16-17 ғасырдағы тарихи әдебиеттер

1 слайд
XVI ғасырдағы шығармалар

2 слайд
Тақырыптың мазмұны • КІРІСПЕ..................................................................................................................3 • I Бөлім. XVI ғасырдағы тарихи әдебиеттер. •   • 1.1.М.Бабырдың «Бабырнама» шежіресі әдеби туынды • ................................................................................................................................5-8 • 1.2. М.Х.Дулатидің Тарих и Рашиди еңбегін Қазақстан тарихындағы маңызы...............................................................................................................8-11 • 1.3. Рашид ад-Диннің «Жәми ат-тауарих» еңбегі және ондағы түрі тайпалары туралы мәлімет..........................................................................11-16 •   • II Бөлім. XVII ғасырлардағы тарихи әдебиеттер •   • 2.1. Далалық ауызша тарихнамадағы Өтеміс қажының «Шыңғыснамасы».........................................................................................16-21 • 2.2 Әбілғазы Баһадүрдің «Түрік шежіресінің» тарихи • маңызы.............................................................................................................21-24 •   • ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................24-26 •   • ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................................26-29

3 слайд
Кіріспе Тақырыптың өзектілігі • Тарихи шығармалар - тарихи процесті айқындайтын және адамзат қоғамының өткенін зерттеуге мүмкіндік беретін барлық объектілер; материалдық мәдениеттің, жазба ескерткіштердің, салт-дәстүр мен әдет - ғұрып , т.б заттарды баяндайды. • Тарихи шығармалар арқылы өткенде не болғанын біліп, қортынды жасап,белгілі бір заманнан қалған шығармалар арқылы сол заманның тарихын білуге болады. Тарихи деректерді көбінесе сол заманда өмір сүрген тарихшылар немесе сол заманда өмір сүрген ақын-жыраулардың туындылары қалып кеткен. Осындай шығармалар арқылы қазір өткеннін тарихын біле аламыз.

4 слайд
Өзіміздің тарихымызды тануға, білуге көмектесетін тарихи деректердің бір түрі-тарихи шығармалар. Әрбір рулар мен тайпалардың иатериалдық мәдениетімен рухани мәдениетін, жан-дүниесін, ой-арманын, тұрмыс- тіршілігін мазмұны терең, көркемділігі жоғары, құнарлы қазына- тарихи әдебиет XVI-XVII ғасырларда кең өріс алды. XVI-XVII ғасырлардағы тарихи әдебиеттердің бірі Мұхаммед Хайдар Дулатидің 1541-1546 жылдары Кашмирде парсы тілінде жазылған еңбегі – “Та’рих-и- Рашиди”. Бұл еңбек – Моғолстан мен оған іргелес аймақтардың тарихы жөнінде жазылған құнды шығарма. Өтеміс қажының “Шыңғыснама” еңбегі 16 ғасырдың ортасында жазылған. “Шыңғыснамада” Жошы хан əулетінің тарихы баяндалады.

5 слайд
Шах Махмұд Шорастың “Тарих” (“Хроника”) шығармасында Бұйдаш, Хақназар, Тəуекел, Есім, Жəңгір хандар туралы тарихи деректер келтірілген. Əбілғазы Бахадур хан 1661 жылы "Түрікмен шежіресін", 1665 жылы "Түрік шежіресін" жазған. Еңбектері шежірелік сипаттап жазылған. Шығармалар түрік дәуірінен бастап, Шыңғыс ұрпақтарының тарихын баяндайды16 ғасырдың 40- жылдары Масуд ибн Усман Кухистанидің “Тарих-и-Абулхайр- хани” еңбегі жазылды. Онда көшпелі өзбектер ханы Әбілхайырдың тарихы айтылады.

