ЗИЯТКЕРЛІК ЖЕТІСПЕУШІЛІГІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ АГРЕССИВТІМІНЕЗ- ҚҰЛҚЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Молдахметова Кенжегүл Бейсенбаевна

Қостанай облысы әкімдігі Білім басқармасының

«Қостанай қаласы бiлiм бөлiмiнiң №11 жалпы

білім беретін мектебi» КММ

Тел.№ 87028057996

ЗИЯТКЕРЛІК ЖЕТІСПЕУШІЛІГІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ АГРЕССИВТІМІНЕЗ- ҚҰЛҚЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақалада зияткерлік жетіспеушілігі бар балалардың агрессивті мінез-құлқының ерекшеліктеріне талдау жасалған. Түйінді сөздер: зияткерлік жетіспеушілік, агрессивті мінез-құлық, оқыту, тәрбиелеу. Қазіргі уақытта мемлекеттік деңгейдегі бірқатар проблемалардың күрделенуі бар. Мысалы, экологиялық жағдайдың нашарлауы, салауатты өмір салтын насихаттауды елемеу, тамақтану гигиенасы ережелерін сақтамау және т.б.

Әлемнің барлық елдерінде интеллектінің бұзылуының әртүрлі нысандары бар балалар санының ұлғаюы байқалады. Интеллектінің бұзылуы балалардың денсаулығы туралы басты мәселелердің бірі болып табылады. Зияткерлiк жетiспеушiлiк проблемасын зерделеудiң өзектiлiгi мен күрделiлiгi этиологияның әртүрлiлiгiне, таралуының өсуiне, емдеудiң ең төмен тиiмдiлiгiне және сонымен бiрге осы топта әлеуметтiк-құқықтық аспектiлердiң маңыздылығына байланысты.Агрессивтіліктің тек биологиялық шығу тегі бар, сондай-ақ ол негізінен тәрбиелеу және мәдениет проблемаларымен байланысты деген ұғымдар бар. Зияткерлік дамуында ауытқулары бар жасөспірімдерге ерекше назар аударылады. Бұл проблеманы зерттеумен әртүрлі зерттеушілер мен ғалымдар айналысқан. Соңғы жылдары психологтар мен педагогтар жасөспірім жастағы балалардың агрессивті мінез-құлқын зерделеу, диагностикалау және алдын алу бойынша бірқатар зерттеулер жүргізді. Олар Г.С. Абрамованың [1], М.А. Алемаскиннің [2], Ю.М. Антонянның [3], С.А. Беличеваның [4], В.М. Бехтеревтің [5] жұмыстары.Қазіргі уақытта зияткерлік жетіспеушілік мәселелері әсіресе барлық бағыттарда қарқынды зерделенуде. Оның генетикалық аспектілері зерттеледі. Алынған нәтижелер нәтижесінде этиологияны және патогенезді нақтылау, сондай-ақ зияткерлік жетіспеушіліктің туындауын одан әрі болдырмау үшін генетикалық аппаратқа әсер ету қажеттілігі туындайды. Балалардың дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және түзету процесі оларды тиімді оқыту мен тәрбиелеудің, оларда ауыр мүгедектіктің және әлеуметтік бейімсіздіктің алдын алудың басты шарты болып табылады. Бұл үдерісте отбасының рөлі өте маңызды. Баланың айналасындағы ересектермен эмоционалды-оң қарым-қатынасы оның психикалық денсаулығы үшін тиімді.Алайда дамуында ауытқулары бар балалар үшін бұл жеткіліксіз болуы мүмкін, өйткені олар ерте жастан бұзылған функцияларды түзетуді қамтамасыз ететін дамудың ерекше жағдайларын қажет етеді. Психологияда балалардың агрессивті мінез-құлқына көптеген түсініктемелер бар. Мысалы, 3игмунт Фрейд тұлғасындағы психоанализ ерте балалық шақтағы инстинктивті либидоздық ұмтылыстарды басудың нәтижесі ретінде Эдипов кешенінің көріністерінің болуын болжайды. Необихевиоризм агрессивті мінез-құлықты «әлеуметтік оқыту» процесінде жеке адам көтеретін күйзелістердің салдарынан анықтайды. Интеракционизм мұны жекелеген тұлғалар мен әлеуметтік топтардың объективті «мүдделер қақтығысының» немесе «мақсаттарға сәйкес келмеуінің» салдары деп есептейді.Когнитивизм мұны субъектінің танымдық саласындағы «диссонанс» пен «сәйкессіздіктің» нәтижесі ретінде қарастырады. Агрессивті мінез-құлықты инстинктивті көріністер ретінде түсіндіруге биологиялық әрекеттер де бар. Жасөспірім жасты адам дамуының неғұрлым күрделі кезеңі деп санайды. Салыстырмалы түрде ұзаққа созылмауына қарамастан, ол көп жағдайда жеке адамның одан арғы өмірін айқындайды. Мінез-құлық белгілері мен тұлғаның басқа да негіздері дәл осы жасөспірімдік жаста қалыптасады. Ересектер бақылайтын балалықтан дербестікке өту сатысы, мектептегі үйреншікті оқытуды маңызды әлеуметтік қызметтің басқа түрлеріне өзгерту, сондай-ақ ағзаны гормондық қайта құру.№ 3 (29) 2020 58 білім беру мен тәрбиелеу жасөспірімді қоршаған орта мен құрдастарының теріс әсерлеріне аса осал және бейім етеді. Сондай-ақ жасөспiрiмдердiң ата-аналардың, мұғалiмдердiң және басқа да тәрбиешiлердiң қамқорлығынан босап шығуға деген құлшынысын ескеру қажет. Көбінесе бұл ұмтылыс аға ұрпақтың әлеуметтік қолайлы мінез-құлқын, рухани құндылықтары мен өмір стандарттарын теріске шығарады. Жасөспірімдермен тәрбие жұмыстарындағы ауытқулар да барған сайын айқын болып келеді. Бұл тұрғыдан отбасындағы өзара қарым-қатынастың теңсіздігі, ажырасу деңгейінің өсуі аса маңызды болып табылады.Кәмелетке толмаған балалардың агрессивті мінез-құлқының өзіндік өзіндік этиологиясы бар және баланың, жасөспірімнің, жасөспірімнің немесе қыздың жеке басына әртүрлі әсерлердің әсерінен болатын социопатогенездің салдары ретінде қарастырылады. Алайда әртүрлi ауытқуларға себеп болатын себептердiң арасында әлеуметтiк-психологиялық, психологиялық-педагогикалық және психобиологиялық факторлар үлкен рөл атқарады. Осы факторларды білу педагогтар мен ата-аналардың тиімді тәрбиелік профилактикалық қызметі үшін қажет. Осылайша, кәмелетке толмағандардың девиантты мінез-құлқының алдын алуда психологиялық аспектілер ерекше маңызға ие болады, олардың негізінде агрессивті мінез-құлықтың табиғаты зерттеледі, сондай-ақ агрессивті көріністердің алдын алу бойынша профилактикалық шаралар әзірленеді.Агрессивті мінез-құлық неғұрлым өзекті проблема деп есептейді. Бұрын мұндай мінез-құлық тек ер балаларға ғана тән деп есептелетін, бірақ соңғы жылдары қыздар да зерттеушілердің назарын аударуда. Ең маңыздысы, бұл ауытқулар олардың әлеуметтік маңыздылығына ие болып, сәйкесінше, ауырырақ болады. Қыздар жасөспірім жастағы ұлдардың мінез-құлқындағы ауытқулардың арандатушылары мен бастамашыларына айналуда. Дамудағы психикалық ауытқулардың балалар өтетін белгілі бір кезеңдері бар. Соңғысы кезінде олар барынша айқын болады. Әр түрлі патологиялық синдромдар бастапқы көріністерді, кеңейтілген ұзақ кезеңді, аяқталу кезеңін және қалдық симптомдар кезеңін қамтиды.Жасөспірімдер дағдарысы кезінде ауру циклінің жылдамдығы бірнеше есе артады, нәтижесінде қандай да бір кезеңдер тым қысқа болуы немесе мүлдем анықталмауы мүмкін. Осыған байланысты жасөспірімнің агрессивті мінез-құлқы оның туыстары, таныстары мен құрдастары үшін күтпеген және түсініксіз болып табылады. Қалыпты дамыған жасөспірімдерде және интеллектуалдық жетіспеушілігі бар жасөспірімдерде агрессивті мінез-құлық көріністері әсіресе ұқсас және біркелкі екенін атап өту маңызды. Интеллектуалдық жетіспеушілігі бар жасөспірімдердің осы көріністерінің этиологиясының өзінің ерекшеліктері бар, олар сыртқы және ішкі факторлармен, яғни оның өз психикасының ерекшеліктерімен (психикалық процестердің инерттілігі, интеллектінің жеткіліксіздігі, уәждердің жоқтығы немесе әлсіздігі, құрдастары тарапынан сезімталдығы, түрлі аффектілер мен тартулар, табиғи инстинкттер және басқалар), зақымдану сипаттамаларымен айқындалады ми қабығы және оның нейродинамикасы.

