Ы. Алтынсарин мұрасы

1
 

ҚОСТАНАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ





ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН МҰРАСЫ
Библиографиялық көрсеткіш

НАСЛЕДИЕ ИБРАЯ АЛТЫНСАРИНА
Библиографический указатель



ҚОСТАНАЙ

2016

2
 
ƏОЖ 01:37.0
КБЖ 91.9:74
Ы 15


Пікір жазғандар:
У.Қ.Қалижанов – филология ғылымдарының докторы, профессор.
Қ.Б.Жарықбаев – педагогика жəне психология ғылымдарының докторы, профессор.
Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым жəне техника қайраткері.
Б.М.Өтегенова – педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.




Ы 15 Ыбырай Алтынсарин мұрасы: библиографиялық көрсеткіш/ құрастыру-
шылар: Т.Ə.Ахметов, С.О.Оспанов. –Қостанай: ҚМПИ, 2016. – 237 б.

ISBN 978-601-7839-13-0

Ыбырай Алтынсариннің туғанына 175 жыл толуына орай дайындалған бұл
көрсеткіш ұлы ұстаз мұрасы жөнінде 1879 – 2015 жылдар аралығында жарық көрген
деректер көзін қамтиды.
Библиографиялық көрсеткіш негізінен қазақ, орыс тілдеріндегі деректерді қам-
туы үшін, екі бөлімге жіктеліп берілді. Оқырмандар іздеген дерегін белгілі бір
тақырып желісінде тез тауып алуына қолайлы болуы үшін əр бөлім негізінен 28
тақырып
аясына шыққан жылдарына орай топтастырылды.
Бұл көрсеткіш əдебиеттанушыларға, ғалымдарға, Ыбырай мұраларын зерттеу-
шілер мен жоғары оқу орындарының оқытушыларына, студенттерге, мұғалімдерге,
кітапхана қызметкерлеріне, жалпы оқырман жұртшылыққа арналған.

ƏОЖ 01:37.0
КБЖ 01:91.9:74

Баспаға Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Ғылыми
кеңесінің шешімімен (24.11. 2015 ж. хаттама № 3) баспаға ұсынылды.




ISBN 978-601-7839-13-0



© Т.Ə.Ахметов, 2016
© С.О.Оспанов, 2016
© ҚМПИ, 2016

3
 
ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

«Сол заманнан бері қарай, біздің кейінгі ұрпағымыздың бəріне де Абай
қандай қадірлі болса, Ыбырай да өз орны, өз арналы мұрасымен аса ыстық, аса
бағалы болды», – деп М. Əуезов айтқандай, Абай ұлы ақын болса, Ыбырай ұлы
ұстаз. Қазақ даласына бұрын – соңды болмаған жаңа үлгідегі мектеп ашушы,
ұйымдастырушы. Қазақ тарихында педагогикалық
ой – пікірдің негізін тұңғыш
қалаушы. Ұлы ұстаздың өнегелі жолын, мұраларын оқып – білу кейінгі
ұрпаққа, əсіресе, болашақ ұстаздарға парыз.
Алайда Ыбырайтану əлі де толық дəрежеде қолға алынбай, кенжелеп
келеді. Оған дəлел – Абайтану 1940 жылы «Абай» жинағына қосымша ретінде
берілген сын – библиографиялық көрсеткіштен бастау алып, 1946 жылы Абай-
дың 100 жылдық мерейтойына орай Н. Сəбитовтің «
Абай» библиографиялық
көрсеткішімен толықса, 1965 жылы «Абай Құнанбаев» – Библиографиялық көр-
сеткіші (көлемі 20 баспатабақ), 1988 жылы М. Мырзахметовтің «Абайтану» –
библиографиялық көрсеткіші (көлемі 12, 60 баспа табақ), ақын мұрасы жөнінде
жазылып, 1889–1985 жылдар аралығында жарық көрген деректер көзін тақы-
рыптық жүйеде тұтас қамтитын «Абайтану» Библиографиялық көрсеткіші (кө-
лемі – 12, 60 баспатабақ) шықты.
Ыбырай мұраларының библиографиялық көрсеткішін тұңғыш рет Қазақ
ССР
–і А.С. Пушкин атындағы мемлекеттік кітапханасы 1979 жылы ғана баспа-
дан шығарды (көлемі 9, 01 баспатабақ).
Осындайда филология ғылымдарының докторы, профессор, ыбырайтану-
шы Б. Əбілқасымовтың: «Заман өткен сайын, ғылым өскен сайын ұлы ағарту-
шылармен байланысты жаңа деректер табылып, олардың еңбектері жаңа бір
қырынан таныла берері хақ. Осы тұрғыда бізге Абайтану ғылымы бүгіндері
қандай етек алып дамып отырса, Шоқантану, Ыбырайтану да сондай дəрежеге
көтерілуі керек сияқты болып көрінеді» деген сөзі ойға оралады [Ыбырай
Алтынсарин тағылымы: Əдеби – сын мақалалар мен зерттеулер /Құраст.
М.Жармұхамедов. –Алматы: Жазушы, 1991.–310–311 б.б.].
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты жанынан Ыбырай Алтын-
сарин мұраларын зерттеу Орталығы ашылып, жұмыс істей бастағанына бір
жылдай
болып қалыпты. Қолдарыңыздағы «Ыбырайтану» (Библиографиялық
көрсеткіш) сол Орталық қызметкерлері еңбегінің алғашқы жемісі.
Бұл кітапқа 1879 – 2015 жылдар аралығында ұлы ағартушы мұралары жай-
ында жазылған əр қилы тақырыптағы мақала, зерттеулер толық дерлік қамты-
лып, оқырмандар мен ізденушілердің іздеп табуына оңай болу үшін тақырып-
тарға бөлініп беріліп отыр.
М.Дулатовтың «Кім сендерді, балалар, сүйетұғын»
деп басталатын «Ше-
шенің балаларын сүюі» аталатын өлеңі Ыбырайға телініп, оның жинақтарына
[Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.], оқулықтарға
[Ана тілі (хрестоматия) – Алматы: Ата мұра, 2009.] енгізіліп жүр. Шындығында
бұл Міржақыптың туындысы [Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы,

4
 
1991. – 384 б.]. М.Дулатовтың бұл өлеңі 1913 жылы Орынбор қаласында жарық
көрген «Азамат» жинағында да бар.
Шығарма кітапқа енген соң оны көпшілік оқиды. Сөйтіп бір қателік онда-
ған қателіктерге ұрындырады. Мəселен, Ы.Алтынсариннің 167 жылдығына ар-
налған «Ыбырай Алтынсарин жəне білімнің қазіргі мəселелері» атты Республи-
калық ғылыми – əдіснамалық семинар материалдарының жинағында М.Дула-
товтың біз сөз етіп отырған өлеңі Ы.Алтынсарин шығармасы ретінде тал-
данады:
«Кім сендерді, балалар, тербететін,
Еркелетіп, ойнатып, сергітетін?
Жалқау болсаң, балалар жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететін, – деген Ы. Алтынсариннің бұл өлең
шумақтарынан отбасындағы ата–ана тəрбиесі мен баланы сүйіп, еркелететінді-
гін жəне ата – ана баланың алғашқы табиғи
тəрбиешісі екенін, қазақ халқының
балажандық қасиеті мен ерекше мейірімділігі бар екенін көреміз» [Қазақ
əдебиетінің қысқаша тарихы. – Алматы: «Қазақ университеті». 2001. – 440 б.].
Маңғыстау облысы Қарақия ауданындағы №4 орта мектептің қазақ тілі
мен əдебиеті пəнінің мұғалімі Нина Жапанованың «Қазақ əдебиеті жəне мемле-
кеттік тіл» [Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.] жур-
налында жарық көрген
. «М.Дулатұлы: «Шешенің балаларын сүюі» (Əдебиет, 8–
сынып) əдістемелік мақаласында, тақырыбы айтып тұрғандай, М.Дулатұлының
шығармасы ретінде қарастырылады.
Мұғалімдерде кінə жоқ, кінə шыққан кітаптарда болып тұр. Сондықтан да,
оқушыларды шатастырмау үшін Ыбырай Алтынсарин жинақтары қайтадан
жарық көрген кезде бұл өлеңді алып тастаған дұрыс деп білеміз.
М.Дулатовтың «Шешенің балаларын сүюі» өлеңі
Ыбырай жинағына «Ана-
ның сүюі» деген атпен қалайша еніп кетіп жүргені бізге беймəлім. Қалай бол-
ғанда да бір өлеңнің екі автор жинағында да қайталанып жүруі оқырманды
əртүрлі ойға қалдырып, шатастырары сөзсіз.
«Абайтану» көрсеткіш кітабындағы Серік Мақпыровтың «Өлеңді Ыбырай-
дікі болғызған мен емес» деген мақаласын Ана тілінің 2006 жылғы 27 көкектегі
нөмірінен тауып
оқысаңыздар да, бұл Ыбырайдің өлеңі емес екеніне көздеріңіз
жете түседі. «Ыбырайтану» библиографиясы көрсеткішінің бір қажеттілігі
осында.
Еңбекті дайындауға жоғарғыда айтылған Қ.Ш. Шалабаева мен Б. Қайыр-
жанова құрастырған (ғылыми консультант – Қ.Б. Жарықбаев) «Ыбырай Алтын-
сарин (əдебиеттер көрсеткіші)», Қостанай обылыстық Ыбырай Алтынсарин ме-
мориялдық музейі қорындағы фотоқұжаттар мен заттар тізімі (құрастырған
бас
қор сақтаушы Балтабаева З. Қ.) пайдаланылды.
«Ыбырайтану» Библиографиялық көрсеткіші əдебиеттанушыларға, ғалым-
дарға, Ыбырай мұраларын зерттеушілер мен жоғары оқу орындарының оқыту-
шыларына, мұғалімдерге, оқушыларға, кітапхана қызметкерлеріне, жалпы
оқырман жұртшылыққа арналған.

5
 
ЫБЫРАЙ (ИБРАҺИМ) АЛТЫНСАРИННІҢ ӨМІРІ МЕН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША АНЫҚТАМА

1841 жыл 20 қазан. Бұрынғы Торғай облысының Арқарағай болысында
(Қазіргі Қостанай облысының Алтынсарин ауданында) дүниеге келген. Əкесі –
Алтынсары Орта жүз, қыпшақ тайпасынан, анасы Аймен арғын Шеген бидің
қызы.
1844 жыл. Қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымовтың Балғожа Жаңбыр-
шыұлының аулын бірнеше рет шапқаны
тарихтан белгілі. Сондай бір қақтығыс-
тың бірінде əкесі – Алтынсары қазаға ұшырап, төрт жасар Ыбырайды Жетібай
Өтемісов деген азамат аман алып қалады. Ыбырай атасы – Балғожаның тəрбие-
сінде ержетеді.
1846 жыл 5 наурыз. Балғожа би Орынбор шекара комиссиясының төраға-
сы генерал-губернатор М.В.Ладыженскийге немересі бес жасар Ыбырайды
ашылмақ мектебіне қабылдауды сұрап арыз
береді.
1850 жыл 23 тамыз. Орынбор қаласындағы қазақ балаларына арналып
ашылған жеті жылдық мектепке Ыбырай отыз баланың бірі болып қабылдана-
ды. Қазақ балалары мектеп табалдырығын аттағанда, орысша бір ауыз сөз біл-
меген. Оқушылардың мектептегі жағдайы мен киім кию салттары қазақтардың
далалық өміріне бейімделген: салт атпен жүруге, гимнастикалық жаттығулар
жасауларына ерекше көңіл
бөлінген. Ойын мен оқу алма-кезек ауыстырылып
отырған: баланы думанға толы өмірінен алыстатпау керек деген ереже басшы-
лыққа алынған. Сол себепті, сабақтың санын азайтып, оқушылардың еркін ой-
нап, таза ауада көбірек болуларына қамқорлық жасалған.
Мектепте жаратылыстану жəне гуманитарлық пəндер оқытылған: ана тілі,
орыс тілі, татар тілі, география, арифметика, геометрия, əн-күй
, гимнастика. Əрі
əдеби-музыкалық кештер ұйымдастырылып тұрған.
Баланы қорқытып, сескендіруге тыйым салынған, қорыққан баланың тілі
кекеш болады деп білген, еңбекті қадірлеуге, кішіпейіл, ұқыпты болуға үнде-
ген.
Қазақ балаларына арналған бұл алғашқы мектеп болғандықтан, оған
«баламызды шоқындырып жібереді» деп қазақтардың көбі сенімсіздікпен қара-
ған. Бұл жайында Мұхтар Əуезов 1923 жылы «Шолпан» журналында
жарық
көрген «Ыбырай Алтынсарин» деген мақаласында: «Сонымен школға бала бер-
мегендердің көбі, «Əлде қандай болып кетеді?» деген сенімсіздік көзбен қара-
ды. «Сынайық», «көп болса, бір бала садақа болар» дегендей қылды. Мұны,
школды ашушылар білген еді. Сондықтан олар школ ашылғаннан бастап, ел
арасында жайылған «Дақпыртын» сөзі орынсыз екендігін көрсету жағын өте
қарастырады.
1850 жыл 23 тамыз. Орынбор қаласындағы қазақ балаларына арналып
ашылған жеті жылдық мектепке Ыбырай отыз баланың бірі болып қабылдана-
ды.
1857 жыл. Он алты жасында оқу бітірген Ыбырай ауылына келіп екі жыл
атасы Балғожаның қарамағында тілмаштық қызмет атқарады.