6 слайд
• Шығармалар түрік дәуірінен бастап, Шыңғыс ұрпақтарының тарихын баяндайды. Сондай-ақ кейінгі дәуірлерде Орта Азия мен Қазақстан, Таяу Шығыс елдерінде болған ірі тарихи оқиғаларды қамтыған. Қадырғали Жалайыри тұтқында отырып жазған “Жылнамалар жинағы” еңбегін орыс патшасы Борис Годуновқа сыйға тартып, қамқорлық жасауын өтінеді. Бұл тарихи шығармада қазақ халқының қоныс тепкен жерлері, қалалары мен қала мәдениеті, Қазақ хандығы мен қазақ хандарының өмірбаян шежірелері айтылады. Қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдайы, заң ережелері туралы ғылыми құнды шығармалар берілген. • XVI-XVII ғасырлардағы тарихи әдебиеттердің мазмұны не туралы, қай елдің, жердің тарихи сипатталғаны, тарихқа қосқан үлесіне баға беру тақырыптың өзектілігі болып отыр.

7 слайд
Тақырыптың зерттелу деңгейі • . Бұл ғылыми жұмысты жазу барысында мен 5 томдық Қазақстан тарихы кітабымен таныстым. Бұл кітап маған XVI- XVII ғасырлардағы тарихи шығармалары туралы білуге жол ашты. Бұл кітаптан мен Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и- Рашиди» шығармасымен таныстым. Тарих-и Рашиди – Моғолстанда өмір сүрген тарихшы, əдебиетші Мұхаммед Хайдар Дулаттың еңбегі. Кітапта XIV – XVI ғасырлардағы Моғолстан тарихы баяндалады. Шығарма 1542 – 1546 жылдары Кашмирде парсы тілінде жазылған. Кітап екі дəптерден тұрады. Алғашқы дəптерде Моғолстанды билеген Шағатай əулеті хандарының тарихы суреттелсе, екінші естелік дəптерде Мұхаммед Хайдардың Кашмирді жаулап алғанға дейінгі тарихи оқиғалары сөз болады.

8 слайд
• Сонымен қоса, Қыдырғали Жалайыридің «Жәмиат-тауарих» (Жылнамалар жинағы) кітартарымен таныстым. Бұл шығарма орта ғасырдағы қазақ тілінде жазылған тұңғыш тарихи шығарма болып саналады. Мұнда қазақ хандығының Х ғасырдың басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық болып қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды мәліметтерге толы.

9 слайд
Жұмысының деректі көзі • Бұл ғылыми жобаны жазу барысындағы ең басты дерек көзі Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан кітабы мен Қазақстан ұлттық энциклопедиясы болды. Бұл кітапт біздің тарихты кеңінен білуге жол ашады.

10 слайд
Зерттеу жұмысының мақсатары мен міндеттері • Жоғарыда аталған зерттеу еңбектері мен дерек көздерін пайдалана отырып, тарихпен танысу, әр еңбекпен таныса отырып мазмұнын ашу болып отыр. Аталған мақсатқа сай төмендегідей міндеттер тобын шешу көзделіп отыр: • -Тарихта алатын орны ерекше Дулати, Жалайыри, Өтеміс қажы, Бабыр,Қадырғали сияқты тұлғалармен танысу; • -әр еңбектерінің мазмұнын талдау; • -тарихқа қосқан үлесін анықтау; • - еңбектердің біздің өмірімізге маңызын анықтау.

11 слайд
Жұмысының басты ғылыми жинағы • Зерттеу жұмысының негізгі XVI-XVII ғасырлардағы тарихи әдебиеттердің тарихи құндылығы баспасөз материалдары арқылы негізделе қарастырылды. Әсіресе, бүгінгі таңдағы «Рухани жаңғыру» жобасы аясында жас ұрпақты патриотизмге, ұлттық рухта тәрбилеу үшін осы жұмыс арқылы XVI-XVII ғасырлардағы тарихи әдебиеттерді талдап, негіздеп, үлгі ретінде көрсету жұмыстың басты ғылыми жаңалығы болып отыр.

12 слайд
Жұмыстың құрылымы • Жұмыс кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

13 слайд
I Бөлім. XVI ғасырдағы тарихи әдебиеттер   1.1 М.Бабырдың «Бабыр-нама» шежіресі әдеби туынды • XVI-XVII ғасырларда тарихи әдебиет кең өріс алды. Халық арасында ана тіліндегі жазба әдебиет діни және тарихи мазмұндағы кітап түрінде тарады. Орта ғасырдағы аты аңызға айналған ұлы қолбасшы, реформатор билеуші, әрі үлкен шығармашылық иесі Захраддин Бабырдың руханиятына қосқан зор үлесі – «Бабырнама» атты тарихи шығармасы. Аталған еңбектің қазақ әдебиеті мен тарихына да қатыстылығы барлығын ескеруге болады.

