Көне түркі жазуы

1 слайд
Тақырыбы: Көне түркі жазуы. Ғылыми жұмыстың авторы: Абдимавланова Дилноза Иристайқызы Жетекшісі: Эркинов Отабек УлугбековичТүркістан облысы Сайрам ауданы №4 мектеп-гимназия

2 слайд
Жоспар:  Мазмұны:  1. Кіріспе  1. Көне Түркі жазуы  Негізгі бөлім:  1. Көне Түркі  3. Көне Түркі жазулары жазуларының зерттелуі  2. Дала жазуларының тарихы  4. Көне Түркі жазуларының жалпы сипаттамасы  5. Көне Түркі жазуларының мазмұны  6. Орхон-Енисей жазбалары  7. Көне түркі жазба ескерткіштері  8. Табылған аймақтары  9. Есік жазба ескерткіші  10. Нышандар кестесі  11. Көне түркі әліпбиі  Қорытынды:  1.Пайдаланылған әдебиеттер

3 слайд
Ғылыми жұмыстың зерттеу мақсаты: Ұрпаққа ұлағат болатын көне түркі ескерткіштерінің тарихын тану, оның тілдік ерекшеліктеріне, рухани мазмұнына лайық баға беру.

4 слайд
Көне Түркі жазуы (басқаша Орхон-Енесей жазуы) V ғ. б.з.б. – X ғ. б.з. түркі тайпаларының жазуы. Бірінші табылғаны Орхон өзенінің бойында (Екінші түркіт қағандығы) және Енисей өзенінің жоғарғы ағысында ( Қырғыз қағандығы ). Кейде руник жазбасы дейді.

5 слайд
Көне Түркі жазбасымен жазылған Теңрі сөзі

6 слайд
Жазу әдісі  «Алтын ғасыр» кезіндегі (VIII ғ. б.з.) әліппеге 38 таңба және сөз бөлу нышаны кіреді. Жазу бағыты дерелей, оңнан солға. Жіңішке мен жуан дыбыстылары жазуда айырылмайды, дыбыссыздардың бір бөлшегі артынан жіңішке не жуан дыбысты келгенін сыңар нышандармен белгіленген.  Сөз бөлу нышаны сөз арасына қойылады, сөйлем соңы белгіленбейді. Бас-кіші әріпке айырылмайды.

7 слайд

8 слайд
Көне Түркі жазуларының зерттелуі  Сібір және Моңғолия далаларына таралған жұмбақ жазулардың бар екендігі туралы ғылыми орта ертеден- ақ білетін еді. Оларды «Руна жазулары», яғни скандинавия тілдерінен алғанда «құпия, сыры ашылмаған» таңбалар деп атайтын.

9 слайд
Дала жазуларының тарихы  Б.з.б. 8 ғасырларда көшпенділер даласына Брахми және Кхарошхи жазулары таралған. Бұлар Көне Үндістаннан келген. Ғұн заманынан қалған қысқа жазуларды оқу мысалы, Қытай жазбаларындағы «шаньюй» (Моде шаньюй) деген сөздің Ғұн тілінде «Сеңгір» деп дыбысталатынын анықтап берді. Бұл – «биік», «асқақ», «жоғары» деген мағына береді де қазіргі Түркі тілдерінде, мысалы Қазақ тілінде «Сеңгір таулар», «Заңғар көк» сияқты тіркестерде кездесіп отырады .

10 слайд

11 слайд
Көне Түркі жазулары  Көне Түркі жазулары негізінен 6-10 ғасырлар аралығында Ұлы Түркі қағандығы және Көк Түркі қағандығы, Хазар қағандығы кезінде қолданылған.

12 слайд
Көне Түркі жазуларының жалпы сипаттамасы Көне Түркі жазулары немесе Көне түркі алфавиті - дыбыстық жазу түрі, яғни сөздегі дыбыстарды таңбалап жазады. Негізінен 6-10 ғасырларда үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазуларын ғалымдар үш топқа бөліп қарайды: 1. Енисей ескерткіштері. 2. Талас ескерткіштері. 3. Орхон ескерткіштері.

13 слайд
Көне Түркі жазуларының мазмұны Көне Түркі жазуының құпиясын ашқан Даниялық ғалым Вильгельм Томсен болатын (1898 жылы бастап). Кейін орыс түркітанушылары аударып, көп зерттеді. Оған 20 ғасырда Түркі елдерінің ғалымдары – Татар, Өзбек, Түрік, Қазақ, Әзірбайжан зерттеушілері қосылды. Томсен ең алғаш рет "Түрік" және "Теңрі" сөздерінен бастап оқыған екен

14 слайд
Табылған аймақтары Көне түркі жазба ескерткіштері табылған аймақтарға Сібірдегі Енисей, Лена өзендерінің аңғарлары, Моңғолиядағы Орхон , Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы жатады.

15 слайд
Көне Түркі әліппесі («Алтын ғасыр» мерзімі) Қолдануы Нышандар Транслитерация және транскрипция дыбыстылар A /a/ , /e/ I /ɯ/ , /i/ , /j/ O /u/ , /o/ , /w/ U /ø/ , /y/ , /w/ дыбыссыз дар тіркесуі дыбыстылармен: (¹) — жуан, (²) — жіңішке ретімен B¹ /b/ B² /b/ D¹ /d/ D² /d/ G¹ /g/ G² /g/ L¹ /l/ L² /l/ N¹ /n/ N² /n/ R¹ /r/ R² /r/ S¹ /s/ S² /s/ T¹ /t/ T² /t/ Y¹ /ʤ/ Y² /ʤ/ тек (¹) — Q тек (²) — K Q /q/ K /k/ барлық дыбыстылармен -Ç /ʧ/ -M /m/ -P /p/ -Ş /ʃ/ -Z /z/ -NG /ŋ/ Нышандар кестесі

16 слайд
Қорытынды Түркі тіліндегі осы деректерде айтылған жазулар тіл ғылымында  руна жазуы  деп аталған. Ол Скандинавия халықтарының тілі бойынша,  сыры ашылмаған құпия жазу  деген сөз. Бұл жазудың оқылу сырын ашкан — В.Томсен. Одан кейін Орхон жазуларын орыс тіліне аударған түрколог В.Радлов болды. Сөйтіп, XIX ғасырдың соңында руна жазуының құпия сырының ашылуы ертедегі түркі тілдес халықтардың да өздеріне тән жазуларының болғандығын көрсетті.

17 слайд

18 слайд
Пайдаланылған әдебиеттер:  1. Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә.  2. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т. б. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006. – 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4  3. Ғаламтор материалдары.