Ғылыми жоба. Қазақтың тұңғыш ұшқыш қызы-Хиуаз Доспанова 8 сынып

1 слайд

2 слайд
Жетекшісі: Тілемісова Мөлдір Берікқызы 8-сынып оқушысы Әлайдарқызы Жанерке

3 слайд
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі Қызылорда облысы Шиелі ауданы Ыбырай Жақаев ауылы № 149 «Қызылту» орта мектебі. ТАҚЫРЫБЫ: Қазақтан шыққан қаһарман қыз – Хиуаз Доспанова БАҒЫТЫ: ТАРИХ ОРЫНДАУШЫ: №149 «Қызылту» орта мектебінің 8-сынып оқушысы Әлайдарқызы Жанерке ЖЕТЕКШІСІ: №149 «Қызылту» орта мектебінің тарих пәні мұғалімі Тілемісова Мөлдір Берікқызы

4 слайд
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Жобаның негізгі мақсаты –Хиуаздың қазақ қауымына белгілі болған текті тұлға екендігін өзінің замандастарының көзін жеткізу. Хиуаздың өмірі мен атқарған істері және де жас ұрпақты табандылыққа, еңбекқорлық пен адамгершілікке ,сыпайылыққа, коммуникативті қатынасқа баулу. Зерттеудің нысаны Зерттеудің нысаны Хиуаздың өмірін арқау ете отырып,ерен ерлігі мен еңбекқорлығы және табандылығының келер ұрпаққа берер мүмкіндігі. Зерттеудің дереккөздері Зерттеу жұмысының материалдары баспасөз материалдарындағы журналистердің мақалалары , әлеуметтік желі материалдары және телеарналардағы “Жеңістің 70 жылдығына” арналған хабарлары мен көркем әдебиеттер Зерттеудің әдістері Зерттеуде баяндау, жинақтау,саралау, сұхбаттасу,талдау әдістері басшылыққа алынды . Зерттеудің құрылымы Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,қорытындыдан және ұсыныстар мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

5 слайд
Қызылорда облысы, Шиелі ауданы № 149 «Қызылту» орта мектебінің 8- сынып оқушысы Әлайдарқызы Жанеркенің «Қазақтан шыққан қаһарман қыз - Хиуаз Доспанова» атты ғылыми зерттеу жұмысына П І К І Р Тарих секциясына ұсынылып отырған Әлайдарқызы Жанеркенің ғылыми жобасы өз алдына қойған мақсаттарын толығымен орындаған. Қазақтан шыққан тұңғыш ұшқыш қыз туралы жан жақты зертеді.Зерттеу жұмысы барысында суреттер мен пайдаланылған әдебиеттерден алынған мағлұматтарды тиімді де,жүйелі пайдалана білген. Өз ойын тұжырымдап, көзқарастарын түйіндеп көрсете алған. Әлайдарқызы Жанеркенің ғылыми жұмысының еңбегіне сәттілік тілеймін! Жетекшісі: М.Тілемісова

6 слайд
№ 149 «Қызылту» орта мектебінің 8 -сынып оқушысы Әлайдарқызы Жанеркенің «Жас ғалым-2015 » аудандық ғылыми практикалық жоба қорғау байқауына « Қазақтан шыққан қаһарман қыз - Хиуаз Доспанова » атты ғылыми жобасына АННОТАЦИЯ Әлайдарқызы Жанеркенің жоба жұмысында «Қазақтан шыққан қаһарман қыз - Хиуаз Доспанова» тақырыбын зерттеу бағытында алға қойған міндетін толық орындаған. Оқушы Хиуаздың – қазақ халқына белгілі болған текті тұлға екендігін атап көрсеткен. Хиуаздың өмірі мен атқарған істері келешек жас ұрпақты шыдамдылыққа, парасаттылыққа, еңбекқорлық пен ерлікке тәрбиелеуде маңызы зор екендігін ашып көрсете білген. Қоғам адамнан тұратындықтан адам бойындағы қадыр-қасиетті арттыру ол жас жеткіншектер бір- біріне түсіністікпен қарауға,бауырмалдыққа тәрбиелеудегі маңызын Хиуаз Доспанованың өміріндегі жұмыс барысындағы оқушының жан-жақты ізденімпаздығынан көруге болады. Келешекте ел боламыз десек келеңсіздікті болдырмау жолдарын қарастыру керектігін баса көрсеткен бұл жұмыс бала бойындағы елге-жерге деген, адамдарға сену, оларды сыйлауды үйрету жолдары ерекше сипатталған. Әрине,осындай жас өркендеріміз осындай үндеу көтеріп жатқанда ел болашағынан оның өсіп-өркендеуі жас жеткіншектер қолында екендігін айқындай түскендей. Жетекшісі: М.Тілемісова

