Махамбет Өтемісұлы 10 сынып

1 слайд
МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ ( 1803 – 1846 )

2 слайд
Махамбет Өтемісұлы  (1804 ж., Ішкі Бөкей   Ордасы,  қазіргі Батыс  Қазақстан   облысының Жәнібек  ауданының Нарын   құмының Жасқұс  деген  жері.  — 1846 ж. 20   қазан,  Қараой  өңірі,  қазіргі Атырау   облысының Индер  ауданы)  —  қазақтың   әйгілі  ақыны,  күйші  композиторы,   отаршылдыққа  қарсы Исатай   Тайманов бастаған  көтерілісті  (1836-1837)   ұйымдастырушылардың  бірі,  осы   көтерілістің  жалынды  жыршысы. Байұлы ішіндегі Беріш руының  Жайық   бұтағынан.  Нәдір  деген  кісіден  Мәлі   (кейбір  деректе  Құлмәлі,  Құлманияз  деп   айтылады)  туады. ӨМІРБАЯНЫ

3 слайд
Махамбет ақын  жастайынан  ақындық  өнерге  кұмартып  өсті.  Асқан   дарындылығына  қалың  жұртшылық  бас  иген.  Махамбет  тек  от  ауызды  сөз   шебері  ретінде  ғана  ел  кұрметіне  бөленген  жоқ,  сонымен  бірге,  өзінің   батырлығы,  даналығы  мен  адамгершілігі  арқасында  да  даңққа  бөленді.  Ол   халық  арасында  болып  жататын  келеңсіз  кұбылыстар  мен  келелі  істерді   өлеңдеріне  арқау  еткен. Есімі  қалың  жұртшылыққа  таныла  бастаған  асқақ  ақынды  Жәңгір  хан  өз  еркіне   көндіріп,  билік  басында  отырғандарға  қарсы  өлеңдер  шығаруына  тыйым   салғысы  келеді.  Алайда  көзі  ашық,  көкірегі  ояу  ақын  оның  бұйрығына  мойын   ұсынбады.  Ал  Жәңгір  хан  болса,  оған  үстемдік  жасау  мақсатымен  Махамбетті   қамауға  алғызды.  1829-1830  жылдар  аралығында  Махамбет  қала  бекшісінің   түрмесіңде  отырды,  бостандыққа  шыққан  соң  Исатай  Таймановқа  қосылды.

4 слайд

5 слайд
Махамбет шығармалары  - бұқара  өмірінің  рухани-поэтикалық  шежіресі,  шаруалар   қозғалысының  шынайы  бейнесі.  Ол жыраулық  поэзияның көркемдік  әлемін   байытып,  шығармаларында  ұлт-азаттық  идеяларын  көтерді,  елдікті  сақтап  қалуға   тақырлы.  «Мұнар күн»  жырында  ол  ел  басына  түскен  ауыртпалықты  ашына   айтты.  «Ереуіл атқа ер салмай» , «Ұлы арман» , «Жайықтың бойы көк шалғын» , «Атадан туған ардақты ер»  жырларында  ақын  алдағы  күндеріне   үмітпен,  зор  сеніммен  қарады.   «Біртіндеп садақ асынбай», «Арғымақ, сені сақтадым», «Арғымақтың баласы», «Азамат ердің баласы», «Қара нар керек біздің бұл іске», «Еменнің түбі - сары бал», «Жалған дүние», «Еріскедей ер болса», т.б.  шығармаларында  ұлт-азаттық  қозғалыс  рухы,  ел  тағдыры  мен  арман-мүддесі   терең  әрі  шынайы  суреттелген.  «Халық қозғалса, хан тұрмайды тағында»  дейді  ол   отты  жырларында.  Ақын  өлеңдерінің  басты  қаһарманы Исатай батыр.  «Исатай деген ағам бар» , «Исатай сөзі», «Арғымаққа оқ тиді», «Тарланым», «Соғыс» ,  т.б.   өлеңдерінде  Исатай  батырдың  көркем  тұлғасы, адамгершілік,  қайсарлық,  тапқырлық   қасиеттері  жан-жақты  сипатталды Махамбет шығармашылығы

