Ілияс Жансүгіров шығармашылығы

1 слайд
ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВ- ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҚҰЛАГЕРІ

1 слайд

2 слайд
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ • Жансүгіров өлең жазуды 1912 жылы бастаған. Оның «Балдырған», «Қызыл жалау» атты өлең дәптерлері кейін, 1957 жылы Ұлттық кітапханадан табылды. Жансүгіровтың баспа бетін көрген алғашқы туындылары – «Сарыарқаға», «Тілек» деген өлеңдері. Бұлар 1917 жылы Семейде шығып тұрған «Сарыарқа» газетінде жарияланған. 1923 жылы «Сана» журналында «Мерген Бөкен» әңгімесі басылып шықты. Осыдан соң Жансүгіров өлеңдері «Тілші», «Ақжол», «Кедей еркі» газеттерінде жиі жарияланып жүрді. Осыдан былай қарай Жансүгіров халқына қаламы ұшталған, терең ойлы, талантты ақын ретінде мәш h үр болды.

2 слайд

3 слайд
• Жансүгіров шығармаларының бастау алар арнасы – қазақ халқының бай ауыз әдебиеті, Абай поэзиясы, орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілері. Оның шығармалары сан салалы, көп қырлы. • Жансүгіров халықтың бай фольклорын жинасуға, оның озық үлгілерін халық игілігіне айналдыруға, басылып кітап болып шығуына үлкен үлес қосқан. Олардың озық үлгілерін өзі жазған мектеп оқулықтары мен хрестоматияларына енгізіп, мектеп оқушыларының халықтық тарихынан, өткен өмірінен хабардар болуына зер салған. Жансүгіров әдебиет сынына да араласып, әдеби көркем сын жанрының дамуына ат салысты. • Ол А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, Н.А Некрасовтың, Максим Горькийдің, Генрих Гейне мен Виктор Гюгоның, Ғ.Тоқайдың, К.Лахутидің шығармаларын қазақ тіліне аударып, қазақ әдебиетінің әлем әдебиетімен байланысын кеңейтті. 1936 жылы А.С.Пушкиннің 100- жылдығына Ілияс Жансүгіров «Евгений Онегин» романын аударып өзінің кітабына еңгізген. Бірақ соғыс жылдары ол роман басқа кісінің атымен шығыпты. Ілияс Жансүгіров ақталғаннан кейін оның туыстары соттасып сол романды Ілияс Жансүгіров аударғанын дәлелдеді.

3 слайд

4 слайд
Ақыннның шығармаларына тоқталу

4 слайд

5 слайд
«АҒЫНДЫ МЕНІҢ АҚСУЫМ» • «Ағынды менің Ақауым» өлеңі 5 шумақ 34 тармақ, 8 буынды , ерікті ұйқас . Осы өлеңде ақын табиғаттың сұлу көрнісін бейнелі сөздермен көрсете білген • Ағынды менің Ақсуым • Арқырап әлі ағасың... • Жалғыз жазғы бір кеште, • Жағаладым жағасын • Тұнжыраған торғын түн • Төңдім сұлу суына • Таңырқап тау-тас тамсанып, • Жымиды жұлдыз мұныма • Осы жолдарда кейіптеу арқылы жансыз табиғатты жанды етіп суреттеген.

5 слайд

6 слайд
• Пейзаж суретін жасау үшін ақын өлең музыкасына, сөз сылдырына, дыбыс сыңғырына, тектес, туыстас ұғымдарға, баяу жарасымына, кіріккен, жымдасқан. Басқы, ішкі аяққы ұйқастарға, тіл мөлдірлігіне ерекше көңіл бөледі. • Ақынның туған жерінің табиғатын, жер- суын, тау – тасын, өсімдік, жан- жануар дүниесін соншама біліп, соны мейірлене жыр арқауына қиыстыра өре білгеніне сүйсінесің. • Қоршаған орта, табиғат анада да өз өрнегін тауып, ерекше сұлулық келбетімен көрініп тұрғандығын көз алдыңа елестетеді. өлеңнің идеясы - туған жерін, елін әсем табиғаттын сезіне білу, әдемі сурет жасау, табиғатты қорғау тақырыбы туған жердің табиғатын, күні мен түнін, өзені мен суын, тау мен тасын суреттеген.