7 слайд
МАЗМҰНЫ: I Кіріспе 1.1.Өмірі - үлгі-өнеге, ғибрат бізге... II Зерттеу бөлімі: 2.1. Қанды майдан жылдарында 2.2. Соғыстан кейінгі жылдары III.Қорытынды 3.1. Хиуаз апа ісінің өміршеңдігі

8 слайд
Қазақтан шыққан қаһарман қыз – Хиуаз Доспанова Ұлы Отан соғысына Атырау өңірінен 42508 адам майданға аттанып, елін, жерін қорғады. Солардың 13287-сі қайтып оралмады. Жерлесіміз, дүние жүзінде тұңғыш рет жасақталған авиациялық полкінің даңқты ұшқышы, қазақ қыздарының арасыннан шыққан тұңғыш әскери ұшқыш, жауынгерлік Қызыл Ту, Еңбек Қызыл Ту. Отан соғысының 1-2 дәрежелі, Қызыл Жұлдыз, 3 дәрежелі Суворов орденгерінің иегері, Халық Қаһарманы Хиуаз Доспанованың майдандық, бейбіт өмірдегі құжаттары туралы деректерді жинақтай отыра мынандай қызықты деректерді таптым. Кеңес дәуірінде қазақ халқынан шыққан сан мыңдаған батыр ұл-қыздардың ішінде есімі елге ерекше таныс батыр апаларымыздың бірі-Хиуаз Қайырқызы Доспанова1922 жылдың 15 ші мамырында қазіргі Атырау обылы Құрманғазы ауданы, Зормата селолық кеңесінде дүниеге келген.Әкесі-қайыр балықшы,анасы Меруерт- мұғалім болып еңбек етткен.Ол кісінің кезінде Мәншүк Мәметовамен бір көшеде тұрып,көрші болғанының озі өмірініңОл 1940 жылы Орал қаласындағы №1 орта мектепті алтын медальмен бітіреді. Бір ерекшелігі, жас қыз жергілікті аероклубты бітіріп, запастағы пилот куәлігін қолға алды.Хиуаз Ұлы Отан соғысында әскери ұшақпен аспан төрінде майдан салған ерлігімен танылған, ал соғыстан кейінгі бейбіт өмірде қайраткерлігімен дараланған қазақтың қаһарман қызы. Оның жастық шағы мен өмірінің басым брөлігі мықты насихаттқ итеологяны ұстанған Кеңес заманымен тұспа- тұс келді. Басқа-басқа, Кеңес өкіметінің кезінде Отан үшін отқа да, суға да түсуге бар жанешті ұрпақ тәрбиелей білгендігін кімде болса мойындайтыны хақ. Хиуаз да Отанын шын сүйген сол кездегі албырт жастардың бірі болатын. Кеңес заманындағы авиацияның жетістіктері мен ұшқыштардың сан түрлі ерлік істері жөніндегі үгіт-насихат қазақ қызының да осы салаға деген ынтызырлығын оятқан.

