орта факторларының әсер ету қарқындылығы шектеуші фактор

1 слайд
ОРТА ФАКТОРЛАРЫНЫҢ ӘСЕР ЕТУ ҚАРҚЫНДЫЛЫҒЫ ШЕКТЕУШІ ФАКТОР

1 слайд

2 слайд
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕР ЕТУІНІҢ КЕЙБІР ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ    Организмге қатысты факторлардың әсерінен бірнеше жалпы заңдылықтарды бөліп көрсетуге болады. Ондай заңдылықтарға оптимум ережесі, шектеулі факторлар ережесі, факторлардың өзара әсері ережесі және т.б. ж атады. Фактор , экологияда — 1) процестердің қозғаушы күші немесе оларға ықпалы бар жағдай, қайсыбір процестегі, құбылыстағы мәнді жағдай; 2) факторлық талдауда зерттелетін айнымалы шамалар арасындағы корреляция өрнегінің көрінісі. Факторлардың ішіндегі маңыздылары: абиотикалық-экологиялық Фактор — ағзаларға әсер ететін бейорганиктік және экологиялық Факторлар; адам Факторы — адамның “адам — қоршаған орта” жүйесіндегі әрекетінің тиімділігіне ықпал ететін не шектейтін анатропологиялық- морфологиялық, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы; а) адамның әлеуметтік, экономикалық өндірістік, ғылым- техникалық, ұйымдастырушылық-басқарушылық, т.б. қатынастар жүйесіндегі әрекетінің ерекше белгіленуі; ә) қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларындағы қызметтің субъектісі ретіндегі адамға қатысты жағдайлардың бәрі жатады;

2 слайд

3 слайд
ОПТИМУМ ЕРЕЖЕСІ  Кез-келген фактордың ағзаға оң ететін шектері болады. Фактордың жоғары немесе төмен дәрежедегі әсері ағзаға теріс етеді. Мысалы, ылғалдың тапшылығы немесе шектен тыс көп мөлшері өсімдіктің дұрыс өсуіне кері етеді. Организм тіршілігі үшін аса қолайлы экологиялық фактордың белсенділігі оптимум немесе экологиялық Фактордың оптимум аймағы деп аталады. Оптимум аймағынан тыс, ағзаның тіршілігіне қауіпті немесе өлуіне алып келетін Пессимум аймағы жатыр. Әрбір ағза, түр үшін өзінің оптимум жағдайлары бар. Ол тек әр түрлі жағдайда орналасқан әр түрге жататын особьтар үшін ғана емес, бір ағзаның әртүрлі даму стадияларында да әр қалай болады. Түр үшін оптимумның қандай деңгейі қолайлы болуына байланысты оларды жылу сүйетін және салқын сүйетін, ылғал сүйетін және құрғақшылықты сүйетін және т.б. деп бөледі. Әрбір түр үшін өзіне тән шыдамдылық шектері болады. Ал ағзаның белгілі бір орта факторының жағымсыз әсер- ықпалына шыдамдылық қабілетін төзімділік дейді. Белгілі бір факторға қатысты ағзаның өмір сүре алатын төзімділік нүктелерінің арасын ағзалардың экологиялық валентгілігі (толеранттылығы) деп атайды.