6 слайд

7 слайд
• Пейзаж: төңдім сұлу суына, шүйке шарбы бұлтты, итмұрыны мөлдіреп, қыдырлап қоңыз ұшады. • Кейіптеу: жымиды – жұлдыз мұныма, қалқалай қалды қылмия, саусағы суда судырайды шашылды таудың суына, дірілдейді, сырылдайды. • Метафра торғын түн, тайпақ ай сурша тал. • І.Жансүгіров жан – жақты талант. Оның балаларға арнаған жеткіншектердің тіліне жатық не бір әдемі өлеңдерін оқып өскен бүлдіршін туған жерін, өскен ортасын, ата- анасын сыйлап өтері сөзсіз. • Шығармаларында суреттеу құралдарын әр түрлі тәсілдермен пайдаланған.

7 слайд

8 слайд
“ Жолдастар” романы • Қазақ тілінің лексикалық байлығын терең игеру, сатиралық күлкілі жігіттерді көре білу, адам мінездерін ашатын реалистік диалогтарға икемділік секілді ерекшеліктер Ілиястың прозалық шығармаларының, әсіресе оның “Жол аузында”, “Құқ” кітаптарына енген әңгіме, фельетондарының басты қасиеттері. Қазақ аулындағы әлеуметтік-таптық өзгерістерді, жаңа психологияны, өндіріс, мәдениет, техникаға бой ұрған адамдарды бейнелеу талабындағы әңгімелер, нақты-нақты деректерге сүйеніп жазылған репортаж, очерктер тәжірибесі арқылы өскен қаламгер халық өмірінің кең панорамасын жасауды мақсат еткен қалың оқиғалы, қою тартысты, көп кейіпкерлі “Жолдастар” романын тудырды.

8 слайд

9 слайд
• Шаһар тіршілігі, қала тынысы, он алтыншы жылғы аласапырандағы қазақ жігіттерінің қасіретті азабы, жұмысшылар ортасы, кемешілер әрекеті, оқыс, шырғалаң, қызықты сюжеттерді ала отырып, жазушы бостандық, теңдік азаттық үшін күрескен халық өкілдерінің сан алуан образдарын жасау арқылы өмір шындығын айтпақ болған. Сатан, Мәмбет, Мардан секілді жігіттер тағдыр талқысына түсіп, қорлық көріп, тапталса да мойымайды, қайралған қанжар іспеттес қайта жарқырап күреске түседі, әуелі барымта, ұрлықпен жуандардан өш алса, кейін әлеуметтік жағдайды, таптық тартысты түсініп, саяси айқасқа шығатын деңгейге көтеріледі.

9 слайд

10 слайд
• Әрине, романдағы көптеген персонаждарды тұлға дәрежесіне көтерліді деп айту қиын. Қазақтың ауызекі әңгіме айту дәстүріндегі шеберлікті еркін игерген Ілияс жеке бөлімдердің байланысы, композициялық тұтастық, типтендіру принциптеріне келгенде европалық үлгілерді терең меңгермегендігін, проза саласындағы, әсіресе роман жазуда тәжірибесіздігін аңғартып қояды. Табиғат суреттері, адам портреттері, мінез қалыптарын ашуда жазушы реалистік биікке көтерілді. Юморлық, сатиралық кейіпкерлерде көркемдік қуат бар. Жазушының суреткерлік қуаты барымта, жұт сценаларын, билер дауы, молдалар айтысын, жұмысшылар ортасын бейнелеуден жақсы көрінеді.

10 слайд

11 слайд
• Стихиялы күш, тілсіз жау қаптаған өртті жазушы осылайша динамикалық қалыпта, жаны бар, ертегінің жалмауызы, аяу білмес қаһарлы дүлей ретінде бейнелейді. • Романның деректі негізін, өмірлік материалын Ілияс зерттеп, жинақтап, іріктеп алған, қаламгерлік қиялмен өзгерткен, сұрыптаған, дегенмен Мұқаметқали Тәтімов, Көлбай Төгісов секілді тарихи адамдардың тағдырымен Мәмбет, Сүбай бейнелерінің ұқсастығын көру қиынға соқпайды. • “ Жолдастар” – қазақ әдебиетіндегі әлеуметтік-психологиялық роман жазу барысындағы алғашқы сәтті тәжірибелердің бірі, өмірлік мазмұны терең, эстетикалық әсері күшті сапалы шығарма.

