ыбырай Алтынсарин

Ыбырай Алтынсарин

180 жыл

Ыбырай Алтынсарин-қазақтың аса көрнекті ағартушысы, ақын, жазушы, этнограф, фольклоршы және қоғам қайраткері. Оның шын аты-Ибраһим. Ол Орта жүздің қыпшақ тайпасынан шыққан. 1841 жылы 20 қазанда қазіргі Қостанай облысы Затоболск ауданында дүниеге келген.

Алтынсариннің әкесі сауаты аз, еңбекқор шаруа болған. Оның анасы Айман (кейбір деректер бойынша Аймен) Арғын руынан Шеген есімді бишінің қызы болған. Ол сауатты адам, көптеген халық ертегілері мен әндерін білетін. Ибраһимнің анасы оған ерте жастан халық ертегілері мен әндерін үйреткен.

1850 жылы далада үлкен билікке ие болған Балғожа Ыбырайды Орынбор шекаралық комиссиясы жанынан ашылған мектепке ауыстырылды. Елді орыс тілді адамдар басқарады деп сенген Балғожа немересі арқылы елді ұстап тұруға ниет білдірді. Жақында ашылған мектепте 30 бала оқыды, оның ішінде 9 жасар Ыбырайда бар еді.

Алтынсарин бүкіл өмірін туған халқына арнады. «Қазақ халқы өз-өзін білімге құштар екенін көрсетеді», - деп жазды.  Алтынсарин бүкіл өмірін туған халқына арнады. «Қазақ халқы өз-өзін білімге құштар екенін көрсетеді», - деп жазды

Алтынсарин орыс халқы мен қазақ халқының достығына сенімді қолдаушы болды. Ол орыс демократиялық насихаттады, орыстың педагог-жазушылары К.Д.Ушинскийдің, Л.Н.Толстойдың тәжірибесін пайдаланды.

Алтынсарин ағартушы ретінде білімге табынған және білімнің қоғамды, әрбір жеке тұлғаны дамытудағы күшіне сенген

Ы.Алтынсариннің әдеби қызметін бақылаған замандастары, оның еңбектерінің қаншалықты халықтың қажеттігіне жарайтындығын көзі тірісінде бағалаған.

Ол кезде Ресей үкіметі жергілікті әкімшіліктер үшін қазақстандық қызметкерлерді осындай мектептер арқылы оқытуға ниеттенген болатын.

Оқушыларды отарлық саясат рухында тәрбиелеу керек болды. Алайда, Ыбырай ерте жастан мектеп жүйесінде қалмай, әлемдік және орыс әдебиетінің классиктерін өз бетінше оқыды. 1857 жылдан 1859 жылға дейін орта мектепті бітіргеннен кейін атасы Балғожа бидің хатшысы болды.

Кейін оны Кіші аудармашы ретінде Орынбор облысының әкімшілігіне ауыстырды. 1860 жылы Орынбордан Торғайға көшіп, мұғалім болды. 1864 жылы ол қазақ балаларына арналған алғашқы мектеп ашты. Мұнда оның білім беру және педагогикалық қызметі басталады.

Ы. Алтынсарин орыс, араб және татар тілдерін еркін меңгерген және халықты ағартуды армандаған. Ол кезде қазақ балаларына мектеп ашу өте қиын болатын. Дегенмен, 1864 жылдың қаңтарында Ыбырайдың тікелей қатысуымен алғашқы қазақ мектебі ашылды.

Ыбырай қазақ даласында бірінші болып қыздарға білім берді. 1887 жылы ол Ырғызда қыздарға арналған мектеп-интернат ашты. Қыздар мектебін ұйымдастыру-бұл тұрғыда ұлы ұстаздың үлкен жетістігі.

1891 жылы Ағартушы қайтыс болғаннан кейін Торғайда, 1893 жылы Қостанайда, 1895 жылы Қарабұтақта және 1896 жылы Ақтөбеде әйелдер мектебін ашуға рұқсат етілді. Құжаттарға сәйкес, бұл да Ы. Алтынсариннің ізденістерінің нәтижесі екендігі дәлелденді.

Ы. Алтынсарин тәрбие жұмысының ең озық әдістерін пайдалана отырып, балаларды ана тілінде оқытуға ерекше назар аударды. Сондықтан ол "қазақ хрестоматиясы" оқулығын және "қазақтарды орыс тіліне оқытуға арналған бастапқы оқулық"дидактикалық құралын жазды.