6
 
1858 жыл, 8 қазан. Орынбор жəне Самара генерал-губернаторының шеші-
мімен Зауряд-Хорунжий шені берілді.
1859 жыл 1 тамыз. Орынбор облыстық басқармасында кіші тілмаш қыз-
метінде болады.
1860 жылы облыстық басқарма Орынбор бекінісінде (Қазіргі Жанкелдин
ауданы) қазақ балаларын оқытатын бастауыш мектеп ашуды жүктейді, əрі өзі
сол мектепте орыс тілінен сабақ беретін мұғалім болып
тағайындалады.
1864 жыл 8 қаңтар. Торғай қаласында қазақ балаларына арналған бас-
тауыш мектеп ашылды. Мектеп ашу салтанатына қазақ ауылдарынан 200-дей
беделді адам қатынасты.
Ы.Алтынсарин Н.И.Ильминскийге 1864 жылдың 8 қаңтарында жазған ха-
тында. «Осы жылы январдің 8 күні көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп
ашылды, оған 14 қазақ баласы кірді, бəрі де жақсы, есті
балалар» деп қуана
жазды.
1867. Тыңғылықты қызметі үшін 25 ақпанда Хорунжий шені берілді.
1868 жыл. Орынбор генерал-губернаторлығы екі əкімшілікке: біреуі –
Торғай облысы, екіншісі Орал. Торғай облысына ол жылдары Қостанай, Тор-
ғай, Ырғыз жəне Ақтөбе уездері қарайтын. Ы.Алтынсарин Торғай уездік соты-
ның уақытша қызметін атқарды. Ол сот бола жүріп, қорғансыз, қарапайым
қа-
заққа қорған бола білді, қолынан келгенінше көмек жасады, шовинистердің
жөнсіз əрекеттеріне жол бермеді.
Осы жылы 1 маусымда Сыр бойындағы Жапбас биінің руы Шолақ Əбілев-
тің қызы Айғанысқа үйленді [ҚМОА, 25 қор, 1-тізбе, 2557-іс, 26 парақ].
1869 жыл, 2 қаңтар. Торғай – облысы Торғай уезі басқармасының іс жүр-
гізушісі (письмоводитель) болып тағайындалды.
1870 жыл. Ресей
Географиялық Қоғамының Орынбор бөлімшесінің №1 за-
пискасында «Орынбор ведмостовасы қазақтардың өлген адамды жерлеу жəне
оған ас беру дəстүрі» жəне Қазан университетінің баспаханасынан «Орынбор
ведмостовасы қазақтарының құда түсу жəне той жасау дəстүрлерінің очеркі»
деген этнографиялық мақаласы жарияланды. Қазақтар арасындағы жаңа тəртіп-
ті енгізу ісінде атқарған қызметі ескеріліп, 1870 жылдың 13 ақпанында үшінші
дəрежелі Станиславский
орденімен марапатталды. Орынбор генерал-губернато-
рының рұқсатымен 1870 жылдың 6 тамызынан 15 қазанына дейін жəне 1871
жылдың 20 тамызынан 20 қыркүйегіне дейін Орынбор генерал-губернаторы-
ның рұқсатымен Торғай уездік сотының, 1871 жылдың 14 қарашасынан 1872
жылдың 1 қарашасына дейін Торғай уезі бастығының аға көмекшісі, ал ол жоқ
кезде уезд бастығының да қызметін атқарды.
1874 жылы Ы.Алтынсарин облыс география қоғамына мүше
болып сай-
ланды.
1876 жыл. Петербург жəне Қазан қалаларына барды: Географиялық қоғам-
ның көрнекті ғалымдарымен кездесті, қазақ халқының этнографиясы мен
фальклорына қатысты мол деректер жинады.

7
 
1879 жыл 22 тамыз. Торғай облысы бойынша орыс-қазақ училищелерінің
инспекторы қызметін атқарушы болып тағайындалды. Ыбырай бұл қызметке
тоғыз жылдан кейін, яғни 1888 жылдың 28 қазанында ресми түрде бекітіледі.
1880 жылы – Ыбырай Алтынсариннің идеясымен Орынбор, Торғай қала-
ларында ер балаларға ағаш ұсталығын, ал қыз балаларға киім тігу үлгілерін
үйрететін қолөнер жəне ауылшаруашылық мектептері ашылды.
1884 жылы – Қазан қаласында «Шариат-ул-Ислам» деген кітапшасы араб
графикасымен басылып шықты. Онда құран сөзін қазақшалап түсіндіре алмай-
тын дүмше молдалардың сауатыздығы қатты сыналады.
1889 жыл 17 шілде – Қостанай қаласынан 3 шақырым жердегі Тобыл өзе-
нінің бойында, «Инспектор» көлінің жағасындағы өз үйінде, 48 жасында қай-
тыс болды.
«Дала уалаяты газетінің» 1889 жылғы №3 санында
«Минақиб, Ибраим
Алтынсарин» деген некролог жарияланды. Ол өте инабатты, зейінді, зерек, қа-
зақ арасына Европаның білім-ғылымын шашқан, ақылды, білімді адам болған,
деген жоғары баға берілді.
1890 жыл 29 қаңтар. Сенаттың №25 жырлығымен статский советник
атағы берілді.
Біз Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығы жайындағы бұл
қысқаша анықтаманы жазғанда, негізінен профессор С.
Садырбаев түзген анық-
таманы басшылыққа ала отырып М.Əуезовтің «Шолпан» журналында жарық
көрген «Ыбырай Алтынсарин» атты еңбегіне, сондай-ақ ХІХ ғасырда жəне ХХ
ғасырдың басында патша өкіметінің отаршылдық əкімшілігінде қызмет атқар-
ған қазақ даласы элитасының өкілдеріне арналған əліпбилік, есімдік, формуляр-
лық, тағы да басқа мұрағаттық құжаттар енгізілген «История Казахстана в рус
-
ских источниках XVІ-ХХ веков» [VІІІ т.часть, 2 стр 403] кітабына сүйендік.

8
 
ЫБЫРАЙ БАСЫЛЫМДАРЫ

Ы.Алтынсарин қазақ тілі турасынан былайша айтушы
еді. «Қазақ тілі соншалық мол, лəкін қазақтың тіліменен қан-
дай кітап болса да жазуға болады...». Қазақша тілдің қазірден
жетекші екенін Алтынсарин бір–ақ ауыз сөзбенен айтып
қойған жоқ еді. Тағы да өзінің қылған ісімен анықтап көрсет-
кен еді... Қазақтың халқын һəм
тілін жақсы көріп ұмтылған
адамдар марқұм Алтынсариннің көрсеткен жолымен жүрсе
жарайды.

А. Құрманбаев Қазақ тілі турасынан. // Дала уалаятының
газеті, 1894. –10 шілде (№27).

1.Қазан төңкерісіне дейінгі басылымдары жəне
Ыбырай туралы жазылған материалдар

1. Қырғыз хрестоматиясы.
Бірінші кітап. Оренбург, 1879. 100 б. Кітапта: Сөз басы. – Кел, балалар,
оқылық. – Өнер – білім бар жұрттар (Өлеңдер.)
2. Уақ əңгіме – ертегілер: 1. Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш. 2. Сатемір
хан. 3. Абылай хан. 4. Талаптың пайдасы
. 5. Əке мен бала. 6. Асыл шөп. 7. Бақ-
ша ағаштары. 8. Бір уыс мақта. 9. Алтын шеттеуік. 10. Шеше мен бала.
11. Аурудан аяған күштірек. 12. Мейірімді бала. 13. Полкан деген ит. 14. Тыш-
қанның өсиеті. 15. Ізбасты. 16. Түлкі мен ешкі. 17. Қарға мен түлкі. 18. Қарға
мен құрт. 19. Сауысқан мен қарға. 20. Жан-жануарлардың дауласқаны. 21. Қара
батыр. 22. Байұлы. 23. Жəнібек батыр. 24. Бай мен
жарлы баласы. 25. Баланың
айласы. 26. Оқудағы балалардың үйіне жазған хаттары. 27. Балғожа бидің бала-
сына жазған хаты.
3. Үлкен кісілер турасындағы əңгімелер: 1. Ғалым кісі. 2. Лұқпан əкім.
3. Зеректік. 4. Силинчи деген ханым. 5. Малды пайдаға жарату. 6. Дүние қалай
етсең табылады. 7. Білгеннің пайдасы. 8. Қыпшақ Сейітқұл. 9. Таза бұлақ.
10. Əдеп. 11. Қанағат. 12. Мұңсыз адам. 13. Əділдік. 14. Петр патшаның тергел-
гені. 15. Мұжық пен жасауыл. 16. Жомарт. 17. Сараңдық пен жинақылық. 18.
Салақтық. 19. Ақымақ дос. 20. Жаман жолдас. 21. Айуанның естісі көп, бірақ
адамдай толық ақылы жоқ. 22. Өтіріктің залалы. 23. Надандық. 24. Жамандыққа
жақсылық. 25. Сақып. 26. Тəкаппаршылық. 27. Киіз үй мен ағаш үй. 28. Даныш-
пан қазы. 29. Үш ұры. 30. Үнді. 31. Жиренше шешен.
4. Əр түрлі өлең–жырлар: 1. Бір ханға бір бидің жамандардан
қорлық
көргенде айтқан сөзі. 2. Орақ батырдың баласы Əлібек мырзаның бір ханға
айтқан сөзі. 3.Сейіт–Ахмет деген жігіттің құрбысына айтқан сөзі. 4. Нұржан
бидің бір сөзі. 5. Орынбай ақынның Ерден батырды мақтаған сөзі. 6. Əділдік
көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз. 7. Бір ақынның əділ төреге айтқан сөзі.
8. Жаз. 9. Өзен. 10. Қобыланды батыр мен Тайбурыл. 11. Өсиет
өлеңдер. 12.
Жанақ пен баланың айтысқаны.

9
 
5. Шараят–ұл–ислам – мұсылманшылық тұтқасы. Қазан университетінің
баспаханасы. 1884 ж. 76 б.
(Кітап төрт тараудан құралған: I. Иман, оның қазақша мағынасы мен түсі-
нігі. II. Діни міндеттер: Намаз, Ораза, Зекет, хаж т. т. III. Ихлақ–мұсылманға ти-
істі, тиіссіз мінез–құлықтар. IV. Намазда оқылатын дұғалардың қазақша мағы-
налары.
6. Мəктубат – қазақ тіліндегі хрестоматия. Қазан. Чиркованың баспахана-
сы. 1899. 36 бет
Сөз басы, Уақ əңгіме–ертегілер, балалар турасында. «Абылай хан», – «Əке
мен бала».– «Асыл шөп».– «Бақша ағаштары».– «Бір уыс мақта».– Алтын шет-
теуік.– Шеше мен бала.–Аурудан аяған күштірек. – Мейірбанды бала. – Тыш-
қанның өсиеті. – Ізбасты. – Түлкі мен ешкі. – Қарға мен түлкі. – Қарға мен құрт.
– Сауысқан мен қарға. – Жан–жануарлардың
дауласқаны.– Баланың айласы. –
Ғалым кісі. – Лұқпан əкім. – Зеректік. – Малды пайдаға жарату. – Дүние қалай
етсең табылады. – Білгеннің пайдасы. – Əдеп. – Қанағат. – Əділдік. – Жомарт. –
Ақымақ дос. – Киіз үй мен ағаш үй. –Үш ұры. – Өтіріктің залалы. – Надандық. –
Жамандыққа жақсылық.– Сақып.– Мақалдар. – Таза бұлақ. – Сараңдық пен жи-
нақтылық. – Сайдахмет. – Əділдік көрмеген үшін бір төреге айтылған сөз
.–
Жаз.– Өсиет сөздер.
7. Өтептің өлгені. Қол қойған (Степной А. И.) –Дала уалаятының газеті,
1899, № 15, 16, 17.
8. Өлең – жыр. – Айқап, 1911, № 1. 13–14 беттер.