Девиантты мінез-құлық реакцияларына әкелетін өзара іс-қимыл жасайтын сыртқы және ішкі факторлардың осы тізбегінде эмоциялық-ерік аспектісінің маңызы зор. Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, агрессивті мінез-құлық қазіргі уақытта өзекті мәселе болып табылады деген қорытынды шығаруға болады. Девиантты және агрессивті мінез-құлықты балалардың көптеген жіктемелері бар, олар бойынша агрессия деңгейін анықтауға және психологиялық-педагогикалық түзету жұмысын таңдауға болады. Жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлқы негізінен ата-аналар мен педагогтардың түсінбеушілігіне, өз тілектерінің қанағаттандырылмаған қажеттілігіне, оның пікірінің бөлінбеуіне қарсы наразылық нысаны ретінде қалыптасады.Сондай-ақ жасөспірімнің девиантты мінез-құлқына оның темпераменті мен жеке басының табиғи ерекшеліктері әсер етуі мүмкін, мысалы, ашулану, ашулану, өз эмоциясын тежей алмау сияқты сипаттардың қалыптасуына ықпал ететін сезімталдықтың толқуы мен күші. Агрессия деңгейін анықтау және практикалық диагностикалау әдістемелерін жүргізгеннен кейін педагогтар мен психологтар мінез-құлқын қалыпқа келтіру үшін адамгершілік және әлеуметтік құндылықтарды қалыптастыру бойынша түзету жұмысын жүргізуі қажет.