Аналық және аталық малдардың жыныс жүйелерінің анатомиясы мен топографиясы.

1 слайд
Тақырыбы : Аналық және аталық малдардың жыныс жүйелерінің анатомиясы мен топографиясы. Жыныс циклі және әр түрлі малдардың жыныс цикліндегі ерекшеліктері.

1 слайд

2 слайд
ЖоспарыЖоспары :: І. Кіріспе ІІ. Негізгі бөлім  Аналық жыныс жүйесінің анатомиясы және топографиясы.  2. Аталық жыныс жүйесінің анатомиясы және топографиясы.  3. Жыныстық цикл. ІІІ: Қорытынды бөлім Пайдаланылған әдебиеттер.

2 слайд

3 слайд
Кіріспе :Кіріспе : Малдың өз төлінен өсіру бүгінгі таңдағы ең қиын да әрі өте көп күш жұмсауды, терең білімді қажет ететін жұмыс. Малды бағып-күтудің ережелерін сақтап, ғылыми тұрғыдан азықтандырып, организмде болатын физиологиялық, биологиялық үдерістерді дұрыс пайдаланып отырса, әрбір 100 бас сиыр мен құнажыннан жыл сайын 105-110 бұзау және жоғары сапалы өнім алуға болады. Малдың жалпы жағдайынан басқа оның көбею, өсіп-өну органдарының физиологиясы мен анатомиясы, патологиялары жөнінде терең білім болмай, мұндай табыстарға қол жеткізу мүмкін емес.Ол үшін малдәрігерлік акушерлік және гинекология пәнін оқып- үйренудің маңызы орасан зор.

3 слайд

4 слайд
Аналық малдардың жыныс мүшелерінің анатомиясы мен топографиясы Ұрғашы малдың жыныс аппараты ішкі және сыртқы бөлімдерден тұрады. Ішкі бөліміне: жыныстық бездер, жатыр түтіктері, жатыр, қынап, ал сыртқы бӛліміне: сарпай (жыныс ернеулері), қынап кіреберісі, шүртекей, жатады. Ішкі жыныстық мҥшелері Жұмыртқалық (о v агіа, оор h о r о n)- жұп орган, негізгі атқаратын қызметі аналық ұрық торшасын (клетка) және жыныстық гормондар түзіп шығару. Сыртқы пішіні дӛңгелек, сопақша болады, тығыз, көлемі: сиырда 3 x2 см; ұсақ малдарда 1,5 x1 см. Жұмыртқалық сыртынан алғашқы эпителлиймен қапталған. Осы қабаттың астында ақзаттық қабат орналасады. Жұмыртқалықты тіліп кӛргенде екі, яғни сыртқы-фолликулярлы және ішкі-милы (қан, лимфа тамырлары, жүйке жүйесі) аймақтан тұратынын ажыратамыз. Фолликулярлы аймақта алғашқы, дамушы, пісіп жетілген фолликулдар (граафов көпіршігі) және сары денелер орналасқан. Жұмыртқалық сиырда, қойда және ешкіде жамбас куысында, биеде құрсақ қуысында оң жағынан 3-4-ші, ал сол жағынан 4-5-ші бел омыртқалардың астында, мегежінде, мысықта құрсақ қуысының артқы бӛлігінде орналасады. Жатыр түтікшелері

4 слайд

5 слайд
Сиырдың жыныстық мүшелері 1-жатыр мҥйізшесі; 2-жҧмыртқалық; 3- жҧмыртқалықтың арнайы байламы; 4-жатырдың кеңшарбысы немесе байламы; 5-жатыр мойнының қынаптық бөлімі; 6- қынап (көрінісі); 7-несеп-жыныс арнасының тесігі; 8-клитор; 9-қынап; 10-қуық. Жатыр түтікшелері ( salpinx )- негізгі қызметі аналық және аталық жыныс торшалардың кездесуін қамтамасыз ету. Ол үш қабаттан (кілегейлі, етті, сірілі) тұратын, өте жіңішке, иректелген түтік, жұмыртқалық пен жатыр тармағын жалғастырып жатады. Жатыр түтікшесінің кілегейлі қабаты кірпікшелі эпителлийден тұрады