14 слайд
• Шыққан тегі жағынан ежелгі моңғол тайпасы барластан тарайтын, атақты Әмір Темір көрегенннің (Ақсақ Темірдің) ұрпағы болып келетін Захириддин Мұхаммед Бабур 1483 жылы 14 ақпанда қазіргі Өзбекстанның Әндіжан қаласында, Ферғана ұлысының әмірі Омар Шейх мырзаның отбасында дүниеге келген. • Бұл кезеңде Орта Азияда Әмір Темір ұрпақтары мен Шыңғыс хан ұрпақтары арасында билікке талас өршіп тұрған еді. Захириддин Бабыр бала кезінен бастап өнерге, әдебиетке, табиғат сұлулығына өте құмарланып өседі. 1494 жылы әкесі қайтыс болған соң 12 жасар Бабыр әкесінің орнына, Ферғана ұлысының тағына отырады. Осы кезеңде Әндіжан тағы үшін өзінің туыстары Жаһангир мырза мен Сұлтан Ахмет мырзамен, және Сұлтанмұхаммед ханмен талас басталады. Ферғана тағының шайқалуына әкеледі.

15 слайд
• Бабыр көршілес Самарқанд билеушілерімен тартысқа түседі. Ақыры Самарқанд билеушісі Шайбани ханнан жеңілген Бабыр Самарқанд қаласынан қашып кетеді. Шайбани хан Бабырды 1504 жылы Әндіжаннан да қуып шығады. Ақыры ол соңына ерген біршама халқымен қазіргі Ауғанстан астанасы Кабулді басып алады. Бірнеше рет Орта Азияға шабуыл жасап, Шайбани ханға қарсы жорық жасағанымен, сәтсіз болады. Ақыры, өмірінің ендігі бөлігін оңтүстікке қарай өлкелерді жаулап алуға бағыттайды. 1519-1525 жылдары ол қазіргі Пәкістан мен Үндістан аумағын толық жаулап алады да онда күшті мұсылман мемлекетін құрады. Ол мемлекеттің аты – Моғолстан болатын. Бабыр мен оның ұрпақтары Ұлы Моғолдар деген династия құрып, 300 жыл бойы Үндістанды билейді.

16 слайд
• Бабыр 1530 жылы Агра қаласында қайтыс болған. Сүйегін Кабул қаласына алып келіп жерлейді. Бабыр және ның ұрпақтары билеген жылдары Үндістан мемлекеті күшейіп, қалалар мен сауда жолдары дамиды. Сәулет өнері Орта Азиялық стильде ерекше дамиды. Соның бір көрінісі – Бабыр ұрпақтарының бірі салдырған Тәж-Махал кесенесі болып табылады. • Бабыр тек жалаң саясатшы, жауынгер қолбасшы ғана болмаған, сонымен бірге ол XVI ғасырдың атақты ойшылдарының бірі. Бабыр жазушы-ғалым ретінде өз артынан едәуір әдеби мұра қалдырған адам. Оның біздің заманымызға жеткен еңбектерінің ішінен «Бабырнаманы», «Мубайин» атты өлеңдер жинағын, «Хәтти Бабри» атты өзі жасаған жаңа алфавитті, махаббат тақырыбына жазылған көптеген газелдер мен төрт жолдық өлең шумақтарын ерекше атуға болады. Бабыр сонымен бірге музыка, поэзия және соғыс туралы да көптеген трактаттар жазған. Бірақ өкінішке қарай, оның бұл еңбектері толық сақталмаған.

