Ақтан Керейұлы өмірі мен шығармашылығы

1 слайд
Ақтан Керейұлының шығармашылығы

1 слайд

2 слайд
 Ақпар, тақтақ, лирика ­лық образ, тыңдар әлеумет, мысқыл әжуа Ақтан Керейұлы (1850 ж.т., қазіргі Ақтөбе обл., Байғанин ауд.1912 ж.) – қазақтың суырып салма ақыны, Атырау өңірі Маңғыстау, Жем, Сағыз, Хорезм аймағына белгілі Абыл бастаған ақындық ортаның көрнекті өкілі. Абыл, Нұрым, Ақтаным, Осылар еді тақтағым, Осылай деп маған үйреткен, Тарихтың ескі ақпарын,– деп Қашаған ақынның зор бағалауына ие болған. Көне ақындық дәстүрден нәр алып, Сыпыра, Шалкиіздердің терме-толғау үрдісінде жыр тудырған, Батыс өлкесіндегі Шернияз бен Махамбет мұраларын жас ­тайынан бойына сіңіріп өткен ақынның суырып салмалық өнері де болған. Сол себепті, ақын мұраларының жинақталып, қағаз бетіне хатталып түсірілуі кештеу қолға алынды. Батыс өлкесінің ақындарын зерттеген Қ.Сыдиықов зерттеулерінің басты нысаны да Ақтан ақынның мұрасы болған еді. Ғалымның зерделі еңбегінің нәтижесінде Ақтанның өлең, толғаулары 1967 жылы шыққан «Ертедегі әдебиет нұс ­қалары» , 1972 жылғы «Ақберен», 1982 жылы жарық көрген «Өсиетнама», «Бес ғасыр жырлайды», 1995 жылғы «Жыр Дария», 1997 жылы шыққан «Абыл, Нұрым, Ақтаным», «Ай, заман-ай, заман-ай» жинақтарына  енді. Ақтанның өмірбаяндық кезеңдері, ата тегі жөнінде мәліметтер көп айты ­лып келеді. Ақынның бет-бейнесі  Қаби Молдажановтың айтуынша ғалым зерт­­­ теулерінде былайша келтіріледі: «Ақ ­тан орта бойлы, селдір сақалды адам еді. Жыр, толғауды домбырасыз да, жай отырып та айта беретін, – дейді». «Қырымның қырық батыры» аталатын ерлік дастанының бірқатары Атырау, Қарақалпақ аймағына осы Ақтан арқылы тараған. Одан бұл жырларды Қашаған, Нұрпейіс секілді ақындар үйренген. Ақтан Керейұлы 1850-1912 жылдары өмір сүрген ақын. Маңғыстау, Ақтөбе өңірін мекендеген.

2 слайд

3 слайд
 Ендігі сөзді Ақтан шығармашылығына арнасақ. Ақтан поэзиясы – еркін поэзия.Шалқыған кең тынысты дала поэзиясы. Олай дейтінім, төкпе дәстүр кең тараған Батыс өңірдің төл перзентіне төпелете төгілткен төкпелік тән. Оның өлеңдерінің көбі шұбыртпалы ұйқаспен жазылған. Мысалы, «Бұл мәжіліс белгісі» деп басталатын 12 шумақтан құралған толғауының алдыңғы 4 шумағы бір ұйқасқа құралса, («құралмақ», «ұрандап», т.б.) қалған шумақтары «келмеген», «өлмеген» т.с.с. ұйқастармен өріліп, толғауға ерекше шырай береді. Ақтан өз заманында тыңдаушы сүйсінген ағыл-тегіл ақпа ақын. Ол өлеңді қасиетті өнер деп таныған, артықша бағалаған.

3 слайд

4 слайд
  Халық алдында алқалы жұрт жиналған жиында сөйлеуге өте жауапкершілікпен қарап, өзін қаумалаған жұртты әділқазыдай көріп, оларға сөз асылын екшеп, өлең құйылтқан. Ақтан ақын өмірден оқыған ақын. Оның заманында қазақ сауаттанып қалған дәрежеге жетсе де, Ақтан белгілі бір медресе, мектептерде оқымаған. Бірақ, ескіше хат таныған. Өмірі кедейлікте, жоқшылықта, от басы, ошақ қасында өткен жан. Тек Батыс өңірлерін ғана аралап жыр айтқан. Бірақ мейлінше өткір, батыл ақын болғанына ақынның өлеңдері дәлел.  Қалағандарың сөз болса,  Мен жырлауға құмармын,  Шұбалаң құйрық шұбармын. Шапқан аттай саулаймын,  Жанған оттай қаулаймын.  Не қылғанмен дер күнім, Бұлдыраған таудаймын.  Бұндай кесек сөздерді тек Ақтан сынды кесек тұлғалар туғыза алса керек. 