3 слайд

4 слайд
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР  ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР – КЕЗ КЕЛГЕН ОРТА ЖАҒДАЙЫНА ТІРШІЛІК ИЕЛЕРІНІҢ БЕЙІМДЕЛУ ҚАБІЛЕТІМЕН ЖАУАП ҚАЙТАРА АЛУЫ.  БҰЛ ЖЕРДЕ БІР ЕСКЕРЕ КЕТЕТІН ЖАҒДАЙ ӨЛІМ ФАКТОРЫ БЕЙІМДЕЛУ ҚАБІЛЕТІНЕН ТЫСҚАРЫ ЖАТАДЫ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР АБИОТИК., БИОТИК., АНТРОПОГЕНДІК, КЛИМАТТЫҚ ЖӘНЕ ТЕЖЕУ ФАКТОРЛАРЫМЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТЫ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРГЕ ОЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ДАМУЫНЫҢ БІР ҒАНА КЕЗЕҢІНДЕ БОЛСА ДА ТІКЕЛЕЙ НЕМЕСЕ ЖАНАМА ӘСЕР ЕТЕ АЛАТЫН, ОРТАНЫҢ КЕЗ КЕЛГЕН ӘРІ ҚАРАЙ БӨЛШЕКТЕНБЕЙТІН ЭЛЕМЕНТІ САНАЛАДЫ. ТАБИҒИ ЖАҒДАЙДА ОРГАНИЗМ КӨПТЕГЕН ФАКТОРЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫНА ҰШЫРАП ОТЫРАДЫ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРДЫҢ ҚАЙСЫСЫ БОЛМАСЫН ТАБИҒАТТА ТҰРАҚТЫ ЕМЕС. БАРЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР ЕКІ САНАТҚА: ПОПУЛЯЦИЯ ТЫҒЫЗДЫҒЫНА ТӘУЕЛСІЗ ЖӘНЕ ПОПУЛЯЦИЯ ТЫҒЫЗДЫҒЫНА ТӘУЕЛДІ БОЛЫП БӨЛІНЕДІ.  ӘСЕР ЕТУ НӘТИЖЕСІНДЕ ЖОЙЫЛАТЫН ДАРАБАСТАР ПАЙЫЗЫ ОЛАРДЫҢ САНЫНА НЕМЕСЕ ТЫҒЫЗДЫҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС  ФАКТОРЛАР ӘСЕРІНЕ ЖОЙЫЛЫП КЕТКЕН ТҮРЛЕРДІҢ ПАЙЫЗЫ ОЛАРДЫҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫ ӨСКЕН САЙЫН ПРОПОРЦИОНАЛ МӨЛШЕРДЕ АРТАДЫ.  БІРІНШІ САНАТ ФАКТОРЛАРЫНА НЕГІЗІНЕН КЛИМАТТЫҚ, АЛ ЕКІНШІСІНЕ – БИОТАЛЫҚ ФАКТОРЛАР ЖАТАДЫ. ТОПТАСТЫРУДЫҢ ТАҒЫ БІР ЖОЛЫ БОЙЫНША ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР ЭНЕРГЕТИК. ЖӘНЕ СИГНАЛДЫҚ БОЛЫП БӨЛІНЕДІ. МЫСАЛЫ, ЭНЕРГЕТИК. ТОПҚА ТЕМПЕРАТУРА, БӘСЕКЕЛЕСТІК, ЖЫРТҚЫШТЫҚ, ПАРАЗИТИЗМ, Т.Б. ЖАТАДЫ. БҰЛ ТОП ОРГАНИЗМДЕРГЕ ТІКЕЛЕЙ ӘСЕР ЕТІП, ОЛАРДЫҢ ЭНЕРГЕТИК. КҮЙІН ӨЗГЕРТЕДІ.

4 слайд

5 слайд
ШЕЛФОРД ЕРЕЖЕСІ  Фактордың ең төменгі немесе ең жоғары мәндерінен асып, ағзаның тіршілігін тоқтатуы туралы ұғымды ғылымға 1913 жылы американдық зоолог В.Шелфорд енгізді. Бұл максимум заңында немесе толеранттың (төзімділік) заңында көрсетілген. Кейде мүны Шелфорд ережесі деп те атайды: - ағзалардың белгілі бір ортада орналасуы немесе тіршілік етуі, ағзаның белгілі бір шыдамдылық (толеранттылық, латынша tolerantia - шыдам, төзім) шектері (диапазон) бар кешенді экологиялық факторларына байланысты. Организм тек осы минималды (ең төмен) және максималды (ең жогаргы) мәндердін аралыгында гана өмір сүре алады. Шыдамдылық немесе төзімділік шектерін экологиялық валенттілік деп те атайды. Экологиялық валенттілік - ағзалардың орта факторларының белгілі бір шамадағы өзгерісіне төзімділігі, яғни түрлердің қоршаған ортаға бейімделуі. Организм орта жағдайының ауытқуына неғұрлым төзімділік көрсетсе, оның экологиялық валенттілігі де соғұрлым жоғары болады. В.Шелфорд заңының практикалық маңызы зор. Түрлердің тіршілігін сақтау үшін экологиялық факторларға шектен шығып кетуге мүмкіндік бермей оңтайлы белдемде ұстау қажет. Бұл заңдылықты адамның тірі табиғатпен қарым-қатынаста болатын барлық шаруашылық салаларында (өсімдік, мал, орман, т.б.) үстаған өте дұрыс. Оптимум заңын қолдану кейде қиынга түседі, себебі әр фактордың, әр түрдің өзіне ғана тән оңтайлы мөлшері болады. Бір түрге жасалган жақсы жағдай екінші бір түр үшін пессимум болуы немесе тіпті шектен шыгып, өте қиын жағдай тудыруы мүмкін. Мысалы, +20°С-та ыстық жақтың маймылы тоңатын болса, солтүстікте тіршілік ететін түлкі керісінше ыстықтайды. Күріш суда өсетін болса, бидай Бұл жағдайда тіршілігін жояды. Табиғатта оптимум аймақтары бірдей екі түр кездеспейді. Бұл жағдай түрлердің экологиялық жеке қажеттілік ережесін айқындайды. Жеке қажеттілік деп индивидтің (жеке особтын) тіршілік етуіне, дамуына, ұрпағын жалғастыруға қажетгі жағдайларға мүқтаждығы. Егер түрлердің бір факторға тұрақтылықтары бірдей болса, басқа факторға олардың тұрақтылықтары міндетті түрде өзгеше болады .

