ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯДАҒЫ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТІҢ АҚЫНДЫҚ ӨНЕРМЕН ҰШТАСУЫ, ғылыми жұмыс

1 слайд
Ә.Қошан, 4 курс студенті Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты Ғылыми жетекші: ф.ғ. кандидаты, доцент, профессор А.Б.Рахметова ЖЫРАУЛЫҚ ПОЭЗИЯДАҒЫ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТІҢ АҚЫНДЫҚ ӨНЕРМЕН ҰШТАСУЫ

2 слайд
*   Жыраулар  - халық поэзиясын жасаған ақылғөй даналар. Олар заманының өздері куә болған елеулі уақиғаларын, тарихи кезеңдерді жырға қосқан...

3 слайд
Жыраулар поэзиясы тек ұйқасқа құралып қоймайды, сонымен қатар әдеби көркемдеу тәсілдерін де барынша пайдаланады. Бұл жыраулар поэзиясындағы шешендік үлгілерінде де көрініс тапқан. Осы тұрғыдан келгенде жыраулар поэзиясында ең мол қолданылатын ажарлау тәсілі – аллитерация мен ассонанс. Мәселен, Бұқар жыраудың төмендегі нақылдарына назар аударайық: Арту-арту бел келсе, Атан тартар бүгіліп. Алыстан қара көрінсе, Арғымақ шабар тігіліп. Алыстан жанжал сөз келсе, Азулы сөйлер жүгініп[1,101]. деген сөздерінде «а» дыбысы қайталанып келіп, ерекше үйлесімін тауып, үндестік құрған. Демек, дауысты дыбыстардың үндесуі ақын, жырауларға тән көтеріңкі пафосты дәл танытады

4 слайд
Сол сияқты дауыссыз дыбыстар да жыраулар поэзиясындағы шешендік сөздерді айрықша ажарлылық сипатқа ие ете алады. Мысалы, Шалкиіз жыраудың бір туындысынан мысал келтірейік: Жағаға жақын қонғанда, Жайылып сулар алмас па? Жаманға дос болғанда, Жазымда басым қалмас па? Жат туғанды өзі еткен Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па? [1,44б]. Жалпы, бұл ұяң дауыссыз дыбыстардың үндесуі эмоционалдық бір көңіл-күйді білдіріп тұр.

5 слайд
Сонымен қатар, шешендік сөздерде ең көп қолданылатын көркемдеу тәсілі, ажарлаудың бір түрі – теңеу. Теңеуде «суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді. [3, 12б]. Мысалға, Жиембет жыраудың Есім ханға айтқан арнауынан үзінді келтірейік: Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай. Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау тайындай. Зорлығымды сұрасаң, Бекіре менен жайындай. Беріктігімді сұрасаң, Қарағай менен қайыңдай [1, 53б], - деп, теңеудің әдемі де сұлу үлгілерін алға тартқан. Өзінің ерлігі мен өрлігін, зорлығы мен беріктігін табиғаттың тамаша туындыларына теңеп, сол арқылы мықтылығын суреттейді.

6 слайд
Жыраулар поэзиясындағы шешендік үлгілерінде эпитет (айқындау) те өзіндік орын алған. Мысалы Асан қайғыда: Таңдайға біткен қызыл тіл, Тірлікте не шайнасаң жұтар ол. Шалкиіз жырауда: Қара сия, ақ қағаз, Дестірге өнер төктірдің[2, 187б] . Осы мысалдардағы қара сия, ақ қағаз, қызыл тіл сияқты сөз тіркестері ауыз әдебиетінен, әрісі түркі тіл халықтар әдебиетінен етене таныс болуы мүмкін. Бұл екі жағдайды аңғартады. Біріншіден, Ежелгі поэзиямыздың күні бүгінге дейін әрқилы орайда қолданылып келе жатқан бұл тіркестер – дәстүрлі жалғастықтың куәсі. Екіншіден, сан ғасыр ұғымға орнығып қалыптасқан тұрақты айқындаулар.

7 слайд
Есімшенің «ар», «ер» жұрнақтары арқылы жасалған болжамды келер жақ түріндегі сөздердің қайталанып келуі, мысалы, Шалкиіз жыраудың толғауынан үзінді келтірейік: Шағырмақ бұлт жай тастар, Ағытқан қойды жол бастар. Ақ желкенді жел бастар, Ғаділ төре ел бастар... Бір жақсымен дос болсаң, Азбас-тозбас мүлкі етер. Бір жаманмен дос болсаң, Күндердің күні болғанда, Жүмле ғаламға күлкі етер [2, 220б].

8 слайд
Риторикалық сұраумен келетін қайталаулар. Мысалы Ақтамберді жыраудың шығармасынан мысал келтірейік: Мінезді болса алғаның, Одан артық жар бар ма?! Екі жаман қосылса, Күнде жанжал, күнде шу, Ұяларлық ар бар ма?! [2, 223 б].

9 слайд
Істің, заттың, құбылыстың, оқиғаның себеп- салдарын, мақсаты мен шартын білдіретін эпифоралық қайталаулар, мәселен Асан қайғыда : Әділдіктің белгісі- Біле тұра бұрмаса, Ақылдының белгісі- Өткен істі қумаса [2, 224б].

10 слайд
– мын, -бын, -пын, -сын жіктік жалғаулары, не -м, - ң, -ы, (-сы) тәуелдік жалғауларының көмегімен жасалған метафоралар кездеседі. Мысалы, Бұқарда: Сен бұзау терісі шөншіксің, Мен өгіз терісі талыспын [1, 194б].

11 слайд
Жыраулар поэзиясында шендестіруде молынан қолданылады. Мысалы: Жаманнан туған жақсы бар, Адам айтса нанғысыз. Жақсыдан туған жаман бар, Күндердің күні болғанда Бір аяқ асқа алғысыз [1, 44б] , - деп жаман мен жақсыны шендестірген.

12 слайд
Пайдаланылған әдебиеттер:   1. Бес ғасыр жырлайды: XV ғасырдан XX ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары,//Құрас.:Мағауин М., Байділдаев М. Екі томдық. Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б. 2. Алдаспан. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ақын, жырауларының шығармалар жинағы,//Құрас.:Мағауин М, Алматы: Жазушы, 1971. -278 б. 3. Әдебиеттану терминдер сөздігі. /Құрас.:З.Ахметов,Т.Шаңбаев/ Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006. -398 б.