* * *

9. Крылов. Қарға мен түлкі. Қол қойған (И.А.) Дала уалаятының газеті,
1892, № 51, 18 дек.
10. Крылов. Аю мен жапан түзді мекен қылған жалғыз адамның мəжілісі.
Қол қойған (И.А.) – Дала уалаятының газеті, 1895, № 49, 24 дек. (Крыловтың
«Пустынник и медведь» деген мысалының қазақша аудармасы).
11. Минақиб Ибраһим Алтынсарин. – Дала уалаятының газеті, 1889, № 33,
(18 август). Некрологта Ыбырай Алтынсариннің өмірі, қоғамдық қызметі тура-
лы деректер берілген.
12. Сұлтанғазин (Дінше). Біздің қазақ тілі турасында бес–алты ауыз сөз. –
Дала уалаятының газеті, 1890, № 6, (9 февраль).
Тіл мəселесіндегі Алтынсариннің көзқарасына тоқтаған.
13. Қылышбаев Абдрахман. Нұржан бидің оқудағы баласына жазған
хаты. – Дала уалаяты газеті, 1892, №51, (18 декабрь).
14. Господин Əлжанов қазаққа пайдалы кітаптар
деп жазғанында. Қол
қойған В.К. – Дала уалаятының газеті, 1894, № 47, (27 ноябрь).

Н.И.Ильминский мен Ы.Алтынсариннің орыс алфавитін қазақ тіліне пайдала-
нуы жайлы пікірлері туралы.

10
 
2. Ыбырайдың хаттары

Жуырда мен «Оренбург листогіне» Торғай қазақтары-
ның басына түскен апаттары туралы мақала жазып жібердім.
Осы мақаламда қазақ еліне орыс селендерін əкеліп орынат-
пақ болған пікірлерге қарсы екенімді білдірдім.

Ы.Алтынсариннің 1880 жылдың 7 апрелінде В.В.Ката-
ринскийге жазған хатынан.

Ыбырайдан ислам дініне оң қарағандығының айқын дə-
лелі – оның «Шариғат–ул–ислам» атты діни оқулық жазған-
дығы.

«Ыбырай Алтынсарин» // Жаңа Сарыарқа, №2, 2006. –10 б.

15. Н.И.Ильминскийге (1860). Орынбор бекінісіндегі (қазіргі Торғай) қа-
зақтардың балаларын оқытқысы келетіндігі, бірақ мектептің əлі ашылмағанды-
ғы, мектеп ашылғанша жергілікті балаларды оқытуға бір пəтер босаттырып бе-
руді ресми түрде Бароннан өтініш жасағаны, бірақ ол өтінішінен ешбір нəтиже
шықпағандығы жөнінде айтады).
16. Н.И.Ильминскийге
(1861). (Орынбор бекінісіндегі балаларды оқыту-
дағы қиыншылықтар – атап айтқанда, оқу құралдарының жетіспеушілігі, олар-
ды алуға қаражаттың жетіспеушілігі, ата–аналардың балаларын тек заң үйрету
үшін ғана оқытқылары келетіндігі, оқушыларды тəртіпсіздігі үшін сəл жазаласа
ертеңіне мектепке жібермей қоятындығы, ал бекіністің бастығы мектептің са-
лынуына зер салмай отырғандығы жəне өз семьясына қаражатының жоқтығы-
нан
көмектесе алмай, шаруашылығының нашарлап кеткендігі, міне, осындай
себептерден мұғалімдік қызметтен босатуын сұрап Лев Николаевичке өтініш
еткенін, осы мəселе жөнінде Николай Ивановичтің Лев Николаевичпен сөйле-
сіп, бір жəрдем көрсетуін өтініп жазады.)
17. А.А.Бобровниковке (1861, 6 июнь). (Хатта Орынбор бекінісінде əлі
мектеп салынбағаны, қызмет жөніндегі бір іспен айналысайын десе – ешқандай
іс жоқ, оқиын
десе кітап жоқ. Əбден жалғыздықтан жабырқағаны туралы, қым-
бат уақыттарының зая кетіп жатқаны туралы айтады).
18. Н.И.Ильминскийге (1861, 30 авг.) (Хатта Орынбор (Торғай) бекінісін-
де əлі ешбір өзгерістің жоқтығы жайында, өзінің семья жағдайына байланысты
қазақ арасына жіберуін өтініп, генералға хат жазғаны жайында айтады).
19. Н.И.Ильминскийге (1862). (Хатта Ильминскийдің қазақтарға орыс
ті-
лін үйретуге арналған оқу құралы – жетекші оқу құралы болып отырғандығы
жөнінде, əлі күнге бекіністен туған жеріме жіберіңіз деген өтінішімен санаспай,
жібермей отырғандығы жөнінде, өзінің қазіргі кезде қазақтың əр түрлі əдет–ғұ-
рыптары жөніндегі мəселелермен шұғылданып жүргендігін, реті келсе, оларды
жазып жіберетіндігін хабарлайды).

11
 
20. Е.С.Ильминскаяға (1862, 26 янв.) (Хатта Екатерина Степановнаның
сəлеміне рахмет айта отырып, ол кісіден Николай Ивановичке жиі хат жазды-
рып тұруын өтінеді).
21. Н.И.Ильминскийге (1862). (Н.И.Ильминскийдің «Материал» деген
шығармасын оқып шыққанын, онда кездескен аздаған қателерді Қазанға бар-
ғанда айтатындығын хабарлайды, сонымен қатар «Балалар дүниесінен» де (Дет-
ский мир) бір
мақаланы қазақшаға аударып көргелі отырғанын хабарлайды).
22. Н.И.Ильминскийге (1862, 27 авг.) (Жіберген кітаптарына рахмет ай-
тып, ризалығын білдіре отырып, келесі почтамен өзінің дайындап жатқан жұ-
мыстарын жіберетіндігін хабарлайды).
23. Н.И.Ильминскийге (1864). (Хатта осы жылдың 8 январь күні Орынбор
бекінісінде көптен күткен мектептің ашылғанын, оған 14 қазақ баласының оқу-
ға келгенін қуанышпен хабарлайды
. Оқушыларға қалай сабақ өткізетіндігін
айта келіп, 5–6 самоучитель жəне балалар үшін пайдалы деп табылатын тағы
басқа кітаптар жіберуін сұрайды. Петербургке немесе Қазан қаласына барғысы
келетінін хабарлайды).
24. Н.И.Ильминскийге (1864 ж., 14 апрель). (Бірнеше самоучитель жəне
басқа кітаптар, тым болмаса «Балалар дүниесін» жіберуді сұрайды).
25. Н.И.Ильминскийге (1871). (Бұл хатында Ильминскийдің қазақ ара-
сында орыс алфавитін енгізгісі келетін пікіріне қарсы еместігін, татар медресе-
лерінде оқитын қазақ шəкірттерінің саны азаймай отырғандықтан, орыс алфа-
витін қазақ арасына енгізудің қиындығын айтады. Жаңа мектептердің қандай
негізде ашылатындығы, оның жағдайын сұрайды жəне Ильминскийден қазақ
сөздігінің, немесе сол сөздікке арналған материалдардың бір данасын жіберуді
өтінді).
26. Н.И.Ильминскийге (1873). (Хатта
Халық ағарту министрінің ұсынысы
бойынша Торғай соғыс губернаторы өзін қазақ балалары үшін орыс алфавиті-
мен жазылатын оқу құралын құрастыруға қатысу үшін өзін Қазанға жібергелі
жатқанын хабарлайды. Осы жағдайды пайдаланып өзінің өлеңдерін, аудармала-
рын, ескертулерімен қоса дайындап қойғандығы жайлы хабарлайды).
27. Н.И.Ильминскийге (1873 ж. 7 июнь). (Бұл хатында Ильминскийден
Қазанға қанша уақытқа
баратындығын хабарлауды өтінеді).
28. Н.И.Ильминскийге (1876). (Бұл хатында қазақ тіліндегі оқулықтың бі-
рінші кітабын Паульсон кітабының құрастырылу тəртібімеп жазып шыққалы
отырғанын хабарлайды. Екінші кітабын табиғат құбылыстары, табиғат күштері
туралы, тарихи жəне географиялық – ғылыми əңгімелерден құрастырғысы келе-
тіндігін айта келіп, осы жоспарларына Ильминскийдің қалай қарайтындығын
хабарлауын сұрайды).
29. Н.И.Ильминскийге (1877). (Бұл
хатында Катаринский арқылы қазақ
мектептерін басқаратын инспектордың көмекшісі болып қызмет ет деген ұсы-
ныс алғандығын, оған өзінің қарсы еместігін, сонымен қатар Ильминскийдің
самоучителін қазақ арасына түгел таратылғандығын хабарлайды).

12
 
30. В.В.Катаринскийге (1879). (Хатта өзінің қаражатының жоқтығынан
Қазанға бара алмайтынын хабарлайды, онда басылып шыққалы жатқан кітабы-
на сонда оқып жүрген Шуақовтың корректор болуын сұрайды).
31. В.В.Катаринскийге (1879, 9 ноябрь). (Хатта Хрестоматияның басылуы
аяқталып қалғанын, Ырғызға оқытушы жіберілгенін, бірақ Ырғыздағы мектепке
əлі шаруашылық құралдары стол, орындық, парта т. б. алынбағанын хабарлай-
ды
).
32. В.В.Катаринскийге (1879, 17 ноябрь). (Хатта қазақ хрестоматиясының
басылып болғандығын, Орынбор округі үшін оның қанша данасын қалдыру ке-
ректігін, Түркістан округіндегі халық мектептерінің директорларына жəне Си-
бирь округінің оқу жұмысын басқарушыға қалай хабарлау керектігін жəне Ка-
таринскийдің өзінің қарамағындағы мектептерге қанша кітап жіберу керектігі
жөнінде пікірін білдіруді өтінеді).
33. Н.И.
Ильминскийге (1879, 25 ноябрь). (Бұл хатында лайықты оқыту-
шы жоқ болғандықтан болыстық мектепті ашуға асығудың қажеті жоқ екенді-
гін, ал білімді оқытушылар аздаған табысқа бола қазақ арасына барып көшіп–
қонып, қыстап–жайлап жүруге көнбейтіндігін айтады. Əуелі, қазақ арасында
жақсы жабдықталған бір–бір екі кластық немесе үш кластық мектеп ашу
керектігін, бұл жобаға бастықтардың
да қарсы еместігі жайын баяндайды).
34. В.В.Катаринскийге (1879, 27 декабрь). (Бұл хатында көптеген жол
азабын көріп, Орынбордан Торғайға келгенін, енді, жаңа мектептер туралы жо-
баны ойластыру қажет екенін, Ырғыз бен Торғайдағы жас оқытушылардың
жайын, қай пəндерге қандай оқу құралдарын қолданған жөн екенін айта келіп,
өзінің қазақ балаларын оқыту жөніндегі жоспарын (1–класс
жəне 2–класс үшін)
ұсынып, Катаринскийдің пікірін білдіруін сұрайды).
35. В.В.Катаринскийге (1880) (Ырғыз бен Торғайда мектеп үйлері салы-
нып біткенін, жабдықтау жағының да жаман емес екендігін айта келіп, Торғай-
дағы мектептің бұрынғыдан екі есе үлкейгендігі, оған керекті қаражатты да кө-
бейтуді қажет ететіндігі, азық–түліктің бағасы қымбаттағандықтан мектептегі
жатып оқитын балалардың
тамақ жағдайы нашарлап кеткендігі, осы мəселелер-
ді ойластырып шешу қажеттігі жайында).
36. В.В.Катаринскийге (1880). (Бұл хатында Тройцк, Ырғыздағы мектеп
үйлерін сол жерлердегі уезд начальниктері өздеріне пайдаланып, оқушыларды
жаман лашықтарға орналастырып, оқу тəртібін бұзып отырғандарын хабарлап,
осы мəселені тəртіпке келтіру қажеттігі туралы айтылады).
37. В.В.Катаринскийге (1880, 4 апрель). (Хатта Тройцкідегі мектеп
жетек-
шісімен уезд начальнигі арасындағы жанжалды біршама реттеу қажеттігі, Ыр-
ғыздағы мектеп шаруашылығының түзелгендігі, Торғайда жалпы жобаға сəйкес
жаңа мектеп салу жұмысына рұқсат алынғаны жəне Ырғыз мектебінің смета-
сын қайта қарау керек болып отырғандығы жөнінде хабарланады).
38. В.В.Катаринскийге (1880, 7 апрель). (Хатта Торғай мектебін салудағы
көптеген қиыншылықтар, хрестоматияның екінші бөлімін құрастырып
жатқа-
ны, бұл бөлімнің мазмұны қандай болатындығы жайында, география жəне та-
рих оқу құралдарынан Торғай мен Ырғыз мектептеріне жіберу қажеттігі,