11 слайд

12 слайд
Күйші поэма • Күйші - Ілияс Жансүгіровтың 1934 жылы жазылған романтикалық сарында шалқыған шабытпен, поэзиялық құдіретті қуатпен жазылған, қазақ әдебиетінде теңдесі жоқ үздік поэмасы. Поэма жеті тараудан тұрады. Қара өлең ұйқасына құрылған , 11 буынды , 4 тармақты туынды. • Шығарма кейіпкерлері • Кене хан • Күйші жігіт • Қарашаш • Сапақ

12 слайд

13 слайд
Қысқаша мазмұны • Бұл поэмада еркіндік пен құлдық , махаббат пен зұлымдық , өлім мен өмір , пәни тіршілік пен мәңгілік өнер арасындағы күрес тақырыбы суреттеледі. Поэма салған жерден буырқанған теңіз толқынындай өз құшағына тартып ала жөнеледі. Өлең нөсері сорғалап тұр. Туындыда Арқа төсінен бастап , Алатауға беттеген Кене ханның ордасы көрініс табады. Қазақтың арыстаны атанған Абылайдың ұрпағын сыйлаған қалың жұрт келуін улап - шулап қарсы алып , той қылып , ерулікке бие сойып , ат сыйлап жатқан көріністер шынайы бейнеленеді. Сонымен қатар ханның ордасына Сарыүйсін руынан шыққан «күйші жігіттің» тоқсан тоғыз зарлы , ащы , тәтті күйлерімен бай мен бек , би мен датқа , хан ордасына қуаныш пен шаттық , рақат пен ләззат силап отырғаны , осындай естіген жанды тылсымдай баурайтын киелі өнер иесі Күйшіге хан Кененің қарындасы Қарашаштың көзі түсуі , Қарашаш пен күйші арасындағы терең психологиялық тартысы , адам сезімдерінің алапат шарпысуы сипатталады.

13 слайд

14 слайд
«Құлагер» поэмасы • Поэма неліктен «Құлагер» деп аталған? • Ілиястың «Құлагер» поэмасы, сырт қарағанда, ақынның сәйгүлігі – Құлагердің мерт болуына арналған. Бірақ бір жолдарында ақын: • Өзгеге ұғындырмас өзі бұзбай, • Сыншыдан сақта Құдай сортаң тұздай. • Шатасқан шалдуырдан жиіркенем, • Елімнің серісіне сөз айтқызбай, – • дейді.

14 слайд

15 слайд
• Бұл поэма жазылған кезде халықтың ұлттық салт-дәстүрін тоталитарлық тәртіп «ұлтшылдық» деп жариялап, тыйым салған еді. Сол себептен Ақан сері болғандықтан серілікті ашық мақтау мүмкін емес еді. Осы жайларға байланысты Ілияс поэманың атын «Құлагер» деп алып, оқиғаны соның төңірегінде құрған да, өзінің мұратты ойын астарлап жеткізген.

15 слайд

16 слайд
• Ілияс Жансүгіровтің кейіпкер мінезін сомдауы ерекше. «Құлагер» поэмасын оқып, кейіпкерлердің тұлғасын тану оңай. Мысал: • Ақандай осы тауда сері жүрген, • Су ішіп, тауда шие теріп жүрген. • Қайыңдай мінсіз, таудай таза жігіт, • Көң-қоқыр, былапыттан жеріп жүрген , - көркі келісті, мінезі мінсіз азаматтың тазалығын осы шумақтан көреміз. «Ақан кім?» деген оқырманның сұрағына мына жолдар жауап бергендей болады.