5 слайд

6 слайд
Жатыр денесі (со r р us uter і)- жұмсақ, ұзындығы 2 см, бие жатырының денесі кең, ұзындығы 10 15 см жетеді. Себебі, биенің төлі жатыр денесінде жене тармағында өсіп дамиды, ал калған малдарда тӛл жатыр тармақтарында өсіп дамиды. Жатыр тармақтары (со rnu а ut е r і)- жатыр денесінен шығып жіңішкере келеді де, ұрық түтікшелеріне ауысады. Жатыр тармақтарының екіге бӛлінген жерін бифуркация деп атайды. Жатыр денесінен осы бифуркацияға дейін тармақ аралық өзек түзіледі. Сиырдың жатыр тармақтары қошқар мүйізі тәрізді астына қарай бүктеліп жатады, ұзындығы 20 30 см. Биенің жатыр тармақтары алға карай, төмен түсіп барып, жоғары кайырылып тұрады, яғни дөңес жағы астына, ал ойыс жағы үстіне қараған. Мегежіннің жатыр тармақтары құрсақ куысында ішек тәрізді иректеліп жатады, ұзындығы 1,5 2 м жетеді. Күйіс малдарының жатыр тармағында кілегейлі қабаттан түзілген арнайы құрылымдар болады, олардың жалпы саны 80 120 дейін жетеді, олар тармақтарда 3 4 қатар, ал жатыр денесінде ретсіз орналасқан. Олар карункулдар деп аталады.

6 слайд

7 слайд
14.9.1 6• Аналық малдың жыныс ағзаларының құрылысы  Аналық малдың жыныс ағзалары сыртқы және ішкі мүшелерден тұрады. Сыртқы мүшелерге сарпай (вульва – сыртқы жағы) қынап кіреберісі және шүртекей (клитор), ішкі мүшелерге – қынап, жатыр, түтікшелер, аналық жыныс бездері жатады.  Сарпай (сыртқы жағы) екі жыныстық еріндерден және олардың арасында тігінен орналасқан жыныстық саңылаудан тұрады.  Қынап кіреберісі – қысқа бұлшық етті түтік, ол жыныс жыртығынан басталып несеп шығару жолының тесігіне дейін келіп тіреледі.  Шүртекей аталық жыныс мүшесінің гомологы (рудимент) болып саналады. Ол жыныс саңылауының вентралдық (төменгі) бұрышында шамалы көтеріңкі болып орналасқан. Шүртекей екі аяқшадан тұрады, ол құйымшақтың төмпешігіне және денесіне бекітілген, баспен аяқталады.  Қынап – ұзын түтікке ұқсас. Ол қынап кіреберісінен басталып, жатыр мойнының қынап бөлігіне дейін созылады.  Жатыр мойыннан, денеден және екі мүйізден тұрады. Көптеген малдың жатыры екі мүйізден тұрады. Жатыр мойны жатырдың денесі мен қынаптың ортасында орналасқан. Жатырдың денесі жатырдың мойны мен мүйізінің ортасында орналасқан. Жатырдың мойны денесіне қарағанда жұмсақ болып келеді. Жатырдың мүйізі жатыр денесінен басталады, әр түрлі малдың жатыр мүйізінің ұзындықтары мен пішіні әр түрлі болады. Оларды оң және сол мүйіз деп айырады.  Ұрық жолы – жақсы жетілген қос түтікше, олар құрсақ қатпарларында орналасқан. Олардың ұзындығы: биеде, сиырда және мегежінде – 20-30 см, саулық пен ешкіде – 10-15 см, ұрғашы итте – 6-10 см.  Аналық бездері – онша үлкен емес жұп ағза. Бұларда аналық жыныс жасушалары пайда болады.

7 слайд

8 слайд
Кынап ( v а g іпа, со l ро s) - жамбас куысында, тік ішектің астында орналасқан. Негізгі қызметі шағылысуды қамтамасыз етеді және төл жүретін жол болып табылады. Оның ұзындығы ірі малда 30 35 см, ұсақ малда 10 20 см түтік, үш (кілегейлі, етті, адвентиция) қабаттан тұрады. Кілегейлі қабаты безді эпителлий емес, кӛп қабатты жалпақ эпигеллиймен қапталған, ұзына бойымен орналасқан кӛптеген қатпарлар түзеді. Сарпай ( vulva)- сыртынан нәзік түкті терімен капталған екі жыныс ернеулерінен ( labia vulvae) тұрады. Осы жыныс рнеулерінің жоғарғы жағы биеде сүйірленіп (сотті ssura l а b і or ит s ире r іо r) және төменгі шектері доғалданып (сотті ssura l а b іо r ит іп f е r іо r) қосылып, жыныс саңылауын құрайды. • Аналық малдың жыныс ағзаларының құрылысы