13
 
«Орынбор листогіне» Торғай қазақтарының басына түскен апаттар туралы ма-
қала, жариялағаны жөнінде хабарлайды).
39. А.А.Мозохинге (1881). (Хатта салынып бітпеген мектепке қажетті зат-
тар, оларды қайдан алу керектігі, мектепке аспаз жəне өзі барғанша 6–7 шəкірт
дайындап қоюын талап етеді).
40. Н.И.Ильминскиге (1881, 4 октябрь). (Ильминскийдің Торғай облысы-
на жіберген оқытушылары үшін ризалықпен
рахмет айтады. Өзінің ендігі ойы
қазақ уездерінің өз ортасынан, неғұрлым тезірек, мектеп ашып, оның негізін бе-
рік қалау керек екендігі, Торғайда, Ырғызда мектеп үйлері дайын, ал Елек, Ни-
колаевск уездерінде мектептер салуға керекті қаржының жиналып болғанын,
Торғайда «Яковлев мектебі» деп аталатын ерекше қолөнер мектебін ашпақшы
болып жатқандарын хабарлайды. Сонымен қатар Ильминскийден
келешекте
іскер оқытушылар жіберіп, қазақ халқын оқыту ісіне көмектесуін сұрайды жəне
қолөнерін, бау–бақша, огород істерін, мал шаруашылығын, егіншілік кəсібін
үйретуге арналған практикалық жеңіл оқу құралдарын жіберуді өтінеді).
41. А.А.Мозохинге (1881, 21 октябрь). (Мектеп ашуға керекті жіберілген
жүктерді, материалдарды қай станциядан, қалай қабылдап алуы керектігі
жайында жəне «Народная школа» журналын жаздырып
алу қажеттігі жайында).
42. А.А.Мозохинге (1881, 17 ноябрь). (Хатта оқушыларды оқыту жөніндегі
ережелерді, қандай оқу құралдары арқылы оқыту керектігін түсіндіре келіп, бұл
жөніндегі негізгі бағытты ұмытпау керектігін тапсырады).
43. А.А.Мозохинге (1881, 16 декабрь). (Бұл хатында оқушылардың намаз-
ға кететін уақытын қысқарту жəне Елек уезінің начальнигіне мектеп шығыны
үшін жіберілген ақшаға есеп
беру жөнінде т. б.).
44. В.В.Катаринскийге (1882) (Қазақтардан қаржы жинау жөніндегі гу-
бернатордың берген мəліметтерінің дұрыс еместігіне көңіл аударуды талап ете-
ді. Торғайдағы қолөнер мектебінің ашылуы кешеуілдеуінің жайын ескертеді.)
45. Н.И.Ильминскийге (1882, 29 июль). (Бұл хатында қазақ балаларын
тəрбиелеп, оқытып жатқан орыс оқытушыларына мінездеме бере келіп, бұдан
былайда оқытушыларды жіберуде жаңашырлықпен
қарауды өтінеді).
46. Н.И.Ильминскийге (1882, 12 сентябрь). (Хатта қазақ арасында Мұхам-
беттің діни оқуы жайылып етек алып бара жатқаны, оны тежеу үшін белгілі бір
арнаға аударатын оқу құралын жасаудың қажеттігі туып отырғандықтан оқу құ-
ралын жасауға кіріскенін, осы оқу құралын бастырып шығартуға Ильминский-
дің көмектесуін сұрайды).
47. А.А.Мозохин (1882, 19 октябрь). (
Хатта Торғайдағы мектепке деген
акшаның босатылуы жайында жəне сметаға енген өзгеріс болса, хабарлауын
т.б. жайында).
48. А.А.Мозохинге (1882, 19 ноябрь). (Мектепке қажетті қаржыны жібер-
гені жөнінде, оны қалай жұмсау керектігі, уақытымен есебін жіберіп тұруы жө-
нінде т. б.).
49. В.Катаринскийге (1882, 2 декабрь). (Оқытушылар мектебінің ашылға-
нына қуанып, оған Ырғыз, Торғай мектептерінен
оншақты оқушылар дайындап
қойғанын, бұл жөнінде нұсқау хабар күтіп отырғаны жəне өзінің дін туралы

14
 
Ильминскийге жазып жіберген оқу құралынан əлі хабар ала алмай отырғаны,
бұл жөнінде Катаринский хабардар ма, жоқ па, кешігу себебін білгісі келетінді-
гі жайында).
50. Н.И.Ильминскиге (1883). (Дін жөніндегі Қазанға жіберген оқу құралы
басылып шықпайтын болғандықтан, Ильминскийден қолжазбаны өзіне қайта-
рып жіберуін өтінеді).
51. А.А.Мозохинге (1883, 22 январь). (Бұл хатында оқытушылар
сұраған
кітаптарды жіберіп отырғанын, келесі почтамен ақша жіберетіндігін хабарлай
отырып, мектептегі оқушылар үшін қандай кітаптар жаздыру керегін жəне қан-
дай кітаптардың жеткіліксіз болып отырғанын анықтап хат жазуын талап етеді).
52. А.А.Мозохинге (1883, 1 февраль). (Губернатордың мектептегі жұмыс-
ты бағалағанына өте қуанышты екендігін білдіре келіп, мектеп қаражатын жұм-
саудың документтерін тезірек дайындап
жіберуді өтінеді).
53. В.В.Катаринскийге (1883, 4 февраль). (Бұл хатын да Жаманқалада
(Орск) жақында ашылған оқытушалар мектебіне Торғай мектебінен–6, Ырғыз
мектебінен – 5 оқушы жібергенін, ал Тройцкіден хабар жоқ, одан да оқушылар
жіберуге тиісті екендігі, оқыған тəуір мұғалімдердің далаға келе бермейтіндігі,
сондықтан да орнығып қалған мұғалімдерді қозғамай, білімін жетілдіріп отыру-
ды сұрайды. Торғайда
ашылатын қолөнер мектебіне үй сатып алынғанын, бірақ
мектептің Яковлев атымен атау жайы əлі белгісіз екендігін, қалай болған күнде
де алдағы көктемде бұл мектепті ашу керектігін айта келіп Катаринскийден жа-
ңа попечительдің бұратаналарды оқыту жұмысына қалай қарайтындығы, осы
жұмысқа оның көңілін ерекше аударуын, мектеп жұмысына келешекте де қам-
қоршы болуы үшін қазақ
арасындағы бірсыпыра беделді адамдарды наградаға
ұсынғаңдығын, бұл жөнінде попечитель қанағаттандырарлық жауап берер ме
екен деген ойда жүргендігін хабарлайды).
54. В.В.Катаринскийге (1883, 1 апрель). (Бұл хатында қолөнер мектебін
Яковлев мектебі деп атау женінде ресми рұқсат алғанын, осы мектепке ағаш–
балта ұсталығы өнерінен сабақ беретін оқытушы табуға жəрдемдесуін сұрайды
жəне өзінің хрестоматиясының екінші
бөлімін жазып жатқандығын, Ново-Ни-
колаевскідегі мектеп үйін салу жұмысын бастау үшін апрельдің 20-на таман
Николаевск уезіне жүргелі отырғаны жайында хабарлайды).
55. А.А.Мозохинге (1883, 2 апрель). (Оқытушылар мектебіне жіберген
оқушыларын бірінші курсқа қабылдағанын қуанышпен хабарлайды).
56. А.А.Мозохинге (1883, 15 апрель). (Оқушылардың жазғы демалысын
ұйымдастыру жайында).
57. А.А.Мозохинге (1883). (Бұл хатында жазғы
демалысқа шығу мерзімін
алдын ала хабарлауын, демалысқа кетерде мектеп мүлкін сенімді адамға тапсы-
рып кетуін ескертеді жəне оқыту жоспарын жасап, өзіне жіберуін талап етеді.
Өзінің, Ақтөбеде салынып жатқан жаңа мектепті көру үшін, оған керекті қар-
жыға смета жасау үшін сонда жүргелі отырғанын хабарлайды).
58. В.В.Катаринскийге (1883, 2 август). (Бұл хатында өзінің
өкпесіне
суық тиіп үш ай ауырған себебінен көптен хабарласа алмағанын айта келіп,
Торғай, Ырғыз уездері Сырдария губерниясына, ал Николаевск, Елек уездері

15
 
Орынбор губерниясына қосылады екен деген хабардың анығын білгісі келетін-
дігін, олай болғанда бұл мектептерді əкімшілік жағынан басқарудың қиындап
кететінін ескертеді).
59. Н.И.Ильминскийге (1883, 15 сентябрь). (Торғайда 95 адамдық «Яков-
лев мектебі» атты ерекше қолөнер мектебі ашылғанын, онда оқытылатын
қолөнер сабағы көбінесе, ағаш ұсталық жұмыстары, жазу–сызу, қыздарға кесте
тігу т. б. қолөнер
жұмыстарын үйрететін оқытушылар қажет екенін айта келіп,
Торғай облысындағы мектептердің жанынан оқытушыларға жəне оқушыларға
арналған кітапханалар ашу үшін ақша қаражат жинап қойғандығын хабарлай-
ды. 2–3 кластық халық мектебін бітіріп, қырда жүрген жалпы сауатты адамдар
өз білімдерін жалғастыру үшін, білімдерін өз бетімен көтере берулері үшін бұл
кітапхананың маңызы зор екенін айта келіп, ендігі
өзінің қиналып отырған жері
екі–үш кластық халық мектептерін бітіріп шыққан адамдар еркін түсіне алатын,
білімнің барлық салаларынан кітаптар жəне оқу құралдарын жинастыру екенді-
гін айта келіп, осы мəселеде көмек көрсетуін өтініп сұрайды).
60. В.В.Катаринскийге (1884). (Əр түрлі кітаптар жаздырып алу жөнінде
попечительдің жасаған ұсынысын алғанын хабарлай келіп, наградаға ұсыныл
-
ғандар ішінде кейбір қажетті адамдардың қалып қойғанын ескертеді).
61. А.А.Мозохинге (1884). (Хатында оқушылар мен оқу құралдары жайын-
да нақтылы мəліметтер беруін сұрайды).
62. А.А.Мозохинге (1884, 4 февраль). (Бұл хатында келешекте ақшаны
Елек уезіндегі арнаулы ақша жинаушының кассасынан алып тұратынын, кре-
дитті Мозохиннің өзі билеп, бақылау палатасының алдында енді өзі есеп
беріп
тұратынын ресми түрде хабарлайды).
63. В.В.Катаринскийге (1884, 4 февраль). (Келешекте Қостанайда техни-
калық жəне ауыл шаруашылық училищелерін ашудың жоспары жайында пікір
қозғауын өтінеді.)
64. А.А.Мозохинге (1884). (Осы почтамен Бунаков оқу құралдарын түгел
жіберіп отырғанын, оқытушылар мектебіне оқушылар жіберуде өзімен ақылда-
судың қажеттігін ескертеді).
65. А.А.Мозохинге (1884, 5 май). (Хатта Мозохиннің
мектебін Ақтөбеге
көшірмек болғанын хабарлайды).
66. Н.И.Ильминскийге (1884, 14 сентябрь). (Торғай облысы бойынша
барлық уездерде, қырдағы уездік қалаларда екі класты мектептер ашылғанын,
енді бұларды қалалық үш класты мектепке айналдыруды сұранып жүргенін, со-
нымен қатар ел арасынан болыстық мектеп ашу қажеттігі жəне бүкіл облыс
бойынша бір техникалық мектеп ашудың қажеттігі туып отырғанын,
бұл мек-
тепте қолөнерінен басқа, қазақтар өздерінің шикізаттарын іске асыра алатын кə-
сіптер, мысалы тері илеу, байпақ басу, түбіт орамал тоқу, майшам жасау сияқты
өнерлер үйретілуге тиіс екенін ескертеді).
67. Н.И.Ильминскийге (1884, 30 сентябрь). (Қазақтың бастауыш мектеп-
терінде қолөнері сабағын енгізу мəселесінде губернатормен екі арада келіспеу-
шілік болып қалғанын) мұнда Катаринскийдің
өзін қолдағанын ризашылықпен
хабарлайды. Қазақ хрестоматиясының екінші бөлімін құрастыруда қазақ тари-