1879 жылы жарық көрген" қазақ хрестоматиясы": біріншісі - әртүрлі орыс тілді оқырмандардан, негізінен" Полсон оқырманынан " балалардың өмірі туралы әңгімелер; екіншісі - әртүрлі жастағы адамдардың өмірі туралы әңгімелер; үшіншісі-қазақ әншілерінің өлеңдерінен үзінділер; төртіншісі-қазақ мақал-мәтелдері сияқты төрт бөлімнен тұрады.

 Ыбырай Алтынсарин көзі тірісінде «Қырғыз хрестоматиясы» кітабының екінші бөлімін жазған. Өкінішке қарай, бұл шығарма əр түрлі себептерге байланысты баспадан уақытында жарық көрмеді. Ұлы педагог қайтыс болғаннан кейін қолжазба із-түссіз жоғалып кеткен. Қазір Ресей, ТМД елдері мұрағаттары мен кітапханаларына хабарласу, құнды қолжазбаны іздестіру, ғылыми-зерттеу жұмыстары жүруде

«Қырғыз хрестоматиясының» жастарға дұрыс тəрбие беру жəне олардың дүниетанымдық көзқарасын кеңейту үшін қазірдің өзінде де мəні зор. Сондықтан да бұл оқулық ұзақ жылдар бойы талай рет басылып, мектеп оқушыларына ұсынылып келеді.

Бірінші қазақ педагогі Ыбырай Алтынсарин екі негізгі мақсат қойды: біріншісі - мектеп ашу, балаларды оқыту және жалпы халықты ағарту; екіншісі-халықтың санасын жаңаға бейімдеу бойынша ағарту жұмысы.

Ы.Алтынсарин осы екі мақсатқа жету үшін ең қиын жағдайда жұмыс істеді. Көптеген кедергілер болды. Жалған мәлімдемелердің қанша түрі табылды:"жала жапты, сажу жақсы көрді". Бірақ ол берілмеді. Ол болашаққа ерекше оптимизммен қарады. Ол өз армандарын орындай алмаса да, болашақта жастар оларды жүзеге асыратынын білді.

Ыбырай Алтынсарыұлының əдеби жетістіктері тек қана ақындықпен, жазушылықпен, аудармашылықпен шектеліп қоймаған. Оның публицистикалық мақалаларының да маңызы орасан зор.

Зерттеушілер бұларды үш топқа бөледі: а) хаттары; ə) экономикалық, саяси-əлеуметтік тақырыптарға жазып, «Оренбургский листок» газетіне бастырған мақалалары; б) этнографиялық тақырыпқа жазған очерктері.

Ы.Алтынсарин өз хаттары арқылы айналасында орын алып жатқан жайттар мен қоршаған ортаға деген көзқарасын, сондай-ақ туған халқының келешегі туралы ой-арманын білдіріп отырды. Ағартушының мазмұны аса терең қай хаты да оңай оқылады. Əрбір хат ойыңа ой қосып, сол кездегі қоғам өмірінен сыр тартады.

Ыбырай Алтынсарин қазақ жастарын оқуға, ізгілікті, мейірімді, еңбекқор, еңбекқор болуға, өз халқын сүюге, бір сөзбен айтқанда, "ер адам"құрметті атағын ақтай білуге шақырды. Ол бұл міндеттерді жастар ерте жастан дұрыс тәрбиеленген жағдайда ғана орындауға болатындығын түсінді. Сондықтан Ыбырай осы мақсатқа өзінің оқытушылық, поэзиялық, жазушылық және аударма жұмыстарын арнады.

Міне биыл қазақтан шыққан алғашқы педагогтың туғанына 180 жыл толып отыр. Мүндай айтулы датада біз жастарға түсетіні Ы.Алтинсариннің жүзнге асыруға тырысқан мақсатын жүзеге асыру және ағартушының бізге қалдырып кеткен еңбектерін қадірлеп, ол еңбектердің мәңгі өмір сүруін қамтамасыз ету.

Кез келген халық өз саясаткерлерін, қоғам қайраткерлерін, ақындары мен жазушыларын мақтан тұтады. Қазіргі Қазақстанда бүкіл саналы ғұмырын сауатсыздықты жоюға, қазақ халқын орыс және әлемдік мәдениет құндылықтарына баулуға арнаған Ыбырай Алтынсариннің есімі ерекше құрметтеледі. Ыбырай Алтынсарин-XIX ғасырдың көрнекті ағартушысы, этнограф, ақын, прозашы, аудармашы. Оның күш-жігерінің арқасында қазақ жерінде қарапайым отбасылардың балалары оқи алатын алғашқы мектептер пайда болды.