5 слайд

6 слайд
АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР   А б и о т и к а л ы қ ф а к т о р л а р   ( г р .   ' a '   — т е р і с ж ә н е   b і o t і k o s   — т і р і ш і л і к , ө м і р ) — б е й о р г а н и к а л ы қ о р т а н ы ң т і р і   о р г а н и з м д е р г е   ж а с а й т ы н т і к е л е й н е м е с е ж а н а м а ә с е р л е р і н і ң ж и ы н т ы ғ ы ; с ы р т қ ы о р т а н ы ң б е й о р г а н и к а л ы қ , ф и з и к а л ы қ ж ә н е х и м и я л ы қ ж а ғ д а й л а р ы . [ 1 ]  О л   ф и з и к а л ы қ   а б и о т и к а л ы қ ф а к т о р ( т е м п е р а т у р а ,   ж а р ы қ ,   ж е л ,   ы л ғ а л д ы л ы қ , а т м о с ф е р а н ы ң қ ы с ы м ы , а ғ ы с т а р , р а д и а ц и я л ы қ д е ң г е й , р а д и о а к т и в т і с ә у л е ш ы ғ а р у т . б . ) ,   х и м и я л ы қ   А б и о т и к а л ы қ ф а к т о р ( а т м о с ф е р а , с у , қ а л д ы қ т а р ,   т о п ы р а қ ,   ш ө г і н д і   қ ұ р а м ы ж ә н е о л а р д а ғ ы қ о с п а л а р т . б . ) ,   к л и м а т т ы қ   а б и о т и к а л ы қ ф а к т о р ( к ү н р а д и а ц и я с ы , а т м о с ф е р а л ы қ ж а у ы н - ш а ш ы н , г и д р о с ф е р а л ы қ қ ы с ы м т . б . ) б о л ы п б ө л і н е д і . Ө с і м д і к п е н ж а н у а р л а р д ы ң ы с т ы қ қ а , с у ы қ қ а , а у а қ ы с ы м ы н а , с у т е р е ң д і г і н е , х и м . қ ұ р а м ы н а қ а р а й б е й і м д е л у і , к е й б і р ж а н у а р л а р д ы ң қ ы с қ ы , ж а з ғ ы ұ й қ ы ғ а к е т у і т . б . А б и о т и к а л ы қ ф а к т о р ғ а б а й л а н ы с т ы . Ж е р б е т і н і ң , а у а н ы ң , с у д ы ң х и м и я л ы қ ж ә н е ф и з и к а л ы қ қ ұ р а м ы н ы ң ө з г е р у і т і р і о р г а н и з м д е р г е д е ә с е р е т е д і . М ы с а л ы , 2 0 ғ а с ы р д а   А р а л т е ң і з і н і ң   т а р т ы л ы п , а у а д а т ұ з к о н ц е н т р а ц и я с ы н ы ң к ө б е ю і н е б а й л а н ы с т ы , м и л л и о н д а ғ а н   т о н н а   т ұ з д ы ш а ң т і р і о р г а н и з м д е р г е ү л к е н ә с е р і н т и г і з д і .  А б и о т а л ы қ ф а к т о р д ы х и м и я л ы қ А б и о т а л ы қ ф а к т о р | х и м и я л ы қ ( а т м о с ф е р а н ы ң , т е ң і з д і ң , т ұ щ ы с у д ы ң қ ұ р а м ы ж ә н е т а ғ ы д а б а с қ а л а р ы ) ж ә н е ф и з и к а А б и о т а л ы қ ф а к т о р | ф и з и к а л ы қ ( к л и м а т , о р о г р а ф и я ) д е п е к і г е б ө л е д і . А б и о т а л ы қ ф а к т о р   б и о т а л ы қ   ж ә н е   а н т р о п о г е н д і к ф а к т о р л а р м е н қ о с ы л ғ а н д а э к о л о г и я л ы қ ф а к т о р л а р қ ұ р а й д ы .  