16
 
хынан да мақалалар енгізілуге тиісті екендігін, бірақ соған материал таба алмай
отырғандығын айта келіп, қазақтар жайында материал Қазаннан табылса жібе-
руін, немесе сондай кітаптар сатылатын жер болса хабарлауын сұрайды).
68. В.В.Катаринскийге (1885). (Торғайдағы қоленер мектебіне қажетті
оқу құралдар жайында айта келіп, Рождественскийдің «Отан тарихын», оқыту-
шылар үшін оның «Жалпы тарихын»
жаздырып алудың қажеттігі жəне осы-
ларға көмектесуін өтінеді).
69. В.В.Катаринскийге (1885, 12 октябрь). (Попечительмен қыздар мекте-
бі жəне ауыл шаруашылық мектебі жайында сөйлескенін, ал оның қазақтарға
білім беру мəселесі, оның тəртіптері жөнінен ерекше бір баяндама жазып жібе-
руін талап еткенін хабарлайды).
70. В.В.Катаринскийге (1886). (Болыстық мектептерді ашу жайында по-
печительден əлі
ұсыныс алмай отырғаны жəне бұл жөнінде Торғай əкімшілігі
басшыларының жанашырлық жасамай, қайта өзіне жала жауып отырғанын,
осындай арсыз өтірік пен жаланың мəн–жайын Орынбордан ресми түрде сұрас-
тырып білуді өтінеді).
71. Ф.Д.Соколовқа (1886, 12 июнь). (Барлық уездерден болыстық мектеп
ашу үшін жиналған қаржыны губернатордың басқа мақсатқа пайдалануды көз-
деп отырғанын, осыны
тоқтату шарасын өтініп сұрайды).
72. Н.И.Ильминскийге (1886, 18 сентябрь). (Болыстық мектептер жайлы
хатын жібере отырып, бұған қарсы жақтардың өте көптігін ескертіп, мəселені
Н. И.–дің өзі шешуін тапсырады).
73. Ф.Д.Соколовқа (1886, 9 октябрь). (Тері илеуге, бояу жасауға қажетті
шөптер жіберуге көмектесуін жəне ол жақтағы уездік дəрігерден шешекке
қарсы егетін дəрі алып
беріп жіберуді өтінеді).
74. В.В.Катаринскийге (1886, 3 декабрь). (Жаңадан ашылған училищеге
үй жəне басқаларын жалдау туралы Қостанай қауымының қаулысын попечи-
тельге тапсырғаны туралы хабарлайды).
75. Н.И.Ильминскийге (1887,19 март). (Красноуфимскідегі реалды учили-
щенің директоры біздерден барған оқушылардың қабылеттілігін мақтап, олар-
дың істеген заттарының үлгісін былғары мен сабынды попечительге, ал ол ми-
нистрге жіберіпті дей келіп, Торғайда ашылған Яковлев атындағы қолөнер мек-
тебінің алғашқы жақсы нəтижелерін қуанып хабарлайды).
76. В.В.Катаринскийге (1887, 28 май). Оқытушылар еңбегін үнемі салық
арқылы өтеу қиындап бара жатқандығын, оларға мемлекет тарапынан қандай
жалақы берілуі жағдайын қарастыруды өтінеді.
77. А.А.Мозохинге (1887, 2 июнь). (Емтиханды оқушылардың қалай тап-
сырғанын, басқа жерге ауысатын
мұғалімдер болса ертерек хабарлауын өтіне-
ді).
78. В.Катаринскийге (1887, 10 июль). (Губернатордың Николаевск уезін-
де екі, Торғай уезінде бір, Ырғыз уезінде бір, Елек уезінде бір мектеп ашу
жөнінде ұсыныс бергенін хабарлап, Ырғыздағы қыздар мектебін ашуға жүргелі
отырғанын, сол мектепке оқытушы əйел тауып беруге көмектесуін сұрайды).

17
 
79. В.В.Катаринскийге (1887, 27 ноябрь). (Николаевск уезінде тағы да екі
мектеп ашқалы отырғанын, қазір сол мектептердің жабдықтары мен оқу құрал-
дары дайындалып жатқанын хабарлайды. Ақтөбеге үшінші оқытушы тағайын-
дағанына ризалық білдіріп, қоныс аударушы орыстардың көптігінен тағы да бір
ер балалар үшін бір класты орыс мектебін ашу жөнінде уездік облыс бастықта-
рына
тілек білдіріп отырғанын жəне бұл мектептердің жанынан қолөнері бөлім-
дерін де ашқалы отырғандарын хабарлайды).
80. В.В.Катаринскийге (1888.) Əрбір уезде бір–бір техникалық мектеп
ашу туралы пікірін айта келіп, осы ашылмақшы техникалық мектептерге оқы-
тушыларды қазақтардан дайындау қажеттігін ескеруді сұрайды).
81. Н.И.Ильминскийге (1888, сентябрь). (Ырғыздағы қыздар мектебі жа-
нынан қазақ қыздары
үшін əйелдер пансионын ашпақшы екенін, Қостанайға
көшіп келген орыстар үшін орыс мектебін, Ақтөбеде қыздар мектебің Торғай
мен Елек уездерінде тағы да екі болыстық мектеп ашқанын, Красноуфимский-
дегі реалды училищеде қазақтарды техникалық ғылымға оқыту үшін төрт сти-
пендия тағайындалғанын, ал ауыл шаруашылық мектебінде қазақтарға бес сти-
пендия тағайындалғанын хабарлайды. Енді осы
Красноуфимскі училищесіндей
етіп облыстың өзінде қазақтар үшін арнаулы ауыл шаруашылық мектебін ашу
туралы жобасын ұсынады).
82. В.В.Катаринскийге (1888, 6 октябрь). (Попечительдің Қостанайда бо-
лып мектептердің оқыту жөніндегі табыстарына риза болып кеткенін хабар-
лайды).
83. В.В.Катаринскийге (1888, 5 ноябрь). (Оқуға қазақ қыздарын тарту
үшін Торғай, Ырғыз уездерін екі жетідей аралағанын, істің барысы жақсы
еке-
нін, алғаш күннен бастап қазақ қыздарына қол өнері үйретіле бастағанын, олар-
дың ата–аналары қуанышты екенін, Ырғыздағы интернатта қазақ қыздарының
санын көбейту шарасын ойластыруды ұсынады).
84. Н.И.Ильминскийге (1889, февраль). (А. В. Смоленскийді қазақ жеріне
жібергенін қуанышты қарсы алатындығын, бірақ Ақтөбе мектебінің меңгеруші-
сі етіп тəжірибелі Лапшинді тағайындап қойғандықтан, А
, В.–ның Ырғызға ба-
руының дұрыстығын айтады).
85. В.В.Катаринскийге (1889, 10 май). (Красноуфимскідегі ауыл шаруа-
шылығы мектебінде мұсылман дəстүірін мүлде елемеудің салдарынан қазақ
оқушыларының арасында туып отырған наразылықтардың бір қатар себептерін
айта келіп, осы наразылықты бəсеңдету үшін өзінің сонда жүргелі отырғанын
хабарлайды).

3.Этнография жөніндегі еңбектері

86. Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген
адамды жерлеу жəне оған
ас беру дəстүрінің очеркі.
87. Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату жəне той
жасау дəстүрлерінің очеркі.

18
 
88. Қазақбайұлы К. Əдеби тұрғыдан қарағанда Алтынсариннің қазақтар
үшін маңызы / К.Қазақбайұлы // Оренбургский листок, 1884. – 26 апрель.
Алтынсарин шығармалары мен жинаған халық ауыз əдебиетінің нұсқалары
жарық көре бастағаны «Өсиет», «Жаз» т.б. өлеңдері халық сүйіспеншілігін ту-
дырғаны айтылады.
89. Сұлтанғазин Д. Біздің қазақ туралы бес–алты сөз / Д.Сұлтанғазин //
Дала уалаятының газеті, 1890. – №6.
Ы
.Алтынсариннің қазақ тілінде кітап шығарып, ана тілімізді ардақтағанын
қуана жазады.
90. Əлжанов О. Қазақтарға пайдалы кітаптар /О.Əлжанов // Дала уалаяты-
ның газеті, 1894. – №39.
Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясына» тоқталып, оның пайдасы зор
екендігін айтады.
91. Құрманбаев А. Қазақтың тілі турасынан /А.Құрманбаев// Дала уалая-
тының газеті, 1894. – 10 шілде (№27)
Ы.Алтынсариннің орыс
əріпімен «Қазақ хрестоматиясы» атты кітап шыға-
рып, қазақ тілінің байлығын көрсеткенін газет оқушыларының үлгі етіп, тіліміз
таза болу үшін Алтынсарин жолын ұстанып, кітап шығару керектігін құлақ-
қағыс етеді.

19
 
ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІНЕН КЕЙІНГІ БАСЫЛЫМДАРЫ
ЖƏНЕ ОЛ ТУРАЛЫ МАТЕРИАЛДАР

1870 жылдардан бастап хұкімет қазақ жұртын оқыту
керек деген пікірді майданға қойды. Бұл хақында қазақ елін
басқаратын махкамаларда, оқу ісін басқаратын жоғарғы, тө-
менгі махкамаларда көп сөз, көп жобалар болды, осы дəуірде
оқу шын қазақ балалары үшін қазақша кітап жазу керек де-
ген
пікір болды. Оқу хакімдері Ильминискийдің айтуымен
кітап жазуды Ыбырайға тапсырды.
Ыбырай қазақ тілінде 2 бөлімді қирағат кітап жазды.
Кітабы Қазанда 1879-шы жылы басылып шықты.

Əуезов.М Ыбырай Алтынсарыұлы (1841–1889 жыл –48
жас).// «Шолпан» журналы, 1923 жыл. №6–7–8, 173–196 –
б.б.

92. Киіз үй мен ағаш үй (Əңгіме) – Өнер–білім бар жұрттар (Өлең). –
Кітапта: Кемеңгерұлы Қ. Оқу құралы. 1928, 39–40, 43–беттер.
93. Таңдамалы шығармалары. Жинаған С.Сейфуллин. Алматы, Қазкөр-
кемəдеббас, 1935, 55 б.
94. Кел, балалар, оқылық. – Жаз (Өлеңдер). – Надандық (Əңгіме). Кітапта:
Əуезов М. Əдебиет
хрестоматиясы. 6 кл. арн. Алматы, 1938, 151–157 б.б.
95. Таңдамалы шығармалары. Жинап дайындағандар: Əбілев Д., Тоқма-
ғамбетов А., Балғынбаев Ғ., Алматы, Қазмембас, 1943, 95–бет.
96. Əке мен бала. (Əңгіме). – Пионер, 1947, № 4, 14–бет.
97. Кел, балалар, оқылық! Бастауыш мектептің оқушыларына арналды. Құ-
растырған жəне алғы сөзін жазған Қ.Жармағамбетов. Алматы, Қазмемоқуқұрал-
бас, 1948. 76–бет.
Мазмұны: I бөлім.
Өлеңдері: Кел, балалар, оқылық. – Өнер–білім бар жұрт-
тар. – Ананың сүюі. – Бұл кім? – Жаз. – Егіннің бастары. – Екі шыбын. – Қарға
мен түлкі. – «Қайырымды» түлкі.
II бөлім. Əңгімелері: Бай мен кедей баласы. – Надандық. – Дүниеде жаман-
дық неден? – Аюанның естісі көп, бірақ адамдай ақылы жоқ. – Салақтық – нас-
тық. – Тəкаппаршылық. – Дүние қалай етсең табылады. – Талаптың
пайдасы. –
Силинші. – Мейірімді бала.– Аурудан–аяған күштірек. – Полкан деген ит. – Та-
за бұлақ. – Бақша ағаштары. – Шеше мен бала. – Əке мен бала. – Асыл шөп. –
Атымтай жомарт. – Алтын шеттеуік. – Байлық неде? – Малды пайдаға асыру. –
Бір уыс мақта. – Сараңдық пен жинақтылық.– Білімнің пайдасы.– Əдептілік. –
Байлық. – Сəтемір. – Жаман жолдас. – Өрмекші, құмырысқа, қарлығаш. – Түлкі
мен ешкі
. – Қара батыр. – Мақта қыз бен мысық. – Баланың айласы. – Жаманн-
дыққа жақсылық. – Өтіріктің залалы. – Үш ұры.
98. Мақта қыз бен мысық, (Ертегі). – Пионер, 1948, № 7, 16–бет.
99. Əдептілік, (Əңгіме). – Советтік Қарағанды, 1949, 30 июль.
100. Бақша ағаштары, (Əңгіме). – Советтік Қарағанды, 1949, 30 июль.