9 слайд
Сол кезенде алдің ертеңі- жас ұрпақ деп, қиынға соларды салып, Қиянға соларды жұмсап жатты. «Ертең соғыс басталса, ел жорыққа аттанса, жас түлектер, дайын бол!», «Бәрінен де биікке, бәрінен де қашыққа, бәрінен де шапшаң ұшайық!» деген ұранмен әскери әзірлік мектеп қабырғасында- ақ қолға алынып, жас жеткіншектердің көбі көк жүзінде еркін самғар ерен ұшқыр болуды, Ворошилов атқышы сияқты мерген болуды аңсады.... Мектепті сәтті аяқтаған жас қыз Мәскеудегі 1919 жылы инженер профессор Н. Жуковскийдің бастамасымен құрылған Жуковский атындағы (1992 жылы осындай атау берілген) әскери-әуе академиясына құжат тапсырғанымен, жолы болмады. Бұл кезде хиуаз да майданға медбике, тегі болмаса, санитар болып кетсем бе деп, талпынып жүрген.Сөйтіп жүгенінде ол әйгілі Марина Раскованың қыз-келіншектерден авиаполк құрып жатқандығын естиді. 1941 жылдың қазан айынан армия қатарында Саратов қаласында орналасқан авиамектепте штурмандар курсынан өтеді. 1942 жылы Кеңес Одағында тұңғыш рет әйелдер авиаполкі құрылады. Бұл полкті Кеңестер Одағында даңқы жер жарып тұрған әйгілі ұшқыш Марина Раскова (1912-1943 ж.ж.) басқарды. Оған 1938 жылы Мәскеуден Қиыр Шығысқа дейін қонбай ұшып, ерен ерлік жасаған үшін Кеңес Одағының Батыры атағы берілген болатын. Бұл құрылған авиаполктің бір ерекшелігі, жау жатқан жерлерді түнгі мезгілде ғана бомбалайтын. Бұл Хиуаз сияқты нағыз өршіл жас үшін өзінің кім екендігін көрсетіп қалатын жақсы мүмкіндік еді. Бұны Хиуаздың өзі де жақсы түсінеді. Көктен сұраған жерден табылған қайсар қыз ойланбастан, бірден аталған полк басшысына келеді. Қазақ қызына полк басшылығы алғашында сенімсіздікпен қараса жауынгерлер құрамына қабылдайды. Сөйтіп,жауынгер қыз Саратов қаласының әскери әуе училищесіне жіберіледі. Мұнда штурмандар даярлайтын арнайы курсты аяқтаған жас қыз 1942 жылдың көктемінде сол кездегі авиатция тарихында тұңғыш рет құрылған , түнгі мезгілде жау шептерін бомбалайтын әйелдер авивполкінің құрамында майданға аттанады.

10 слайд
Өткен жылы Жеңіс мейрамы күндері «Серпер»Х.Доспанованың «Под командованием Раскавой» деген кітабының тәржімаланған нұсқасын жариялаған еді. Соғыс басталған кезде бар-жоғы 29 жастағы Марина Михайловна Раскова Кеңес Одағының Батыры деген атаққа ие еді.Бұндай ерекше атақ М.Раскова, В. Гризодубова және п.Осипенкоға 1938жылыМәскеу-Қиыр Шығыс бағытында 6450шақырымды еш жерге қонбастан ұшқаны және әлемдік жаңа рекорд жасағаны үшін берілген.Неміс- фашист басқыншылары еліміздің таптап кірген сәттеМ.Раскова сталинмен бұрынан батыр ретінде таныстығын пайдаланып Энгельс қаласында әйелдерден авиа топ құруға келісім алады.Сөйтіп 586, 587, 588, түнгі бомбалаушы полктерді құруға келіседі.588полк кейін 46-шы гвардиалық түнгі бомбалаушы әйелдер полкі деп аталып,соғыс тарихында ерекше орын алды.Осы полкі деп аталып, соғыс тарихында ерекше орын алды. Осы полктің кұрамында қазақтың канатты кызы, даңқты жерлесіміз Хиуаз Кайыркызы Доспанова әуеге 300-ден астам рет көтеріліп, бірнеше рет ауыр жарақат алса да сәл тәуір болғаннан кейін қайтадан әуеге көтеріліп тұрды. Полктің ұшақтары кейіннен «кукурузник» деп аталған ПО-2 деп құрылды. Соғыста батьшдығымен, кайсарлығымен көзге түскен ұшқыш қыздарды неміс ұшқыштары «түнгі жалмауыздар» деп өте қорыққан. Ал, өзіміздің әскерилер ол полкті «Дуняның полкі» деген. Себебі, оның алғашкңі жөне жалғыз командирі болып атакты ұшқыш ержүрек әйел Евдокия Бершанс- кая басқарды. Полктегі барлык қызметте де тек қыз-келіншектер болған. Үшқыш, штурмандардан баска механик, техник, санитар, жөндеу бригада- сында—бәрінде тек қыздар қызмет етіп, шындығында ер-азаматгардан артық болмаса кем соқпаған. «Үшатын жалмауыздардың» орташа жасы небәрі 22 жас болған екен. 1941 жылдың күзінде полкте 20 ұшақ болса, соңынан ол 45- ке дейін өскен. Бірақ, соғыстың соңғы күні солардың сапта тек 36-сы ғана қалыпты. Бір қызығы, ПО-2 ұшканда сағатына тек 120 шақырымға дейін жылдамдықты ала алатын.