6 слайд

7 слайд
ОДУМ ЕРЕЖЕЛЕРІ  В.ШЕЛФОРДТЫҢ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ЗАҢЫН КЕЙІН АМЕРИКАНДЫҚ ҒАЛЫМ Ю.ОДУМ (1979 Ж.) БІРНЕШЕ ЕРЕЖЕЛЕРМЕН ТОЛЫҚТЫРДЫ:  - АЗҒАЛАР КЕЙБІР ФАКТОРЛАРҒА КЕҢ АУҚЫМДЫ (ЯҒНИ,  ТОЛЕРАНТТЫҚ ДИАПАЗОНДАРЫ КЕҢ) ЖӘНЕ БАСҚА ФАКТОРЛАРГА ТАР АУҚЫМДЫ ТӨЗІМДІЛІКТЕ (ЯҒНИ, БАСҚ А ФАКТОРЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ДИАПАЗОНЫ АЗ) БОЛУЫ МҮМКІН;  - ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРҒА ТОЛЕРАНТТЫЛЫҒЫ ЖОҒАРЫ  (ДИАПАЗОНДАРЫ КЕҢ) АЗҒАЛАР ӘДЕТТЕ ТАБИҒАТТА КЕҢ ТАРАЛҒАН;  - ЕГЕР ТҮР ҮШІН БІР ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРДЫҢ ӘСЕРІ ОПТИМАЛДЫ  БОЛМАСА, ТӨЗІМДІЛІК ШЕКТЕРІ БАСҚА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРҒА ДА ӨЗГЕРІП, ТӨМЕНДЕУІ МҮМКІН. МЫСАЛЫ, ТОПЫРАҚ ҚҮРАМЫНДАҒЫ АЗОТТЫҢ МӨЛШЕРІ АЗ ЖАҒДАЙДА АСТЫҚ ТҮҚЫМДАСТАРДЫҢ ҚҰРҒАҚШЫЛЫҚҚА ТӨЗІМДІЛІГІ ТӨМЕНДЕЙДІ, СӘЙКЕСІНШЕ ТОПЫРАҚТА АЗОТ ЖЕТКІЛІКТІ ЖАҒДАЙҒА ҚАРАҒАНДА ЫЛҒАЛДЫ КӨП ҚАЖЕТ ЕТЕДІ. В.ШЕЛФОРД ЗАҢЫ АШЫЛҒАННАН КЕЙІН КӨПТЕГЕН ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРГІЗІЛІП ӨСІМДІКТЕР МЕН ЖАНУАРЛАРДЫҢ, СОНЫМЕН ҚАТАР АДАМДАРДЫҢ ДА ТІРШІЛІК ЕТУ ШЕКТЕРІ АНЫҚТАЛДЫ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ АЗҒАЛАР ЕКІ ТИПКЕ БӨЛІНЕДІ.