20
 
101. Кел, балалар, оқылық, (Өлең). – Советтік Қарағанды, 1949, 30 июль.
102. Өнер–білім бар жұрттар, (Өлең). – Социалистік Қазақстан, 1949, 31
июль.
103. Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш, (Əңгіме).–Қазақстан пионері, 1949, 4
август.
104. Таза бұлақ, (Əңгіме). – Советтік Қарағанды, 1949, 30 июль.
105. Талаптың пайдасы, (Əңгіме). – Пионер, 1949, № 7, 1З–бет.
106. Шеше мен бала, (Əңгіме). – Советтік Қарағанды, 1949, 30 июль.
107. Асан мен Үсен (Əңгіме.
Балалар үшін). Алматы, «Жаңа өмір» журн.
басп., 1952. 81 бет.
108. Бай баласы мен жарлы баласы, (Əңгіме). – Кітапта: Əдебиеттік оқу
кітабы. Жеті жылдық жəне орта мектептің 5 класына арналған. Алматы, 1952,
1953, 1954, 24–25 беттер.
109. Бай баласы мен жарлы баласы. (Балалар үшін əңгіме). Алматы,
Қазмемкөркемəдеббас, 1953, 16 бет.
110. Өнер – /білім бар жұрттар. – Өзен, (Өлеңдер).– Қыпшақ Сейітқұл. –
Байлық. (Əңгімелер).
Қітапта: Əдебиеттік оку кітабы. 6 кл. арн. Алматы, 1953,
138–144 б.б.
111. Таңдамалы шығармалар. Құраст. Б.С.Сүлейменов. Алматы, Қазақ
ССР Ғылым акад. бас. 1955, 415–б.
112. Мазмұны: Алғы сөз; Ибраһим Алтынсарин. I тарау. Өлеңдері. Сөз
басы; – Балғожа бидің баласына жазған хаты. – Өсиет өлеңдер. – Əй, достарым!
– Əй, жігіттер! – Жаз. –Өзен. – Əділдік көрмегені үшін төреге
айтылған сөз.
– Қарға мен түлкі.
Əңгімелері: Сөз басы. – Өрмекші, Құмырысқа, Қарлығаш. – Сəтемір хан.–
Талаптың пайдасы.– Əке мен бала.– Асыл шөп.– Бақша ағаштары. – Бір уыс
мақта. – Алтын шеттеуік. – Шеше мен бала. – Аурудан–аяған күштірек. –
Мейірімді бала. – Полкан деген ит. – Тышқанның өсиеті.– Ізбасты.– Түлкі мен
ешкі. – Қарға мен кұрт. – Сауысқан мен қарға
. – Жан–жануарлардың дауласқа-
ны. – Қара батыр (Ертегі). – Бай ұлы. – Жəнібек батыр. – Бай мен жарлы бала-
сы. – Баланың айласы. – Оқудағы балалардың үйіне жазған хаттары. – Əлім кісі.
– Лұқпан əкім. – Зиректік. – Силинші деген ханым. – Малды пайдаға жарату. –
Дүние калай етсең табылады. – Білгеннің пайдасы. – Қыпшақ Сейітқұл. – Таза
бұлақ. – Əдеп. – Қанағат. – Мұңсыз адам. – Əділдік.– Петр
патшаның тергелге-
ні. – Мұжық пен жасауыл. – Жомарт. – Сарандық пен жинақтылық. – Салақ-
тық.– Ақымақ дос– Жаман жолдас. – Айуанның естісі көп, бірақ адамдай толық
ақылы жоқ. – Өтіріктің залалы. – Надандық. – Жамандыққа жақсылық.– Са-
қып.– Тəкаппаршылық. – Киіз үй мен ағаш үй. – Данышпан қазы. – Үш ұры. –
Үнді. – Жиренше шешен. – Қарлығаш. – Тазша бала. – Алтын Айдар.
Оқу
методикалық шығармалары: I. Нəрселердің аттары. (Зат есім) Имя су-
ществительное. 2.Зат–мақұлықтың қасиетінің аттары (Сын есім) Имя прилага-
тельное. 3.Есеп аттары (Сан есім) Имя числительное. 4. Местоимение деген
сөздің бөлімі (Есімдік). – 5. Ақыры өзгерілмейтін сөздер (Үстеу, демеу) Наре-

21
 
чие и союз. 6. Предлог деген сөздің бөлімі (Жалғау). 7. Глагол деген сөздің бө-
лімі (Етістік). Қазақшадан орысшаға көшіруге жазылған сөздер.

Халық ағарту мəселелері жөніндегі ескертпелері

113. Қазақтың болыстық мектептері туралы записка.
(Торғай, Николаевск жəне Елек уездерінде жиналған қаржыны болыстық
жергілікті орыс–қазақ мектебіне жұмсау туралы).
114. 1881 жылы, 6 октябрьде Торғай облысының соғыс
губернаторына
берген рапорты. (Елек уезінде ашылған Ақтөбе мектебіндегі оқушылардың
санын көбейту жөнінде).
115. 1882 жылы Торғай облысындағы оқу жұмысының жайы туралы
есеп. (Торғай, Ақтөбе, Ырғыз жəне Тройцк (Николаевск) мектептеріндегі оқу
жəне тəрбие жұмыстары, оку құралдарының жайы жөнінде есеп жəне осы төрт
мектепті уездік немесе қалалық мектептерге айналдырып, оларға уездік, қала-
лық
мектептердің құқығын беру лайық болатындығы туралы ұсынысы айтыл-
ған).
116. Екі кластық мектептің меңгерушісіне нұсқау хат. (Оқытушыларға
жəне оқушыларға арналған оқу құралдарын жібере отырып, орыс–қазақ мекте-
бінде қолайлы деп тапқан кітаптарға окушылардың назар аударып, тиімді пай-
далануы керектігін айтады).
117. Орынбор округі попечителіне баяндама хат. (Ырғыз, Торғай. Ақтө-
бе
жəне Николаевскідегі мектептерді уездік мектеп етуге жəне олардағы оқыту-
шыларды тұрақты қалдыру қажеттігі жөнінде).
118. Торғай облысының соғыс губернаторы Ильинге баяндама хат.
(Халық мектептеріне қор жасауды көбейту туралы қазақ қауымдарына күн ілге-
рі ұсыныс енгізудің қажеттігі жайында).
119. Торғай облысы соғыс губернаторының қызметін атқарушы
Ильинге баяндама. (Қарабұтақ фортында бір мектеп ашу
керектігі жөнінде
өтініш).
120. Торғай облысының соғыс губернаторының қызметін атқарушы
Ильинге баяндама хат. (Қырдағы уездерде болыстық мектептерді ашу жөнін-
де).
121. Торғай облысындағы халық мектептерінің 1883 жылғы жайы ту-
ралы есеп. (Облыстағы оқу жұмысының жалпы жайы, мектептегі оқудың, оқу
құралдарының жайы, оқу орындарына жұмсалатын қаржының шығатын жері
жəне мектептердің шаруашылық жағынан мəліметтер
беріледі).
122. С ы н: Абдрахманов Т. – Социалистік Қазақстан, 1956, 18 март.
123. Дүйсенбаев Ы. – Қазақстан коммунисі, 1956, № 5, 60–64 б.б.
124. Жармұхамбетов М., Сатаев А. – Советтік Қарағанды, 1956, 6 март.
125. Жұмағұлов Қ. – Советтік Қарағанды, 1956, 14 июль.
126. Киікбаев М. – Ленин жолы, 1956, 4 май.
127. Қыдыров X. – Екпінді құрылыс, 1956, 29 сентябрь.
128. Қысмұратов Т. – Көкшетау правдасы, 1956, 10 июнь.

22
 
129. Нұрқатов А. – Қазақ əдебиеті, 1956, 1 июнь.
130. Нұрмағамбетов Ə. – Коммунизм жолы, 1956, 14 март.
131. Сахариев Б. – Коммунизм туы, 1956, 3 июнь.
132. Бай мен жарлы баласы. (Əңгіме).
Кітапта: Əдебиеттік оқу кітабы. Жеті жылдық жəне орта мектептің 5 кла-
сына арналған. Алматы, 1955, 1957, 25–27, 27–31 б.б.
133. Өнер–білім бар жұрттар.– Өзен. (Өлеңдер). Қыпшақ Сейітқұл. – Бай-
лық. (Əңгімелер).
Кітапта
: Əдебиеттік оқу кітабы. 6 кл. арн. Алматы, 1955, 145–150 беттер.
134. Бай баласы мен жарлы баласы. (Əңгіме). – Кітапта: Əдебиеттік оқу кі-
табы. Жеті жылдық жəне орта мектептің 5 кл. арн. Алматы, 1956, 1957, 26–27
беттер.
135. Өнер–білім бар жұрттар. – Өзен. (Өлеңдер).– Коммунизм жолы, 1959,
29 июль.
136. Білгеннің пайдасы. –Балдырған, 1959, № 11, 10 б.
137.Əдептілік.– Кел, балалар, оқылық!– Балдырған, 1959, № 7,9 б
.
138. Білгеннің пайдасы. – Өрмекші, Құмырысқа, Қарлығаш. (Əңгімелер).–
Білім жəне еңбек, 1960, № 1, 22–23 б.б
139. Бұл кім? – (Ана). (Шешімі берілген жұмбақ өлең). – Балдырған, 1961,
№ 10, 21 б.
140. Бай баласы мен жарлы баласы. (Мектепке дейінгі балалар үшін).
Алматы, Қазмемкөркемəдеббас, 1963, 14 б.
141. Бержанов Қ. Алғашқы шырақ. (Торғайдағы Алтынсарин атындағы
қазақ орта мектебінің тарихына байланысты). – Қазақстан мұғалімі, 1964, 9
январь.
142. (Орыс тілі туралы) .–Жұлдыз, 1964, № 10, 46 б.
143. Кел, балалар, оқылық. (Өлең). – Жыл он екі ай. (Балаларға арналған
əдеби календарь), Алматы, 1965,10З б, 1966, 111 б.
144. (Қазақ, халқы туралы айтқан пікірлері).– Қазақ əдебиеті, 1966, 28
октябрь.
145. Таза бұлақ. (Əңгіме). – Коммунизм таңы, 1966 15 ноябрь.
146. Өнер–білім бар жұрттар. (Өлең). – Еңбек туы 1966, 1 ноябрь.
147. Мəлімдеме
хат. (Орынбор округының басқармасына жазған мəлімде-
месі).– Социалистік Қазақстан, 1966, 1 ноябрь.
148. Қазақ халқының əлеуметтік жағдайы туралы толғау. «Оренбургский
листок» деген газеттегі (1880 ж. 16–17 санындағы екі мақаласы жөнінен). – Қа-
зақстан мектебі, 1966, № 11, 76–81 беттер.
149. Ұлы ағартушының ой–пікірінен. (Үзінділер).– Көкшетау правдасы,
1966, 25 октябрь.
150. Бір уыс мақта. Алматы, «Жазушы», 1967, 14 б.
151. Өнер–білім бар жұрттар. (
Өлең). – Таза бұлақ. (Əңгіме).– Кітапта:
Ахметов Ш., Аманов Ш. Əдебиеттік оқу кітабы. (Сегіз жылдық жəне орта мек-
тептің 6 кл. арн.) Алматы, «Мектеп», 1969, 1970, 59–62 б.

23
 
152. Нұржан бидің оқудағы баласына жазған хаты.– Əйел халы.– Қырдағы
жазғытұрымғы уақыт.– Мəделі қожа өлеңі. Əжнияз ақын мен Меңеш қыздың
айтысы. (Өлеңдер).– Кітапта: Əдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді
баспасөз бетінде жарияланған көркем шығармалар). Алматы, 1970, 111–121 б.
153. Асыл шөп. (Қара сөзбен жазылған жұмбақ əңгіме) – Жыл он екі ай
(Балаларға арналған əдеби календарь), 1970. 68
б.
154. Асан мен Үсен.(Əңгіме). Алматы, «Жазушы», 1971, 10 б.
155. Кел, балалар, оқылық! (Өлең). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған
əдеби календарь), Алматы, 1971, 158 6.; 1976, 152 б.
156. Мақта қыз бен мысық. (Сурет əңгіме). – Балдырған, 1971, № 10, 12–
13 б.б.
157. Мақта қыз бен мысық. (Əңгіме). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған
əдеби календарь), Алматы, 1972, 130 б.
158.
Əке мен бала. (Əңгіме). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған əдеби ка-
лендарь), Алматы, 1974, 181 б.
159. Үш томдық шығармалар жинағы. 1 том. Алматы, «Ғылым», 1975, 560
б. (Кітаптың текстісі орысша жəне қазақша берілген. I. Мақалдар. (Қазақша ма-
қалдардың орысша аудармасы берілген) 1. Дін туралы мақалдар. 2. Билік тура-
лы мақалдар. 3. Адам туралы мақалдар. 4. Əйел туралы мақалдар. 5. Бала
тура-
лы мақалдар. 6. Туғандар мен туыстар туралы мақалдар. 7 Оқу білім туралы ма-
қалдар. 8. Еңбек туралы мақалдар. 9. Ашушаңдық пен қайырымдылық туралы
мақалдар. Байлық пен кедейлік, достық пен денсаулық туралы мақалдар.
11. Жұмбақтар (Қазақ тіліндегі жұмбақтар орысша аудармасымен берілген). 1.
Табиғат жөнінде. 2. Мал мен жəндік жөнінде. 3. Адамның мүшелеріне қатысты,
тұрғын үй, киім–кешек, тұрмыс –
салтына байланысты жұмбақтар. 203–225 б.б.
160. С ы н: Қасымбаев Ж. – Ұстаз мұрасы. – Социалистік Қазақстан,
1976,21 сентябрь.
161. Үш томдық шығармалар жинағы. II том. Алматы, «Ғылым», 1976. 424
бет. Жергілікті географиялық жер–су аттарының орысша аудармасы берілген.
407–410 б.б.
162. Бай баласы мен жарлы баласы. (Əңгіме). – Кітапта: Əбдірахманов Т.,
Дайырова Ə. Əдебиеттік оқу кітабы. Орта
жəне сегіз жылдық мектеп. 4 кл. арн.
Алматы, 1971 – 1978, 49–52 б.б.
163. Асыл шөп. (Қара сөзбен жазылған жұмбақ əңгіме). – Жыл он екі ай.
(Балаларға арналған əдеби календарь). Алматы, 1975, 170 б.
164. Асан мен Үсен. Алматы, «Жалын», 1976, 20 б.
165. Əдептілік. (Қара сөзбен жазылған нақыл əңгіме). – Жыл он екі ай.
(Балаларға арналған əдеби календарь). Алматы, 1977, 134
б.
166. Кел, балалар, оқылық! – Өнер–білім бар жұрттар. – Бұл кім? – Өзен
(Өлеңдер). – Кітапта: Қазақ балалар поэзиясының антологиясы. Құраст.: Əлім-
баев М., Баянбаев Қ., Алматы, 1977. 38–40 б.б.
167. Бұл кім? (Өлең). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған əдеби кален-
дарь). Алматы, 1978, 29 б.