Өкінішке орай, оның ата-анасы туралы ештеңе белгісіз. Кейбір мәліметтер бойынша Алтынсариннің әкесі 1844 жылы қайтыс болған. Жас кезінен бастап Ыбырай өзінің ауылында бидің құрметті лауазымын атқарған атасы Балғожа Жаңбыршыұлының қамқорлығында болды. Өмірінің соңғы күндеріне дейін Ыбырай Алтынсарин өзінің кіші Отаны – Николаев уезінің Арақарағай болысының құрамына кіретін Жаңбыршы ауылын ұмытпаған. Бүгін ұлы жерлесіміз туралы естелік ретінде бұрынғы болыс Қазақстан Республикасының Қостанай облысы аумағындағы Алтынсарин ауданы болып қайта аталды.

1857 жылы Ы.Алтынсарин өзінің атасы – Ұзын-қыпшақ руының басқарушысы, Орынбор шекаралық комиссиясының әскери старшинасы Балғожа Жаңбыршыұлына жұмыс істеді. 1859 жылдың 1 тамызынан бастап Орынбор облыстық басқармасында кіші толмач (аудармашы) қызметін атқарды. Алайда, талантты жас өз өмірінің мақсаты мансап пен дәрежеге ұмтылу емес, туған халқының білімі деп санады.

1860 жылдан бастап Ыбырай педагогикалық қызметпен шұғылданады. 1860 ж. облыстық басқарма оған Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашуды тапсырды, осы мектепке орыс тілі мұғалімі етіп тағайындады. Қоғамдық қаражатқа ол мектеп ғимаратын салып, оқу құралдарын жазып берді. 1864 жылы 8 қаңтарда көптеген адамдар жиналған мектептің салтанатты ашылуы болды. Мектеп жанында интернат құрылды, онда халықтың қаражаты есебінен толық интернатта отырған 16 оқушы тұрды.

Алтынсарин өзі ұйымдастырған мектептерде оқуды діни емес, зайырлы бағытта жүргізуге ұмтылды, тәрбиеленушілер жалпыхалықтық мүдделерге қызмет етуге дайын адамдар болып өсті. Ол өзінің қазақ оқушыларын орыс тілін, орыс әдебиеті мен мәдениетін жетік меңгеруге шақырды. Осы мақсатта ол орыс-қазақ мектептерінің оқушылары үшін екі оқу құралын жазуды қажет деп санады. Оларды құрастыру 1879 жылы аяқталды, сол жылы олар "Қырғыз хрестоматиясы" және "Қырғыздарды орыс тіліне оқытудың алғашқы нұсқаулығы" деген атпен жарық көрді.

Алтынсариннің педагогикалық қызметінде балаларды тәрбиелеу және оқыту мәселелері үлкен орын алды. Ол мектептердегі бүкіл оқу және тәрбие үрдісінің басты қозғаушысы ретінде мұғалімнің рөліне үлкен мән берді. Ол мұғалімдер өз оқушыларын жақсы көруі керек деп есептеді. Сонда ғана білім мен тәрбие алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізуге болады.          

Жалпы, Алтынсариннің әдеби мұрасында хаттар үлкен орын алады. "Таңдамалы шығармалар" кітабында олардың тоқсанға жуығы жарияланған. Алтынсариннің эпистолярлық шығармашылығының мәні автордың келесі онжылдықтарда ұлттық публицистердің назарын үнемі аударып отыратын мәселелер шеңберін анықтауымен анықталады, ал хаттарда көтерілген кейбір мәселелер (әсіресе шенеуніктердің бюрократизмі туралы) әлі де өзекті болып қала береді.

Ы. Алтынсарин қазақ баспасөзінің бастаушысы болып табылады. Торғай облысы мектептерінің инспекторы бола отырып, ол әкімшілікке қазақ газеттерін шығару туралы өтініш жасайды. Бұл өтінішке 1883 жылдың қаңтарында жазылған "Киргизская газета" деп аталатын газеттің бірінші нөмірінің өз қолымен жазылған мәтіні қоса берілді. Газет 4 беттен тұрды.

Ыбырай Алтынсарин 1889 жылы 17 шілдеде 48 жасында қайтыс болды және Тобыл жағалауындағы әкесінің бейітінің қасында жерленді.