Қазақтың би-шешендері

1 слайд
Қазақтың би-шешендері ДОВЛЕТОВ ЭЛЬЯР ПМНО 18\3

1 слайд

2 слайд
Шешендік сөздер қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі ерекше жанр. Шешендік сөздер қазақ халқының даналық үлгісі болып табылады. Шешендік сөздер тарихы бірнеше кезеңге бөлінеді: 1. ХІІ – ХІІІ ғасыр – Майқы би, Аяз би. 2. ХІ V – Х V ғасыр – Асан қайғы, Жиренше шешен. 3. Х V І – Х V ІІІ ғасыр – Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би. Қазақ шешендік өнері Майқы би мен Аяз биден басталады. Халық арасында «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» деген нақыл сөз содан қалған.

2 слайд

3 слайд
Шешендік толғау: шешендіқ нақыл,шешендік мақал, шешендік мысал, шешендік жұмбақ және шешендік жауап болып беске бөлінеді.

3 слайд

4 слайд
Шешендік толғаудың бір үлгісі нақыл сөздер коп кездеседі. Накыл шешендік сөзі аякталған, түжырымды, толык ой-пікірді накты көрсетіп береді де, адам бойындағы адамгершілік касиеттерді насихаттайды. Өйелінмен дос бол — берекең кіреді, Азаматпен дос бол — кадіріңді біледі, Білімдімен дос бол — акыл-кенес береді. Бармен жолдас болсаң, Ерінін майланады. Жокпен жолдас болсаң, Есің айналады. Үрымен жолдас болсаң, Алдыңнан дау шығады, Артыңнан жау шығады, Одан ілуде біреу ғана сау шығады!

4 слайд

5 слайд
Бүл нақыл сөздер де жаксы мен жаманды айыра білуді ашып көрсетіл, ақыл-кеңес, төлім- төрбие танытады. Адам бойында кездесетін астамніылықты сынаган: Малым бар деп мактанба, Боран сокса кайтесің! Тілім бар деп мактанба, Тіл байланса кайтесің! Бағым бар деп мактанба, Сорга айналса кайтесің! Басым бар деп мактанба Ажал сокса кайтесің! Акылдан артык хандык жок,Жомарттан артык нарлык жок, — деген накыл сөзде кауіп-қатерден сактандырады. Байлык пен дәулетке мастанып, соны биік мөртебе санаушыларды сынап, мақтаншылыктан аулак болуға үндейді, өр нөрсеге ой- акылмен, байыппен карауга шакырады.

5 слайд

6 слайд
Қазақ шешендік өнерінің тарихынан ерекше орын алатын би –  Төле би Әлібекұлы  1663 жылы қазіргі Жамбыл облысына қарайтын Шу өзенінің бойындағы  Жайсаң жайлау  деген жерде дүниеге келіп, 1756 жылы дүние салған. Әз Тәуке ханның « Жеті жарғы » заңдар жинағын жасауға қатысқан,  «Билер кеңесінің»  мүшесі болған. Төле биді  әділдігіне, парасаттылығына  қарап  «Қарлығаш әулие», «Қарлығаш би»  деп атаған. Төле биден қалған көптеген  нақыл, өсиет, шешендік сөздер, толғаулар  бар. Мысалы,  Жаңбыр жаумаса, жер – жетім,Басшысы болмаса, ел – жетім, Ұқпасқа айтқан сөз – жетім...Атың жақсы болса – ер жігіттің пырағы. Балаң жақсы болса – жан мен тәннің шырағы. Әйелің жақсы болса –Бірінші – иманың, Екінші – жиғаның,Үшінші – ырысыңның тұрағы... Бір үйдің баласы болма,Көп үйдің санасы бол! Бір елдің атасы болма,Бар елдің данасы бол! Көп тонның жағасы болма,Көп қолдың ағасы бол! Ақты ақ деп бағала,Қараны қара деп қарала. Өзегің талса өзен бойын жағала,Басыңа іс түссе, көпшілікті сағала. Өзіңе-өзің кәміл бол,Халқыңа әділ бол, Жауыңа қатал бол,Досыңа адал бол!