8 слайд

9 слайд
14.9.1 6Еркек малдың жыныс органдарына ұма, ен, ен қосалқысы, ұрық түтікшелері, қосымша жыныс бездері, жыныстық мүше (қаса, қамшы, шыбық, шүкі) және күпек жатады сурет). Ұма ( scr о tum) екі қабаттан тұратын қапшық. Сыртқы қабаты тері, ӛте жұқа, жұмсақ. Онда тер бөлетін бездер өте көп. Ішкі қабаты серпімелі етті қабықтан тұрады. Ұманың негізгі атқаратын қызметі ен мен ен қосалқысын сыртқы ортаның зиянды әсерінен сақтау және температураны реттеу. Ұманың ішіндегі температура дене температурасына қарағанда 3 5°С тӛмен. Мұндай температура спермиогенездің дұрыс өтуі үшін, шәуеттің сапасы жоғары болуы үшін қажет. Ен ( testis, о rchis, didymis)- бұл орган эндокринді органға жатады. Ен сағағына ілініп, ұманың қынаптық куысында жатады. Сыртқы пішіні жұмыртқа тәрізді сопақтау, тығыз, серпімелі, өте күрделі түтікті без. Оның басқа эндокринді бездерден ӛзгешелігі ол миллиардтаған тірі торшаларды (спермилер) түзеді. Еннің ұзындығы: бұқада 12 15 см, диаметрі 7 см, салмағы 300 г. Қабанның ені көлбеу, ал айғырдың ені кӛлденең орналасқан. Ақзаттық қабық еннің ішіне қарай еніп, орталық қалқан түзеді. Осы қалқаннан қалқаншалар тарап, енді 300 400 бӛліктерге 10 бӛледі. Әр бӛліктің ішінде 4 5 ирек түтікшелер орналасады. Спермилер осы ирек түтікшелерде түзіледі. Әр бөліктен тік түтікшелер шығып, бірігіп ен торын кұрайды. Ен қосалқысы ( epididymis). Ен қосалқысының басын ен торынан шыққан ұрық шығарушы түтікшелер құрайды. Осы түтікшелер бір ортақ арнаға ауысып, ен қосалқысының денесін кұрайды, әрі қарай кеңейе келіп ен қосалқысының құйрығын қалыптастырады. Аталық мал

9 слайд

10 слайд
• Аталық малдың жыныс ағзаларының құрылысы  Аталық малдың жыныс ағзалары үш қосалқы безден (көпіршік, предстательдік және томпақ немесе Куперов), жыныс мүшесінен, жыныс мүшесінің тері қатпарынан (күпектен), ұрық жолынан, шәует бауынан, аталық жыныс бездерінен, ен сағағынан және ұмадан тұрады.  Қосалқы жыныс бездеріне жататын көпіршік безі – сопақша келген ең үлкен қос без, тік ішек арқылы жақсы байқалады.  Предстательдік без денеден және тарамладған (бытыраған) бөлімнен тұрады.  Томпақ немесе Куперов безі сарымсақ тәрізді, қос жамбас қуысының шыға берісінде орналасады.  Жыныс мүшесі шағылыстыру (қосылу) ағзасы болып саналады, ол түбірден, денеден және бастан тұрады.  Жыныс мүшесінің тері қатпары (күпек) бұқа мен қошқарда, текеде, қабанда және аталық (төбет) итте тері қуысы болып табылады.  Ұрық жолы (тұқым жолы) – ұзын түтікшеден тұрады, олар оң және сол ұрық жолдарына бөлінеді.  Шәует бауы шырыш қабатымен жабылған ұрық жолынан, қан тамырларынан, жүйке және бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Ол аталық бездің сағағынан басталып, шапқа дейін созылып жатады.  Аталық жыныс бездері – ұманың ішінде орналасқан жұп без.  Ен сағағы(қосалқысы) бұқада, қошқарда және текеде, ол аталық жыныс безінің каудальдық шетінде, ал айғырда, қабанда және итте жыныс безінің дорсолатеральдық бетінде жатыр.

10 слайд

11 слайд
• Еркек малдың жыныс органдарына ұма, ен, ен қосалқысы, ұрық түтікшелері, қосымша жыныс бездері, жыныстық мүше (қаса, қамшы, шыбық, шүкі) және күпек жатады сурет). - А – айғырда; Б-бұқада; В-қошқарда; Г-қошқарда. 1-көпіршік бездері; 2-баданалық без; 3-купер бездері; 4-жыныстық мҥше (пенис); 5-ҧма; 6-ен қосалқысы; 7-ен; 8- кҥпек; 9-жыныстық мҥшенің басы; 10-ұрық жолы; 11- ен бауы; а-бүйрек; б-несеп ағар; в- тік ішек; г-қуық; д-несеп жыныс арнасының пенистік бөлігі. Аталық мал жыныс мүшесі

