрекетке ынталандырмай,
жоспарланған мінез бітісін де орнықтыруға болмайды. Жатты қтыру м əні – талап етілген
əрекеттерді көп мəрте қайталаумен автоматты орындалу дəрежесіне жеткізу. Жатты ғулар
нəтижесі – тұлғаның бекіген сапалары: əдеттер мен дағдылар.
4. Ынталандыру əдістері . Тəрбиеленушіні белгілі іс-əрекетті орындатуға талаптандыру
ниетімен қолданылатын əдістер тобында ынталандырудың орны өз алдына. Бұл əдісті ң
ежелден-ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы жəне бір өте əсерлі
ынталандыру əдісі – жарыстыру əдісін алға тартып отыр. Кейінгі он жылды қта д əст үрлі
ықпал əдістеріне қосымша субъектив-прагматикалық əдістің тиімділігі жариялануда.
Ғ ылыми зерттеулер мен практика нақ тылағ андай, бү гінгі жастардың ерекшелігі - ө мірге
болған прагматикалық (пайдакүнемдік) қатынасы. Осыдан қазіргі заман оқушысы өзіне, өз
жолдастарына тəрбие маған не береді, неге, қай уақытта ол қажет, одан түсер пайда қандай

жəне қаншалықты деген сұрақтарды үстемелеп қоятын болды. Осы секілді пайдак үнемдік –
прагматикалық бағытты ескере отырып, кейбір шет ел педагогикалық ж үйелері тəрбие
процесін тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы коммерциялық қатынас сипатында
бағалайды. Ал мұндай қатынас өзегі – пайда. Əдіс əлі қалыптасып, ресми қабылдан ған
емес, бірақ тұрмыста тəрбиеші мен тəрбиеленушілер арасында түзілетін келісім-шарттар
жүйесімен біртіндеп тұрақтануда.
5. Педагогикалық қолдау, оның мəні жəне ұйымдастыру жолдары . Тəрбие процесінің
нəтижелілігі көбіне оған болған педагогикалық қолдаудың дұрыс ұйымдастырылуына
тəуелді. Мұндай қолдау бүгінгі таңда төмендегідей қарастырылады:
- нақты адамға оның денсаулығы мен психикалық қалпына, оқуына, тұрмыстық əрі к əсіби
бой тіктеуіне кедергілердің алдын алу жəне нақты іс-əрекеттік көмек көрсету;
- адамның жеке басы ерекшеліктерінің орнығу процесін қамтамасыз етуге бағыттал ған
педагогикалық қызметтер;
- ауытқуға бейім қылық-əрекет қиыншылықтарын жеңуге бағытталған ықпалдасты
əрекеттердің ерекше түрі;
- келеңсіз мінез əрекеттеріне бейім жас өспірімге нақты жекеленген жəрдем беру;
- баланы басшылықты жетекке алу;
- тəлім-тəрбие мекемесінің педагогикалық қолдау проблемасын өзінің өмірлік принципіне
айналдыруы;
- балалардың өзін-өзі тану шартына айналып, оқу мен тəрбие ше ңберін үйлестіруге
бағытталған мұғалім мен оқушы ықпалдастығын күшейте түсу.
Педагогикалық қолдау – бұл: а) тəрбиеленуші сенімінен шығу; б) көбіне педагогикалы қ
қолдау қажеттігін өзі сезбейді, бірақ оған мұқтаж болған тəрбиеленушілерге қол ұшы
жəрдемін беріп, қолдап-қуаттау.
6. Тəрбие əдістерін таңдау . Тəрбие əдістерін таңдау – күрделі проблемалардың бірі.
Тəрбиешінің кəсіби қызметтерін орындау барысындағы тəрбие əдістерін таңдауы əрі
оларды пайдалануы көптеген қалыптасқан шарттар мен мүмкіндіктерге тəуелді. Мұндай
шарттар түрі: ниеттелген тəрбие мақсаттары мен міндеттері; тəрбиеленушілердің жас ж əне
даралық ерекшеліктері; тəрбие мезеті; шəкірттердің қызығулары мен қажеттері; оларды
қоршаған əлеуметтік жағдайлар; тəрбиеленуші қатысқан топтың қалыптасу деңгейі;
күтілген нəтижелер; тəрбиешінің өз басы мүмкіндіктері.