6 слайд

7 слайд
Қазақ халқының  айтулы кемеңгер билерінің  бірі –  Қаз дауысты Қазыбек би  Сырдария жағалауында дүниеге келіп, жастық шағын Қаратау, Ұлытау атырабында өткізген. Қазыбектің әкесі  Келдібек  те кезінде елді аузына қаратқан  би  болыпты.   Қазыбек есімі  «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама»  атанған Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес жылдары екі елдің арасын бітістіруші  батыл елші, парасатты мәмілегер  ретінде әйгілі болған. Қалмақ ханына елшілікке барғанда жасқанбай өз ойын жалынды сөздермен бұршақтай жаудырып, мірдің оғындай өткір сөздерімен жоңғар ханының аузын аштырмай тұтқындағы ұл-қыздарды босатып алады. Қалмақ ханы Қазыбектің саңқылдағын даусына орай  «Қаз дауысты Қазыбек»  деген ат береді.

7 слайд

8 слайд
Қаз дауысты Қазыбек бидің толғаулары, нақыл сөздері, өмірдегі  сыйластық, татулық, қадір-қасиет, адамдар арасындағы қарым-қатынастарға  арналған. Мысалы,  «Кім жақын, не қымбат, не қиын?»  деген сұраққа Қазыбек би аса тапқырлықпен былай жауап берген екен: Тату болса, ағайын жақын,Ақылшы болса, апайың жақын. Бауырмал болса, інің жақын, Алдыңа тартқан адал асын –Қимас жақын қарындасың. Сыбайлас болса, нағашың жақын,Адал болса, досың жақын. Жан серігің жас кезіңнен,Бәрінен де әйелің жақын. Алтын ұяң – Отан қымбат,Құт-берекең – атаң қымбат. Аймалайтын анаң қымбат,Асқар тауың – әкең қымбат. Мейірімді апаң қымбат,Туып-өскен елің қымбат. Ұят пенен ар қымбат,Өзің сүйген жар қымбат. Арадан шыққан жау қиын,Таусылмайтын дау қиын. Шанышқылаған сөз қиын,Жазылмаса дерт қиын, Іске аспаған серт қиын,Ақылыңнан адасып, Өзің түскен өрт қиын!

8 слайд

9 слайд
Қазыбек бидің  шешендік сөздері  бата, тілек  түрінде де келеді. Мысалы,   Өркенім өссін десең, кекшіл болма, кесепаты тиер еліңе.   Елім өссін десең, өршіл болма, өскеніңді өшіресің.   Басына іс түскен пақырға қастық қылма, қайғысы көшер басыңа.   Бүгін сағы сынды деп, жақыныңды басынба!   Қазыбек бидің сөздері  мақал-мәтелге  де айналып кеткен. Мысалы, «Бір қолың ұрысшы болса, екінші қолың арашашы болсын», «Ашу – дұшпан, ақыл – дос, ақылыңа ақыл қос», «Жауға сілтер қаруыңды жақыныңа сілтеме»  

9 слайд

10 слайд
Қазақ халқының  әйгілі  де  айбарлы  билерінің бірі  Әйтеке Бәйбекұлы  1644 – 1700 жылдары өмір сүрген.  Әйтеке  деген есіммен ел арасына танымал болған бидің шын аты –  Айтық.  Әйтеке би Тәуке ханның тұсында өмір сүріп, қазақ жұртының бір орталыққа бағынып, іргелі ел болуына ісімен де сөзімен де зор үлес қосқан. Әйтекенің  ел мүддесін көздеп сөйлейтін, халықтың қамын ойлайтын ерекше қасиеті «Қасқакөл дауында»  жан-жақты танылады. Оның дәлелі – Орманбет биге айтқан: «Бай болсаң, халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң, жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бөтен үйің күйсін» деген сөздері. Әйтеке би өзінің шешендік сөздері арқылы өмірдің өтпелі екендігін баса көрсеткен. Мысалы,   Суалмайтын суат жоқ,Тартылмайтын бұлақ жоқ.  Құйрығы суда тұрса да,Қурамайтын құрақ жоқ.  Дүние деген фәни бұл,Баласы жоқта мият жоқ.  Бәрінен қиын сол екен,Артында қалған шырақ жоқ!  

10 слайд

11 слайд
Сондай-ақ Әйтеке би сөздері  адамгершілік  ұғымын насихаттауға да арналған:   Ашу деген – ағын су  Алдын ашсаң арқырар.  Ақыл деген – дария  Алдын тоссаң тоқырар.  Кісі бірге туыспау керек. Туысқан соң сөз қуыспау керек. Сөз қуған пәлеге жолығады, Жол қуған олжаға жолығады.

11 слайд