6 слайд
1836-1838 жылдардағы халық-азаттық көтеріліс Қазақстандағы 1836-1838 жылдардағы халық-азаттық көтеріліс  - Исатай  Тайманұлы мен Махамбет  Өтемісұлы бастаған  шаруалар  көтерілісі  (1836-1838) Көтерілістің  шығу  себептері 1836—1838  жылдары Бөкей  хандығында аса  ірі  халық-азаттық көтерілістерінің   бірі  болып  өтті.  Ол  көтерілістің  басты  себебі  жердің  жетіспеушілігі  еді.   Мәселен, Ішкі  Ордадағы 20  мыңға   жуық отбасы шаруашылығы жер тапшылығынан  зардап  шекті.  Ең  жақын  шұрайлы   жерлердің  бәрін  де  ірі  помещиктер  мен  байлар  өзара  бөлісіп  алып  қойған   болатын.  Қатардағы  қарапайым қазақтар жерді  солардан  жалға  алып   пайдаланды.  Қазақ ақсүйектері орыс  помещиктерінен  жалға  алған  жерлерді   өздерінің  жеке  қалауы  бойынша  қазақ ауылдарына көтеріңкі  қымбат  бағаға  тағы   да  қайыра  жалға  беріп  отырды.  Сөйтіп  қазақтардан  әр  түрлі  айыппұлдар  мен   алым-салықты  еселеп  алып  тұрды.

7 слайд
Көтерілістің жеңіліске ұшырауының себептері мен салдары Жазалаушы отрядтың  әскери-техникалық  тұрғыдан  басымдығы  бірден  байқалды.   1838  жылғы  2 шілде  күні  Қиыл  және  Ақбұлақ  өзендерінің  бойында  көтерілісшілер   мен  жазалаушылар  арасында  шешуші  шайқас  өтті.  Оның  барысында  көтерілістің   басшысы  Исатай  Тайманұлы  қаза  тапты.  Көтерілісшілердің  қалған  тобы  кейін   шегініп,  дала  қойнауына  сіңіп  кетті.  Жазалаушы  әскер  олардың  соңынан  қуғын   ұйымдастырды.  Шайқаста  көтерілісшілерден  80-ге  жуық  адам  қаза  тапты. Исатай  Тайманұлының  қазасынан  кейін  көтеріліс  бәсең  тарта  бастады.  Жекелеген   жасақтар  Төменгі  Жайық  шекара  шебіне  таяу  жерлерде,  Ойыл  өзенінің  бойында   ғана  іс-қимыл  көрсетіп  жүрді. Көтерілістің жеңіліске ұшырауының негізгі себептері мынада еді :  ең  алдымен,   қозғалыс  алдын  ала  мұқият  ұйымдастырылмады,  оның  айқын  бағдарламасы   болмады, көтеріліс  жергілікті  шашыраңқы  сипат  алды.  Көтерілістің  басшылары   Кенесары  Қасымұлы  мен Жоламан  Тіленшіұлы бастаған  жасақтарымен  байланыс   жасай  алмады.  Патша үкіметінің әскерлері  мылтық,  зеңбіректермен   жарақтандырылған  еді.  Кейде  зеңбіректен  үсті-үстіне  бірнеше  оқ  атудың  өзі   көтерілісшілерді  кейін  шегінуге  мәжбүр  етті. Қазақтардың қолында  ондай  қару   болған  жоқ.  Көтерілістің  жеңіліп  қалуының  басты  себептерінің  бірі  бұл  жолы   да, Сырым  Датұлының жасақтары  сияқты,  екі бағытта  —  әрі  патша үкіметіне,  әрі  хан   билігіне  қарсы  күрес  жүргізілді.

8 слайд

9 слайд
Ау, қызғыш  құс,  қызғыш  құс,   Қанатың  қатты,  мойның  бос.   Исатайдан  айрылып,   Жалғыздықпен  болдым  дос.   Ау,  қызғыш  құс,  қызғыш  құс!   Ел  қорғаны  мен  едім.   Мен  де  айрылдым  елімнен;   Көл  қорғаны  сен  едің,   Сен  де  айрылдың  көліңнен.   Аспанда  ұшқан  қызғыш  құс!   Сені  көлден  айырған  –  Лашын  құстың  тепкіні.   Мені  елден  айырған  –  Хан  Жәңгірдің  екпіні.   Айтып  - айтпай  немене,   Құсарлықпен  өтті  ғой,   Махамбеттің  көп  күні! Қызғыш  құс М а х а м б е т т і ң ө л е ң д е р і Ереулі  атқа  ер  салмай Ереуіл  атқа  ер  салмай, Егеулі  найза  қолға  алмай, Еңку-еңку  жер  шалмай, Қоңыр  салқын  төске  алмай, Тебінгі  терге  шірімей, Терлігі  майдай  ерімей, Алты  малта  ас  болмай, Өзіңнен  туған  жас  бала Сақалы  шығып  жат  болмай, Ат  үстінде  күн  көрмей, Ашаршылық,  шөл  көрмей, Өзегі  талып  ет  жемей, Ер  төсектен  безінбей, Ұлы  түске  ұрынбай, Түн  қатып  жүріп,  түс  қашпай, Тебінгі  теріс  тағынбай, Темір  қазық  жастанбай, Қу  толағай  бастанбай Ерлердің  ісі  бітер  ме?

10 слайд