24
 
168. Алтынсарин Ы. Асан мен Үсен: əңгіме / Ы. Алтынсарин; суретшілер:
А. Бейсембинов, Б.Чувылко. – Алматы: Жазушы, 1971. – 11 б.
169. Алтынсарин Ы. Асан мен Үсен: əңгімелер / Ы.Алтынсарин. – Алма-
ты: Жалын, 1976. – 20 б.
170. Мазм.: Асан мен Үсен; Қыпшақ Сейтқұл; Бір уыс мақта; Əдеп; Жаман
жолдас. Əңгімелер.
171. Алтынсарин Ы. Асан мен Үсен / Ы.Алтынсарин
.– Алматы: Балауса,
1993.– 16 б.
172. Алтынсарин Ы. Əңгімелер / Ы.Алтынсарин. – Алматы: Мектеп, 1980.
Мазм.: Бай баласы мен жарлы баласы; Киіз үй мен ағаш үй; Қыпшақ Сейіт-
құл; Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш; Сəтемір хан; Талаптың пайдасы; Əке мен
бала т.б.
173. Алтынсарин Ы. Əңгімелер / Ы.Алтынсарин.– Алматы: Мектеп,
1980.– 101 б.
174. Алтынсарин Ы.
Əңгімелер / Ы.Алтынсарин.– Алматы: Мектеп,
1980.– 102 б.
175. Алтынсарин Ы. Бір уыс мақта / Ы.Алтынсарин. – Алматы: Жазушы,
1967. – 14 б.
176. Алтынсарин Ы. Кел балалар оқылық / Ы.Алтынсарин. – Алматы:
Казмемкөркемəдеббас, 1948. – 76 б.
177. Алтынсарин Ы. Мұсылманшылық тұтқасы / Ы.Алтынсарин; Алғы
сөзін жазған А.Сейдімбеков. – Алматы: Қазақстан: ТПО Қаламгер, 1991. – 79 б.
178. Сын: Шотанова С. Жетпіс жылдан
кейін жаңғырған // Қазақ елі. –
1995. – 3 қараша.
179. Алтынсарин Ы. Өнер – білім бар жұрттар: өлеңдер, əңгімелер, очерк-
тер, хаттар жəне естеліктер / Ы.Алтынсарин; құрастырып, алғы сөзі мен түсінік-
терін жазған С.Мақпыров.– Алматы: Жалын, 1991. – 235 б. – (Алтын сандық).
180. Алтынсарин Ы. Өнер–білім бар жұрттар: өлеңдер, əңгімелер, очерк-
тер, хаттар жəне естеліктер / Ы
.Алтынсарин.– Алматы: Жалын, 1991. – 235 б.
181. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ / ЫАлтынсарин. – Алматы: Жалын, 1985.
– 20 б.
182. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ: өлеңдер, əңгімелер, хаттар / Ы.Алтынса-
рин. – Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
183. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар / Ы.Алтынсарин. – Алматы,
1955. – 414 б.
184. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары / Ы.Алтынсарин. –
Алматы: Ғылым, 1994. – 287 б.
185. Алтынсарин Ы. Асан
мен Үсен / Ы.Алтынсарин. – Алматы: Жалын,
1979.– 20 б.
186. Алтынсарин Ы. (Ибраһим). Қазақ хрестоматиясы / Ы.Алтынсарин.–
Алматы: Білім, 2003. – 112 б.
187. Алтынсарин Ы. Бір уыс мақта: əңгімелер / Ы.Алтынсарин; құраст.
Д.Əшімханұлы. – Астана: Таным, 2003. – 79 б.

25
 
188. Алтынсарин Ы. Екі томдық шығармалар жинағы. Т. 1:өлеңдер.
Этнографиялық еңбектер. Ғылыми–əдістемелік шығармалар / Құраст., алғы сөз.
Қ.Т.Əуелбекқызы. – Алматы: Қазығұрт, 2003. –240 б.: порт. – (Түптеу).
189. Алтынсарин Ы. Екі томдық шығармалар жинағы / Ы.Алтынсарин;
құраст.,алғы сөзін жазған Т.Қоңыратбай– жауапты ред.
190. Е.Шайхыұлы. – Алматы: Қазығұрт, 2003. – Қазақ, орыс тіл. Өлеңдер.
Этнографиялық еңбектер. Ғылыми–əдістемелік шығармалар. – 2003. – 240 б.
191. Алтынсарин Ыбырай. Кел, балалар, оқылық: өлең, əңгімелер мен
мақал, жұмбақтар / Ы. Алтынсарин. – Алматы: Атамұра, 2006.– 168 б.– («Ата-
мұра» кітапханасы).
192. Алтынсарин Ыбырай. Кел, балалар, оқылық. / Ы.Алтынсарин.–
Алматы, 1984.– 12 б.
193. Алтынсарин Ыбырай. Қазақ хрестоматиясы / Ы.Алтынсарин.– 2 –
бас.– Алматы: Білім, 2007.– 112 б.
194. Алтынсарин Ыбырай. Мұсылманшылықтың тұтқасы.
Шариат–ұл–
ислам / Ы.Алтынсарин.– Алматы: Қазақстан: ТПО Қаламгер., 1991.– 79 б.
195. Алтынсарин Ыбырай. Өлеңдер жинағы. / Ы.Алтынсарин. – Алматы,
1935. – 52 б.
196. Алтынсарин Ыбырай. Таза бұлақ: өлең, əңгімелер мен мақал, жұм-
бақтар / Ы.Алтынсарин. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2005.–130 б.– (Мектеп кітапха-
насы).
197. Алтынсарин Ыбырай. Таза бұлақ: өлеңдер, əңгімелер, очерктер,
хаттар / Ы.Алтынсарин. – Алматы:
Раритет, 2008.– 208 б.– (Балалар əдебиеті
сериясы).
198. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар / Ы.Алтынсарин. – Алматы:
Ғылым, 1994. – 288 б.
199. Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары. – Алматы:
Рауан, 1991. – 200 б.
200. Алтынсариннің тəлім–тəрбиелік мұралары. – Алматы, 1990. – 22 б.
201. Ыбырай Алтынсарин (1841–1889) // Дау шешеді дана сөз. – Алматы,
1996.– 140–143 б.
202. Сын.: Қасымбаев Ж. Ұстаз мұрасы // Соц. Қазақстан.– 1976.– 21 сен-
тября.
203. Сын.: Сабырханов
А. Ұлы ағартушының мұрасы //Қазақстан мектебі.
– 1977. – № 11.– 96 б.
204. Сын.: Сабырханов А. Алтынсарин мұралары //Қазақстан мектебі. –
1978. – № 12.– 86–88 б.
205. Сын.: Ысқақов А. Дербісалин Ə. Ағартушының асыл мұрасы // Соц.
Қазақстан. – 1978.– 26 август.
206. Сын.: Қасымбаев Ж. Маңызды да құнды еңбек //Лениншіл жас. –
1979. – 10 июль.
207. Алтынсарин Ы. Аурудан – аяған күштірек: əңгіме / Ы
.Алтынсарин //
Балдырған. – 1981. – №11. – 12 б.; 1988. – №4. – 12 б.

26
 
208. Алтынсарин Ы. Əй, жігіттер!; Əй, достарым! Өлеңдер / Ы.Алтынса-
рин // Қазақ. – 2008. – 20–27 маусым (№25/26). – 4 б.
209. Алтынсарин Ы. Əңгімелер / Ы.Алтынсарин // Қазақ прозасы: Хресто-
матия: Үш томдық / құраст. жəне алғы сөзін жазған Х.Сүйіншəлі. – Алматы,
2001. – Т.2. – 98–157 б.
210. Алтынсарин Ы. Бай баласы мен жарлы баласы / Ы.Алтынсарин. –
Алматы: Казмемкөркемəдеббас, 1963. – 14 б.
211. Алтынсарин
И. һекайилəр / И.Алтынсарин. – Алматы: Қазақстан,
1957. – 70 бет.
212. Алтынсарин Ы. Бұл кім?: өлең / Ы.Алтынсарин // Айналайын, ана-
шым! / құраст. Қ.Жəленова. – Алматы, 1984. – 4б.
213. Алтынсарин Ы. Білгеннің пайдасы; Өрмекші, құмырысқа, қарлығаш:
əңгімелер / Ы.Алтынсарин // Білім жəне еңбек. – 1960. – №1. – 22–23 б.
214. Алтынсарин Ы. Бір уыс мақта: əңгіме / Ы.Алтынсарин // Мəдениет
жəне
тұрмыс. – 1976. – №3. – 20 б.
215. Сүйіншəлиев Х. Ыбырай Алтынсарин / Х.Сүйіншəлиев // Қазақ əде-
биетінің қысқаша тарихы 1–кітап. Оқу құралы.
Баспаға əл–Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің
қазақ əдебиеті тарихы мен сыны кафедрасы дайындап, филология факультеті-
нің Ғылыми кеңесі ұсынған.
Ғылыми редакторлар фил. ғыл. докторы, проф. Р. С. Тұрысбек, фил. ғыл.
канд
., доцент Қ.Қ.Мəдібай. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 436–458 б.
216. Алтынсарин Ы. Жүйрікте болмайды көрік сыналмаған: өлең /
Ы.Алтынсарин // Халық кеңесі.– 1993.– 19 маусым.
217. Алтынсарин Ы. Зар заман: өлең / Ы.Алтынсарин; дайын. Б.Абенова //
Қазақстан мұрағаттары.– 2011. – № 4. – 90–94 б.б.
Орынбор қазақтары арасында 1868 жылғы əкімшілік реформасынан кейін
таралған халық өлеңдерінен, "Қазақ қасіреті" қолжазбасынан
алынған.
218. Алтынсарин Ы. Иман турасында / Ы.Алтынсарин // Алдаспан.– 1998.
– № 1–2.–26–27 б.
219. Алтынсарин Ы. Кел, балалар, оқылық! ; Жаз, Өзен, Балғожа бидің
баласына жазған хаты; Əй, достарым; Əй, жігіттер: өлеңдер / Ы.Алтынсарин //
Ғасырлар тоғысындағы қазақ жыры.– Алматы: Раритет, 2007.– 123–135 б.б.
220. Алтынсарин Ы. Кеш болса күн қонады таудан асып: өлең / Ы.
Алтын-
сарин // Қазақ əдебиеті.– 1985.– 26 июль.– 4 б.
221. Алтынсарин Ы. Қазақ қасіреті: өлең / Ы.Алтынсарин; алғысөзін жа-
зып, қолжазбаны əзір.: Б.Əбенова, Б.Омарұлы // Қазақ əдебиеті.– 1999.– 29 қа-
зан (№ 44).– 8 б.
222. Алтынсарин Ы. Мақта қыз бен мысық: сурет əңгіме / Ы.Алтынсарин
// Балдырған.– 1971.– № 10.– 12–13 б.
223. Алтынсарин Ы. Мұсылманшылықтың тұтқасы / Ы.Алтынсарин //
Қа-
зақ.– 2006. – 7 шілде (№ 16).– 4–5 б.

27
 
224. Алтынсарин Ы. Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз
ұзату жəне той жасау дəстүрлері / Ы.Алтынсарин // Заң газеті.– 1995. –21 қаң-
тар (№ 4).– 22–23 б.
225. Алтынсарин Ы. Өсиет өлеңдер / Ы.Алтынсарин // Тəрбие жұмысы:
мектепте жəне мектептен тыс мекемелерде.– 2007.– № 6.– 34–35 б.
226. Алтынсарин Ы. Сөз басы / Ы.Алтынсарин // Алтынсарин Ы. Қазақ
хрестоматиясы.– 2–бас.– Алматы
: Білім, 2007.– 6–7 б.
1879 жылы шығарған "Қазақ хрестоматиясы" кітабына жазған сөзі.
227. Алтынсарин Ы. Сөз басы: Өлең / Ы.Алтынсарин // Алтынсарин Ы.
Қазақ хрестоматиясы.– 2–бас.– Алматы : Білім, 2007.– 8–11 б.б.
228. Алтынсарин Ы. Сөз басы; Өнер – білім бар жұрттар; Жаз; Өзен;
Өсиет– өлеңдер; Əй, жігіттер; Əй, достарым: өлеңдер / Ы.Алтынсарин // Бес ға-
сыр жырлайды
: XV ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын–жы-
рауларының шығармалары. Үш томдық.– Алматы, 1984.– Т.2.– 243–255 б.б.
229. Алтынсарин Ы. Шеше мен бала; Қара батыр; Байұлы; Жəнібек
батыр: əңгімелер / Ы.Алтынсарин // Азия Транзит.– 2001.– № 9.– 50–51 б.
230. Асқарбекова Н.М. Қазақтың баспа көрген алғашқы кітаптары: Абай,
Ыбырай, Шоқан / Н.М.Асқарбекова //
Ұлттық кітапхана.– 2009.– № 2.– 8–11 б.
Кітапхана қорындағы сирек басылымдар тарихынан.
231. Асқарбекова Н.М. Ыбырай Алтынсариннің қолжазбасы / Н.М.Асқар-
бекова // Ұлттық кітапхана.– 2009.– № 1.– 74 б.Кітапхана қорындағы сирек ба-
сылымдар тарихынан.