11 слайд
Кітабы

12 слайд
Сондықтан, оны автомат емес, жай пистолетпен де закымдауға болатын. Сол себепгі де олар тек түнде ұшатын. Түнгі мезгілде самолет400 бен 1000 метр биіктік шамасында ұшқан және бомбатиеп, керек жерге тастап отырған. Үшкыш, штурмандар бомбаны көптеу алып ұшу үшін кейде парашют, пулеметтерді әдейі тастап кетіп отырған. Әуеде олардың жалғыз жеке қаруы — ТТ пистолегі болған. Үшақ бір ұшқанда 300 кг. бомба алып ұшып, жау колонналарына, қойма, ангарларға, теміржолға тастап, оларға орасан зор нұқсан келтірген. Әрбір сапардан келгенде механиктер мен техниктер ұшақтың ағаш қакпасындағы оқтарды алып, қайта ағаш, фанермен жамап отырған. Хиуаз жан досы Евдокия Носаль екеуі 1942 жылдың маусымыңда 20 түнде 95 рет ұшып шыққан. Е.Носаль жөнінде, оның ерлігі туралы майданда аңыз көп тараган. Бір түнгі сапарда жаудың көп күші мен көпірді киратқаны үшін Дуся Носаль Қызыл Жұлдыз орденімен марапатталады. Сол Е.Носаль, Хи- уаз апайдың майдандас досы 1943 жылы 23 сәуірде 354-ші сапары кезінде жау оғынан каза тапты. Апай ол жөнінде кітабында кинала жазды. Х.Доспанова туралы соғыстан кейінгі жарық көрген естеліктерде оның батырлығы мен тапқырлығы, қиындықтан шығып кететін шеберлігі жайын- да кеңінен жазылды. Полктас құрбысы, Кеңес Одағының Батыры Марина Чечнева өз естелігінде: «Х.Доспанова - көзсіз батырдың нағыз өзі. Ол өз ұшағын кашанда нысанаға катесіз шығарып, өз аэродромына да жолды жа- ңылмай табатын», деп жазды. Майданда ол ұшақтан 14 рет құлап, төрт мәрте ауыр жарақат алды. Ауыр жарақатынан айыккан соң кайсар кыз әрдайым ұрыс даласына кайта оралып отырды. Кубань жерінде 1943 жылдың 1 сәуір күні әскери тапсырмадан оралып, ұшу аланына конуда Пашкова мен Доспа- нованынсамолеті Макагон менСвистуновабаскаратын ұшакпен соктығысып қалуының нәтижесінде майдандас кұрбылары каза тауып, Хиуаз Доспанова өте ауыр жарақатпен, яғни екі аяғы бірдей сынып, Ессентуки каласындағы әскери госпитальга жіберілді. Дегенмен де алты айдан соң ұшқыш кыз кару- лас құрбыларының сапЫна қайтадан қосылды.

13 слайд
Бұл окиға туралы жауынгерлік досы Кеңес Одағының Батыры Раиса Аронова былай деп жазды: «Юдия Пашкова операция үстелінде жантәсілім етті. Катя Доспановадан да тіршілік нышаны білінбей, оны мәйітханаға апарып, құрбысымен қатар салды. Сосын бірдәрігер кездейсоқ көріп калып, оның жүзі өлі адамга ұқсамайтынын байқап қалады. Дереу бәрі қызды ажалдан құткарып алуга кіріседі. О, ғажап, әлден уақытта кірпігі қимылдап, ол көзін ашады». Сол кездегі қаһарман қазак кызының ерлігі туралы әскери тілші, ақын Сағынғали Сейітов майдан газетіне мақала жариялады. Соғысты Мәскеу түбінен қарсы алып, жау ордасы Берлинге дейінгі киянкескі шайқас жолын майдандас құрбыларымен бірге басып өтті. Майдандағы ерлігі үшін «Қызыл Жұлдыз», «Қызыл Ту», II дәрежелі Суворов, II дәрежелі «Отан соғысы» ордендерімен, «Кавказды корғаганы үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», «Германияны жеңгені үшін» медальдарымен марапатгсілды.Батыр апамыздың ерлік еңбектері туралы кқалдырылған жазба деректер бойынша Хиуаз кызмет еткен полк Оң...