4 слайд

5 слайд
 Ақтан өлеңдерінің көп бөлігінің бізге жетпеуінің негізгі себебі ауызша таралған. Ол ескідегі ақын-жыраулар дәстүрімен өлеңді табан астында шығарған суырыпсалма ақын. Кезі келген жерде төгіп-төгіп айтып тастап жүре берген. Сондықтан шығармаларының біразы ұмытылған. Осы жерде дерек көзінің ( Е.Әзиев мақаласы) қайшы тұсы, Ақтанның ескіше хат танығанын ескерсек, ақын өз өлеңдерін не себепті хатқа түсірмеді деген сұрақтан туады. Қанша суырыпсалма ақын болса да, егер ескіше оқыған болса, тым болмағанда бірнеше ғана өлең шумақтарын хатқа түсірмеуі мүмкін емес. Меніңше, ол шумақтар ескерусіз қалуы себепті сақталмай жойылып кеткен немесе Ақтан ақын хат танымаған. Қалай болғанда да,Ақтан поэзиясы терең философияға толы. Ол өмірдің мәні, адам бойындағы жақсы, жаман мінездер турасында, сұлулық, әдемілік хақында көп толғаған.

5 слайд

6 слайд
 Ақтан поззиясы жайлы С.Қазыбайұлы былай дейді: « Ол жырлаған термелердің тақырыбы мен ақын ой- пікірі кең. Оларда көбінесе жақсылық пен жамандық, ерлік пен ездік, батырлық пен қорқақтық, ақылдылық пен ақымақтық салғастырыла, бір- біріне қарсы мәнде, сипатта суреттеледі. Сол адам қасиеттерінің артықша түрлерін ардақтап, жетімсіз мінез- құлықтан жирендіре сөйлейді. Ақын термелерінде адам бойындағы сұлулық, шешендік, жүйріктік, балуандық сияқты сирек кездесетін құбылыстарды мадақтайды. Ондай сипат-сын дарыған жандарды қастерлеп, ардақ тұтады». [6] Ол өзінің атақты «Біріншіде не жаман?» деп басталатын толғауында кең парасаттылықпен мынау жалғанның «жамандарын» тізіп береді. 

6 слайд

7 слайд
Ақын өлеңдерін жанрлық жағынан былайша топтастыруға болады: 1) тұрмыс-салт тақырыбындағы өлеңдері («Тойбастар», «Көңіл айтуы», «Бата»); 2) өмір, дүниенің өтпелілігі жайындағы философиялық толғау- термелері («Аяғына қан түссе», «Біріншіден не жаман»);(«Замана жайында», «Кәріліктің белгісі», «Бұл мәжі ­ліс белгісі», «Жайық деген жанды су», «Болжау сөз»); 3)Батырлықты дәріптеген жырлары («Ерлік жыры»); 4) Риторикалық сұрақ-жауап өлеңдері («Біразырақ сөйлейін», «Тыңдасаңыз сөзім ­ді», т.б) 5) лирикалық сарындағы өлеңдер («Ақ ­қулар көркем көрінер», «Мамығын төгіп қаз бен қу», «Қаражан қызға»). 

7 слайд

8 слайд
Шығармалары — өмір мәні туралы филос., ақыл-нақылдық терме, толғаулар (“ Аяғына қан түссе”, “Біріншіден не жаман” т.б.), тұрмыс-салт тақырыбындағы жырлар (“Той бастар”, “Бата”). Ақтан адамгершілік пен адалдықты (“Біразырақ сөйлейін”, “Замана жайында”,“Тыңдасаңыз сөзімді”, “Қайыспас бұлан нар едім”) өз шығармаларына арқау етіп, ел мүддесі үшін күрескен батырларды (“Ерлік жыры”) жырлаған. “Қырымның қырық батыры” аталатын ерлік дастандардың бірқатары Атырау, Қарақалпақ аймағына Ақтан арқылы тараған. Қашаған, Нұрпейіс сынды ақындар бұл жырларды Ақтаннан үйренген. Ақтан жырлары ойнақы, ойлы да отты бейнелі сөздерге бай. Қазақстан, Орта Азия өңірлеріндегі жыршы, термешілер ақын жырларын “Ақтан сазы” дейтін өзіндік әуенмен орындайды. Оның өлең, толғаулары “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1967), Ақберен”(1972), “Өсиет- нама” (1982), “Бес ғасыр жырлайды” (1985 — 1989), “Жыр-Дария” (1995), “Абыл, Нұрым, Ақтаным” (1997) жинақтарында жарық көрген. 

8 слайд