Аудармалар

232. Крылов И.А. Қайырымды түлкі. – Екі шыбын. (Өлеңдер). – Социа-
листік Қазақстан, 1944, 21 ноябрь.
233. Крылов И.А. Екі шыбын. – Қарға
мен түлкі. (Өлеңдер). – Социалис-
тік Қазақстан, 1949, 31 июль; Большевиктік жол, 1949, 3 август.
234. Крылов И.А. Аққу, шортан, шаян, шымшық пен көгершін. – Қарға
мен түлкі. (Мысалдар). – Социалистік Қазақстан, 1969, 13 февраль.
235. С ы н: Абдрахманов Т. – Социалистик Қазақстан, 1956, 18 март.
236. Дүйсенбаев Ы. – Қазақстан коммунисі, 1956, № 5, 60–64 б.б.
237. Жармұхамбетов М., Сатаев А. – Советтік Қарағанды
, 1956, 6 март.
238. Жұмағұлов Қ. –Советтік Қарағанды, 1956, 14 июль.
239. Киікбаев М. – Ленин жолы, 1956, 4 май.
240. Қыдыров X. –Екпінді құрылыс, 1956, 29 сентябрь.
241. Қысмұратов Т. – Көкшетау правдасы, 1956, 10 июнь.
242. Нұрқатов А. – Қазақ əдебиеті, 1956, 1 июнь.
243. Нұрмағамбетов Ə. – Коммунизм жолы, 1956, 14 март.
244. Сахариев Б. – Коммунизм туы, 1956, 3 июнь.
245. Бай мен жарлы баласы. (Əңгіме).
Кітапта: Əдебиеттік оқу кітабы
. Жеті жылдық жəне орта мектептің 5 кла-
сына арналған. Алматы, 1955, 1957, 25–27, 27–31 б.б.

28
 
246. Өнер–білім бар жұрттар.– Өзен. (Өлеңдер). Қыпшақ Сейітқұл. –
Байлық. (Əңгімелер).
Кітапта: Əдебиеттік оқу кітабы. 6 кл. арн. Алматы, 1955, 145–150 беттер.
247. Бай баласы мен жарлы баласы. (Əңгіме). – Кітапта: Əдебиеттік оқу кі-
табы. Жеті жылдық жəне орта мектептің 5 кл. арн. Алматы, 1956, 1957, 26–27
б.б.
248. Өнер–білім бар жұрттар. – Өзен. (Өлеңдер).– Коммунизм жолы, 1959,
29 июль.
249.
Білгеннің пайдасы. – Балдырған, 1959, № 11, 10 б.
250. Əдептілік.– Кел, балалар, оқылық!– Балдырған, 1959, № 7, 9 б.
251. Білгеннің пайдасы. – Өрмекші, Құмырысқа, Қарлығаш. (Əңгімелер).–
Білім жəне еңбек, 1960, № 1, 22–23 б.б.
252. Бұл кім? – (Ана). (Шешімі берілген жұмбақ өлең). – Балдырған, 1961,
№ 10, 21 б.
253. Бай баласы мен жарлы баласы. (Мектепке дейінгі балалар үшін).
Алматы, Қазмемкөркемəдеббас, 1963, 14 б.
254. Бержанов Қ.
Алғашқы шырақ. (Торғайдағы Алтынсарин атындағы
қазақ орта мектебінің тарихына байланысты). – Қазақстан мұғалімі, 1964, 9
январь.
255. (Орыс тілі туралы) .–Жұлдыз, 1964, № 10, 46 б.
256. Кел, балалар, оқылық. (Өлең). – Жыл он екі ай. (Балаларға арналған
əдеби календарь), Алматы, 1965,10З б„ 1966, 111 6.
257. (Қазақ, халқы туралы айтқан пікірлері).– Қазақ əдебиеті, 1966, 28
октябрь.
258. Таза бұлақ. (Əңгіме). – Коммунизм таңы, 1966 15
ноябрь.
259. Өнер–білім бар жұрттар. (Өлең). – Еңбек туы 1966, 1 ноябрь.
260. Мəлімдеме хат. (Орынбор округының басқармасына жазған мəлімде-
месі).– Социалистік Қазақстан, 1966, 1 ноябрь.
261. Қазақ халқының əлеуметтік жағдайы туралы толғау. «Оренбургский
листок» деген газеттегі (1880 ж. 16–17 санындағы екі мақаласы жөнінен). – Қа-
зақстан мектебі, 1966, № 11, 76–81 б.б.
262. Ұлы ағартушының ой-пікірінен. (Үзінділер).– Көкшетау правдасы,
1966, 25
октябрь.
263. Бір уыс мақта. Алматы, «Жазушы», 1967, 14 б.
264. Өнер–білім бар жұрттар. (Өлең). – Таза бұлақ. (Əңгіме).– Кітапта:
Ахметов Ш., Аманов Ш. Əдебиеттік оқу кітабы. (Сегіз жылдық жəне орта мек-
тептің 6 кл. арн.) Алматы, «Мектеп», 1969, 1970, 59–62 б.
265. Нұржан бидің оқудағы баласына жазған хаты.– Əйел халі.– Қырдағы
жазғытұрымғы уақыт.– Мəделі қожа өлеңі. Əжнияз
ақын мен Меңеш қыздың
айтысы. (Өлеңдер).– Кітапта: Əдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді
баспасөз бетінде жарияланған керкем шығармалар). Алматы, 1970, 111–121 б.б.
266. Асыл шөп. (Қара сезбен жазылған жұмбақ əңгіме) – Жыл он екі ай
(Балаларға арналған əдеби календарь), 1970. 68 б.
267. Асан мен Үсен. (Əңгіме). Алматы, «Жазушы», 1971, 10 б.

29
 
268. Кел, балалар, оқылық! (Өлең). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған
əдеби календарь), Алматы, 1971, 158 6.; 1976, 152 б.
269. Мақта қыз бен мысық. (Сурет əңгіме). – Балдырған, 1971, № 10, 12–
13 б.б.
270. Мақта қыз бен мысық. (Əңгіме). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған
əдеби календарь), Алматы, 1972, 130 б.
271. Əке мен бала. (Əңгіме). – Жыл он екі ай (Балаларға
арналған əдеби ка-
лендарь), Алматы, 1974, 181 б.
272. Үш томдық шығармалар жинағы. 1 том. Алматы, «Ғылым», 1975, 560
б. (Кітаптың текстісі орысша жəне қазақша берілген. I. Мақалдар. (Қазақша ма-
қалдардың орысша аудармасы берілген) 1. Дін туралы мақалдар. 2. Билік тура-
лы мақалдар. 3. Адам туралы мақалдар. 4. Əйел туралы мақалдар. 5. Бала тура-
лы мақалдар. 6. Туғандар мен туыстар туралы мақалдар. 7 Оқу
білім туралы ма-
қалдар. 8. Еңбек туралы мақалдар. 9. Ашушаңдық пен қайырымдылық туралы
мақалдар. Байлық пен кедейлік, достық пен денсаулық туралы мақалдар.
11. Жұмбақтар. (Қазақ тіліндегі жұмбақтар орысша аудармасымен берілген) 1.
Табиғат жөнінде. 2. Мал мен жəндік жөнінде. 3. Адамның мүшелеріне қатысты,
тұрғын үй, киім–кешек, тұрмыс – салтына байланысты жұмбақтар. 203 – 225
б.б.
273. Сын: Қасымбаев Ж.–
Ұстаз мұрасы. – Социалистік Қазақстан, 1976,
21 сентябрь.
274. Үш томдық шығармалар жинағы. II том. Алматы, «Ғылым», 1976. 424
бет. Жергілікті географиялық жер–су аттарының орысша аудармасы берілген.
407–410 б.
275. Бай баласы мен жарлы баласы. (Əңгіме). – Кітапта: Əбдірахманов Т.,
Дайырова Ə. Əдебиеттік оқу кітабы. Орта жəне сегіз жылдық мектеп. 4 кл. арн.
Алматы, 1971 – 1978, 49–52 б.б.
276. Асыл шөп. (
Қара сөзбен жазылған жұмбақ əңгіме). – Жыл он екі ай.
(Балаларға арналған əдеби календарь). Алматы, 1975, 170 б.
277. Асан мен Үсен. Алматы, «Жалын», 1976, 20 б.
278. Əдептілік. (Қара сөзбен жазылған нақыл əңгіме). – Жыл он екі ай.
(Балаларға арналған əдеби календарь). Алматы, 1977, 134 б.
279. Кел, балалар, оқылық! – Өнер–білім бар жұрттар. – Бұл кім? – Өзен
(Өлеңдер). – Кітапта: Қазақ балалар поэзиясының антологиясы. Құраст.: Əлім-
баев М., Баянбаев Қ., Алматы, 1977. 38–40 б.б.
280. Бұл кім? (Өлең). – Жыл он екі ай (Балаларға арналған əдеби кален-
дарь). Алматы, 1978, 29 б.
281. Дүйсенбаев Р. Қазақтың нанғыштары / Р.Дүйсенбаев // Дала уалаяты-
ның газеті. 1896. – №2.
Асылқожа Құрманбаевтың «Дала уалаяты газетінің №27 санында жарияла-
ған
«Қазақ тілі туралы» мақаласы мен Дінмұхамед Сұлтанғазиннің «Біздің қа-
зақ тілі туралы бес–алты сөз» (Дуг, 1890, №6) атты мақаласындағы Ыбырай
Алтынсариннің тілі жəне тіл жайындағы пікірі айтылады.

30
 
ЫБЫРАЙТАНУ ТАРИХЫНАН

Прогресшіл сипаттағы Ы.Алтынсариннің педагогика-
лық системасы халық ағарту саласында аса зор, пайдалы
роль атқарды, оның көптеген қағидалары осы күнге дейін
өзінің мəн–жайын жоғалтқан жоқ. Оның ілімі өз алдына
дербес, тұтас бір педагогикалық система болып табылады.
Онда адал көңілден шыққан сын да, жаңашыл бастаманы
қолдау да, өзіндік
ой – пікірді айта білу де бар.

Ə.Сыдықов Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі // –Алматы. Мектеп, 1969. –102 б.

282. Əуезов М. Қазақ əдебиетінің тарихын жасау мəселелері / М. Əуезов //
Жиырма томдық шығ. жинағы. Мақалалар, зерттеулер. 1885. – 206 б.
Шоқан, Əубəкір, Ыбырай еңбегін бағалау керектігі жайында.
283. Сералин М. Өткен 1914 жылы 14 июльде Алтыбас Ыбырай Алтынса-
риннің дүниеден қайтқанына 25 жыл болып өтті /
М. Саралин // Айқап, 1915. –
№2. – 18 б.
Алтынсаринді еске алып, жұрты үшін оның сіңірген еңбегі зор екендігін
айтады.
284. Əуезов М. Орыс классиктері мен Абай / М.Əуезов // СССР Ғылым
Академиясының Хабаршысы, І–кітап, 1944. – 3–15 б.
ХІХ ғасырда орыс əдебиетінен үлгі алған екі ақын – Абай мен Ыбырайдың
оқу–білімге ден қойып, елді алға бастауды мұрат
тұтқаны жайында.
285. Əуезов М. Қазақ халқының зор ғалымы / М. Əуезов // Қазақ ССР Ғы-
лым Академиясының Хабаршысы, 1949. – №4 (49) –18 б.
Орыс мəдениетінің қазақ сахнасына берген алғашқы жас балдырған жемісі
– Шоқандай оқымыстыны, Ыбырайдай үлгілі еңбек иесін – білім, тəрбие қай-
раткерін бергені айтылады.
286. Сыздықов Ə. Ыбырай Алтынсарин (1941–1989) / Ə.Сыздықов // Əде-
биет жəне искусство
. – 1949. – №8, – 67–71 б.
Өмірі мен ағартушылық қызметі, шығармашылығы. Ыбырайдың қайтыс
болғанына 60 жыл толуына орай берілген.
287. Сыздықов Ə.С. Ы.Алтынсаринның педагогикалық пікірлері жəне
ағартушылық қызметі. / Ə.С.Сыздықов. – Алматы, 1949. – 195 б.
288. Жұмағұлов Қ. Ыбырай Алтынсаринның əдеби мұралары / Қ. Жұмағұ-
лов // Əдебиет жəне искуство, 1950. – №2. – 65–71 б.
289. Əуезов М. Қазақтың əдеби тілі
туралы / М.Əуезов // Əдебиет жəне
искусство, 1951. – №4, 62 б.
Ыбырай мен Абай тілі жəне жалпы қазақтың əдеби тілінің қалыптасу жағ-
дайы жөнінде.
290. Əуезов М. Абайдың аудармалары / М.Əуезов // Қазақ ССР Ғылым
Академиясының Хабаршысы, 1951. – №2. – 212–217 б.
Ыбырай мен Абай аудармалары туралы.