17 слайд
• «Бабырнама» – «Ферғана», «Кабул», «Үндістан» секілді үш бөлімнен тұрады. Алғашқысы ХV ғасырдың екінші жартысында Ферғана жазығындағы Ахсикент, Намаған, Әндіжан, Марғилан, Ош, сондай-ақ Самарқан, Исфара секілді қалалар мен елді мекендер, онда тұрған түрлі тайпалар мен жамағаттардың әдет-ғұрпы, тілдік ерекшеліктері, мәдениет, жан-жануарлар дүниесін баяндаумен басталады. Автор, әсіресе, ата-бабасының шежіресі, кәсібі, тыныс-тіршілігі, тіпті аталған өлкенің тау-тасы, бау-бақшасы, жеміс-жидегі, өзен-суы, ұшқан құсына дейін сүйіспеншілікпен, туған жерге деген перзенттік махаббатпен жазған деген деректер бар. • «Кабул» бөлімінен Ауғанстанның Герат аймағында билік құрған Сұлтан Құсайын мен оның уәзірлері, бектері, ақындары мен ойшылдары жайлы да қызықты деректер кездестіреміз.

18 слайд
• «Үндістан» бөлімі де соны дерегі мен тарихи дәлдігі қызық ты мәліметтерге толы. Алдыңғы екі бөлімдегідей Бабыр мұнда да Үнді елінің солтүстігін жаулап алу барысында өзі басынан өткізген жайттарді ғана емес, осында өмір сүретін тайпалардың өткені мен бүгіні, елдігі мен ерлігі, тіпті рухани өміріне дейін зейін қойған. • Захир ад-Диннің «Бабырнамасы» – энциклопедиялық еңбек. Ол тарихшылар мен этнографтар, әдебиетшілер мен тілшілер үшін де баға жетпес құнды деректері бар, орта ғасырлар тынысын дәл де анық жеткізе білген бағалы туынды. Құнды еңбек орта ғасырдан бастап, әлемнің көптеген тілдеріне аударылған. • «Бабырнамада» қазіргі прозаға тән көркем пейзаждар мен қанық портертер, суреттеулер молынан ұшырасады. «Мұнда құс жыртылып айрылады. Қырғауылдың семіздігіне адам нанғысыз, тіпті тұшпалап пісірілген бір қырғауылдың етін төрт адам тауыса алмайды екен деген аңыз бар»

19 слайд
• Автор көзі көрген оқиғаны елден естіген әңгімемен араластырып, аңыздық сюжет жасаған. Немесе жер-су атауларына байланысты туған топонимикалық аңыздар ұшырасады. Түркі, соның ішінде қазақ фольклорының мазмұнды әрі бай саласының бірі – ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа алмасқан мақал-мәтелдер. «Бабырнамада» кездесетін төмендегі мақал-мәтелдер мен фразеологиялық тіркестер күні бүгінге дейін тілдік қорымыздан өз орынын алып келеді. Мысалы: «Үйде иесі барды, түзде ит қаппайды», «Жаманның ақылы түстен кейін кіреді», «Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа»,«Құланның қасуына, мылтықтың басуы», «Ер мойнында қыл арқан шірімейді», «Жау не демейді, түске не кірмейді», ««Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды», ««Бет көрсе, жүз ұялады» т.б.

20 слайд
• Бабырдың түркі руханиятына жасаған келесі еңбегі «Бабыр жазуы» яғни, «Хати Бабыр». Бабыр көне түркі ескерткіштері жазуына ұқсас жазуды негіздеді. Бұл жазу алғашында Сырдария бойындағы Сығанақ, яғни Сунақ қаласында өмірге келген болатын. Алайда бұл кезеңде Орта Азияда біржола үстемдікке ие болған араб жазуын қолдаушылар «Бабыр жазуына» барынша қарсы шығып, оны жойып жіберді. Бұл туралы ел арасында «Түріктерге өз әрпі де бұйырмады-ау, киелі, Бабыр хаты бөтен емес, Сығанақтың сыйы еді, - деген өлең жолдары қалған екен. • Бабыр – қаламы жүйрік ақын. Оның шығармашылығында еріксіз жат өлкеге кетуге мәжбүр болып, туған жерін, өскен елін сағынған өзекті пенденің шынайы сыры жиі кездеседі: • Не ойлайды адам қасіретті сәттерде, • Шаттана алмас жүрек шіркін жат елде. • Жат елде мен шаттануды бі...