16 слайд

17 слайд
Естігем бұрын даңқын Көк неменің, «Алтайдың жүйрігі онан жоқ»,- дегенін. Жолықпай иесіне жүрген болса, Осы жол Көк шолақты бөктеремін! Ақанның осылай деп ектегенін, «Құламнан озар жылқы жоқ»,- дегенін Жеткізді Батырашқа бір қу ауыз, «Құлаға бөктерілер Көк»,- дегенін. Есітіп, Батыраш боп бұлан-талқан, Көкжалды қысып кетті ашу, сайтан. Тепсініп ақ отауға келді кіріп, Жиған жоқ аяғын да жатқан Ақан. • Мына тұстан сұм Батыраштың ашушаңдығын, қызуқандылығын байқаймыз. Бұлан-талқан болған Батырашты көкжалға балап, оны ашудың қысқанын көрсетеді. Батыраш ақ отауға кірген сәтте жатқан Ақанды у тілімен шағып- шағып алады. Автор осы кезде Ақанның да мінезді екенін мына жолдарда көрсетеді.

17 слайд

18 слайд
• Ақанға батып кетіп шалдың сөзі, • Аңырып алғашқыда қалды да өзі; • У тілмен алды шалды шағып-шағып, • Ш a п берме, оның-дағы от мінезі ,-деп оның да қатты мінезден құр еместігін айтады. • Ат жарысы басталған сәтте тынымсыз • Батыраштың күйін автор былай берген: • Түтігіп, қап-қара боп тұрды Батыраш • Жалғыз-ақ «Қап! Қап!» болып айтқан сөзі. • Осылай айтпағанмен ішінен сыр, • Томсарып Батыраш кеп толғатып тұр. • Кек қайнап, ыза кернеп, жауыққандай, • Қалып тұр қаны қашып, сүлдесі құр . • Бұл жолдардан тақымын қысқан Батыраш «Қап! Қап!» деп ернін тістелеп, ашуға булығып тұр еді...

18 слайд

19 слайд
Поэманың композициялық құрылымы Сюжеттің басталуы Ас Сюжеттің байланысуы Ақанның асқа келуі Сюжеттің дамуы Аттың сыны Сюжеттің шиеленісуі Бәйге Шарықтау шегі Құлагердің озуы Шешімі Құлагердің мерт болуы.

19 слайд

20 слайд
• Ілияс лириканың бар саласында қалам жебеген дарын. Оның қазақ поэзиясын өркендетуге ерен үлес қосқан саласы - пейзаждық лирика. Табиғатқа арналған өлеңдерінде сөзбен сурет салуға барынша шебер екенін көреміз. «Жазға салым», «Жазғытұрым», «Жазғы шілде», «Жаз», «Қыс», «Мезгіл суреттері», «Жел», «Жетісу суреттері», т.б. өлеңдері осының айғағы.

20 слайд

21 слайд
Жетісу суреттері өлеңі • Ешкідей үркіп шыққан Шөладыр тұр, • Қасқырдан бір тықырды көретіндей. • Телміртіп Текес аса ай туады, • Тайыншаның тарғыл ала зересіндей. • Жайлаудың Ортасында Тұзкөл жатыр • Жарқырап төбел таздың төбесіндей, • деп суреттейді. Осылардың бәрінен сөзбен салынған суретпен қатар жанды кейіп те аңғарылып қалады. (Ілияс Жансүгіров, шығармалар жинағы. 1-том).

21 слайд

22 слайд
• 1925 жылы қазақ поэзиясына ұлы жаңалық әкелген «Жетісу суреттері» өлеңі – осының айғағы. Өлең «Жалпы сын», «Тау суреті», «Жетісудағы су суреті», «Жетісу жәндігі», «Жер түгі» деген 5 бөлімнен тұрады. Осылардың бәрінде сөзбен салынған суретпен қатар табиғатқа жан бітіру де бар. Сондай-ақ, «Жер түгі» деген бөлімде шөптер мен ағаш түрлерінің 81 түрі, «Жетісу жәндігі» бөлімінде аңдар мен жәндіктердің 28 түрі аталады. Ақын өсімдік атауларын жалаң айтып шықпайды. Олардан әдемі тіркестер құрып, образдар жасайды. Табиғат аясының өзіндік ерекшеліктерін, көркемдігін, «еркелігін» бейнелеп, сөзбен сурет салады. Осы суреттерді көз алдыңа елестетсең тұтас дала пейзажы шығады... Тәрбиелік тұрғыдан өлең жас ұрпақтың табиғатқа деген дұрыс көзқарасын қалыптастыруға мол үлес қосады.

22 слайд

23 слайд
«ДАЛА» ПОЭМАСЫ

23 слайд

24 слайд
Назарыңыз үшін рахмет!!!

24 слайд