11 слайд

12 слайд
14.9.1 6Ен бауы ( fun іс ulus s ре rt а ticus)- сірлі қабық ішінде орналасқан ұрық жолынан, қан тамырларынан, жүйкелерден және бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Ол еннен және ен қосалқысынан басталатын, бау терізді орган, ол шап өзегіне бағытталады. Оның ұзындығы бұқада 20 25 см. Ен бауында әлсіз дамыған бұлшық ет талшықтары бар, олар енді көтергіш етті ( m. с r е t а ster і nt е rnus) түзеді. Ен бауының ішімен өте иректелген ішкі, ендік артерия (а. s ре rt а t іса і nt е rn а) және ендік вена ( V. s ре rt а t іса і nt е rn а) өтеді. Ұрық жолдары ( ductus deferens)- ен қосалқысының арнасынан басталады да, ен бауының кұрамында құрсақ қуысына ӛтіп, қуықтың дорсо латералдік бөлігінде ампула тәрізденін кеңейіп, несеп жолына барып қосылады. Әрі қарай бұл жол несеп- жыныс арнасы деп аталады. Қосымша жыныстық бездер. Көпіршік тәрізді, жұп бездер ( gl. vesiculares), олар қуықтың дорсалдік бөлігінде, ұрық түтікшесінің 11 кеңейген жерінде екі жағында орналасқан көлемі бұқада және қабанда 10 15 см ге жетеді, диаметрі 4 5 см. Тік ішек арқылы қол салып қарағанда анық білінеді. Төбетте және жабайы аңдарда бұл без жоқ.

12 слайд

13 слайд
14.9.1 6Баданалық без ( gl. prostata) жеке, дара без, айғырда және төбетте жақсы дамыған, куықтың дорсалдік жағында, несеп жыныс ӛзегінің басталған жерінде орналасқан. Купер бездері ( gl.bulbouretralis жұптасып, несеп жыныс өзегінің дорсалдік бөлігінде, екі жағында жамбас қуысынан шығатын жерінде, қасаға сүйектерінің маңында орналасқан. Көлемі 3 4 см (қабанда 6 12 см) болатын екі бөлек безден тұрады. Төбетте бұл без болмайды. Осы жоғарыда айтылған бездердің арналары несеп жыныс өзегіне келіп ашылады. Уретралдық бездер несеп жыныс өзегінің қабырғасында орналасқан. Косымша жыныстық бездердің негізгі қызметі,өзінің бөліп шығаратын сөлі арқылы ен қосалқысынан келген қою шәуетті сұйылтып, мөлшерін көбейтеді, спермийлерді анабиоздық күйден шығарып, қозғалыс белсенділігін арттырады, ал уретралық бездер шәует бөлінер алдында өзінің секретімен несеп жыныс өзегін тазалап өтеді, яғни санитарлық қызмет атқарады. Жыныстық мүше (ре n і s) бұқада-қамшы, қабанда, қошқарда шыбық, айғырда-қаса, төбетте, мысықта шүкі деп аталады. Шәуетті (ұрықты) ұрғашы малдың жыныс жолдарына жеткізетін жыныстық қатынас органы. Жыныстық мүшенің шонданай сүйектеріне бекитін түбірі, айғырда жуан, басқа малда жіңішкелеу), ұзын денесі және басы болады. Қабанның жыныстық мүшесі спираль тәрізді. Жыныстық мүшенің вентралдік бөлігінде несеп жыныс ӛзегі орналасады. Бұл өзекті жан жағынан каверналы дене қоршап жатады. Каверналы денені ірі ірі қуыстарға айналған қан тамырлары деп білуіміз керек. Эрекция кезінде осы каверналар (куыстар) қанға толып, жыныстық мүше жуандап, қатайып, ұзарады. Жыныстық мүшенің ұзындығы айғырда 100 см, бұқада 150 см, қошқарда 0 см, қабанда 80 см ге дейін жетеді.

13 слайд

14 слайд
Жыныс циклі және әр түрлі малдардың жыныс цикліндегі ерекшелігі Жыныстық циклдың түрлік ерекшеліктері . Жыныстық циклдың кезектесуі мен ұзақтығы әр жануарда әртүрлі. Бір жануарларда жиі қайталанады, жыл бойына әрдайым. Мұндай жануарларды полициклды деп атайды. Моноциклды жануарларда (ит пен жабайы жануарлар) жыныстық цикл жылына 1—2 рет болады. Олар жыныстық маусым кезінде байқалады, яғни, жануардың жыныстық белсенділігі аса айқындалған уақытта. Ол климаттық жағдайларға, азық беру деңгейіне, жануарды асырауға байланысты. Нашар асырау кезінде және моционның жоқтығында ...

14 слайд