7 слайд

8 слайд
БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОР  БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОР, БИОГЕНДІК ФАКТОР — АҒЗАЛАРДЫҢ ТІРШІЛІК ӘРЕКЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ БІР-БІРІНЕ ТИГІЗЕТІН САН АЛУАН ӘСЕРЛЕРІ. БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРДЫҢ АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ, МҰНДА ӘР ТҮРГЕ ЖАТАТЫН АЗҒАЛАР БІР-БІРІНЕ ӨЗАРА ЖӘНЕ АЙНАЛАДАҒЫ ОРТАҒА ӘСЕРІН ТИГІЗЕДІ. МЫСАЛЫ, ЖӘНДІКТЕР ӨСІМДІКТЕРДІ ТОЗАҢДАНДЫРАДЫ, БІР АҒЗА ЕКІНШІ БІР АҒЗАНЫ ҚОРЕК ЕТЕДІ, МИКРООРГАНИЗМДЕР ТОПЫРАҚ ҚҰРЫЛЫМЫН ӨЗГЕРТЕДІ, Т.Б. БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР БІР ПОПУЛЯЦИЯ ІШІНДЕГІ ДАРА БАСТАР АРАСЫНДА ДА, ЖЕКЕ ПОПУЛЯЦИЯЛАР АРАСЫНДА ДА БАЙҚАЛАДЫ. МЫСАЛЫ, АҚ БӨКЕНДЕРДІҢ ЖАЙЫЛЫМДАРДАҒЫ ӨСІМДІКТЕРГЕ ӘСЕРІ, АҚ БӨКЕНДЕРДІҢ ӨЗАРА ӘСЕРІ НЕМЕСЕ ҚАСҚЫРДЫҢ АҚ БӨКЕНГЕ ШАБУЫЛЫ, Т.Б. БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОР ТҮРІШІЛІК ЖӘНЕ ТҮРАРАЛЫҚ БОЛЫП АЖЫРАТЫЛАДЫ. ТҮРІШІЛІК БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРҒА ЖАНУАРЛАР, ӨСІМДІКТЕР ЖӘНЕ МИКРООРГАНИЗМДЕРДІҢ ӨЗ ӨСІМТАЛДЫҒЫН АРТТЫРУДАҒЫ ӘРЕКЕТІ (ДЕМОГР. ӘСЕР), МЕКЕН ЕТЕТІН АУМАҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЖАНУАРЛАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҒЫ (ЭТОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕР), Т.Б. ӘСЕРЛЕР ЖАТАДЫ. ТҮРАРАЛЫҚ БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРҒА КОММЕНСАЛИЗМ (СІҢІСУ), СИМБИОЗ (СЕЛБЕСТІК), НЕЙТРАЛИЗМ (БЕЙТАРАП СЕЛБЕСУ), МАСЫЛДЫҚ (БАСҚА АҒЗА ЕСЕБІНЕН КҮН КӨРУ), ЖЫРТҚЫШТЫҚ ӘСЕРЛЕР ЖАТАДЫ. БИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРДЫҢ ҚАЛЫПТЫ ЖАҒДАЙДАН ЕРЕКШЕ АУЫТҚУЫ АҒЗАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСҚАН ТІРШІЛІГІНЕ ӘСЕРІН ТИГІЗБЕЙ ҚОЙМАЙДЫ, СОНЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ТАБИҒИ ТЕПЕ-ТЕҢДІК БҰЗЫЛАДЫ.

8 слайд

9 слайд
АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОР    Антропогендік фактор (грек. anthropos – адам, genos – тегі, пайда болуы, лат. faktor – іс-әрекет) – адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері. Антропогендік факторға қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде атмосфера, өзен-көл және мұхит құрамының өзгеруі, сондай-ақ технология қалдықтар мен радиоактивтік заттардың әсерінен топырақтың ластануы, сөйтіп, жалпы экожүйенің құрамы мен құрылысының бұзылуы жатады. Қазіргі кезде адамның іс-әрекетінің кең көлемде бүкіл биосфераға ерекше әсер етуі жер шарының барлық аймақтарында айқын байқалуда. Бүкіләлемдік бақылау институтының (АҚШ, Вашингтон қ.) мәліметтері бойынша табиғи орта жылдан-жылға нашарлап барады. Интернет жариялаған негізгі мәліметтерде жыл сайын 16,8 млн. га тропиктік ылғалды орман жойылатыны, жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан жыл сайын 6 млн. га шөл пайда болатыны, қышқыл жаңбырдан 50 млн. га орманның зақымдалғаны, жыл сайын біздің планетамызда жыртылатын жердің 26 млрд. т құнарлы қабаты жойылатыны, өсімдіктердің 25 – 30 мың түрі жойылып кету қаупінде тұрғаны атап көрсетілген. Кейінгі кезде атмосфераға жыл сайын 400 млн. т күкірт диоксиді, азот және көміртек оксид|оксидтері, қатты бөлшектер шығарылатыны анықталды. Қазақстанда Арал өңірінің, Семей жерінің, Балқаш маңының, Каспий алқабының экол. апатты аймақтарға айналуына Антропогендік факторлар негіз болып отыр. Антропогендік факторлар тікелей (жою, енгізу, акклиматизация, қорғау) және жанама (ланшафтылар мен оның жеке құрамдас бөліктерінің өзгерісі - орманның кесілуі, жердің жыртылуы, пайдалы қазбалардың өндірілуі, карьерлердің, үйінді, террикондардың пайда болуы т.б.) болуы мүмкін. Жанама антропогендік факторлар бір уақытты көп аумақты қамти отырып, өсімдіктер мен жануарлар әлемінде, қоршаған ортаға өзгерістерді тудырады.  Адам қандай да бір жерде тек тірішілік етіп қоймай, өзінің шаруашылық әрекеті арқылы табиғатқа әсер етеді.Адам табиғат кешенінің бір немесе бірнеше құрамдам бөлігіне оның құрылымы мен қызметін өзгерте отырып, тұтас табиғат кешеніне әсер ететінін, антропогендік ландшафт құратынын толық түсінбейді.

9 слайд

10 слайд
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ Слайд дайындаған : Әлімхан Өміржан

10 слайд