Қазіргі қазақ әдебиеті

1 слайд
Қазіргі қазақ әдебиеті

2 слайд
  XX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдебиеті (1960- 2000 ж.ж.) Бұл дәуір қазақ әдебиетінде алдыңғы дәуірлерге қарағанда, бірсыпыра өзгешеліктермен ерекшеленеді. Бұл дәуірдегі әдеби қозғалыстың ерекшелігі – жазушылардың шығармашылық белсенділігінің артуы болды. Олар өмірді боямалап, бір жақты көрсетуден бас тартып, заман қиындығын қайшылықты құбылыстар арқылы тануға тырысты. Әдебиет бұл дәуірде күрделі қоғам шындығын бастан кеше отырып дамыды. Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын көрген зиялы азаматтар 60-70 жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары негізінде ұлттық сананы оятып тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану мақсатын қойған еді. Ол үшін М. Әуезов негізін салған тарихи роман дәстүрін жалғастыру қажет еді. Қазақ тарихының әрқилы беттері жаңаша бажайланып, көркем бейнелеуге ие болды. І.Есенберлиннің, Ә.Әлімжановтың, С.Сматаевтың, Ә.Кекілбаевтың, М.Мағауинның, Ш.Мұртазаның, С.Жүнісовтың романдары жарық көрді. Мұндай ұлттық оянуды көптеген туысқан халықтар да басынан кешірді.

3 слайд
Қазақ әдебиеті Ұлы Отан соғыс жылдарында

4 слайд

5 слайд
Негізінен, бұл жылдары дәстүр және дәстүр жалғастығы, сонымен қатар жаңашылдық сарыны да байқалды. Авторлардың туындыларында түр мен жанрдағы ізденістер барынша көрініс тапты. Халқымыздың басынан өткен Ұлы Отан соғысы тақырыбы сол соғысты басынан кешкен М.Ғабдулиннің “Менің майдандас достарым” (1947), Б.Момышұлының “Төлеген Тоқтаров”, “Біздің генерал” (1963), Ә.Шәріповтың “Ормандағы от”, Қ.Қайсеновтың “Жау тылында” (1967), атты публицистикалық толғаулары, романдары, повестьтері, әңгімелері, партизан ақын Ж.Саинның “Жорық жолдары” (1970), Т.Ахтановтың “Шырағың сөнбесін” (1973), Ә.Нұршайықовтың “Махаббат, қызық мол жылдар” (1970), “Ақиқат пен аңыз” (1976), С.Мәуленовтың “Жеңіс жүрек” (1985), Т.Бердияровтың “Оқ пен гүл” (1967), т.б алуан жанрдағы туындыларында бейнеленді. Ұлы Отан соғыс кезінде жастық шағы сол кезеңге дөп келген ұрпақ өкілдері Б.Соқпақбаевтың “Өлгендер қайтып келмейді” (1967), Н.Ғабдулиннің “Жігер” (1983), М.Мағауиннің “Бір атаның балалары”, Д.Исабековтың “Біз соғысты көргеміз жоқ”, С.Мұратбековтың “Жабайы алма” повесть-романдарында, Е.Ибраһимнің “Өмір өлмейді” (1963), Ө.Нұрғалиевтің “Соғыстың соңғы жазы” (1978-1984), т.б поэмалары мен өлең кітаптарында көрініс тапты.

6 слайд
Экологиялық мәселе

7 слайд
Бұл жылдары жарияланған экология мәселелері жалпы адамзаттық мәніне көңіл аударыла бастады. Экологиялық күйзеліске ұшыраған ауылдың экономикалық, әлеуметтік, философиялық тұжырымдары Т.Ахтановтың “Дала сыры” (1968), “Боран” (1968), Қ.Жұмаділовтың “Саржайлау” (1978), “Сәйгүліктер” (1984), С.Жүнісовтің “Жапандағы жалғыз үй”, Д.Исабековтың “Гауһартас”, С.Шаймерденовтың “Селдің екпіні” (1977), З.Шашкиннің “Сенім”, І.Есенберлиннің “Көлеңкеңмен қорғай жүр”, т.б шығармаларында көрінді. 1960-1990 жылдары жарық көрген Т.Әлімқұловтың “Ақбозат” (1962), “Кертолғау” (1973), “Тұлпарлар тағдыры” (1975) жинақтарында өнер адамдары мен тарландар тағдыры арқау болды. Қазіргі прозамен — лирика мен эпика, реалистік, романтикалық әдістермен үйлесіп, дерек пен ойдан шығарумен түйіндесіп жатты. Ә.Әлімжановтың “Отырардан келген сыйлық” (1964), “Махамбеттің жебесі” (1960), О.Бөкеевтің “Қамшыгер” (1970), “Ән салады шағылдар” (1978), Т.Әбдіковтің “Ақиқат” (1978), С.Ерубаевтың “Ойсылқара” (1972), Т.Жармағанбетовтың “Соңғы хат” (1974), Д.Исабековтың “Қарғын” (1980), “Тіршілік” (1975), Ә.Кекілбаевтың “Дала балладалары” (1967), “Шыңырау” (1982), М.Мағауиннің “Көкмұнар” (1972) жинақтарында жанрлық, стильдік соны ізденістер байқалды.

8 слайд
Ілияс Есенберлин Ілияс Есенберлин (10.01. 1915 жылы туған, қазіргі Ақмола облысы, Атбасар қаласында туған) - қазақ жазушысы. 1940 жылы Қазақ таукен институтын бітірген. Ұлы Отан соғысына қатысқан.  1942-47 жылдары Қазақстан КП ОК-нің нұсқаушысы. 1947-67 жылдары Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры. Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының редакторы, «Қазақфильм» киностудиясында сценарий редколлегиясының мүшесі, 1967-71 жылдары «Жазушы» баспасының директоры, 1971 хылдан Қазақстан Жазушылар одағының екінші секретары. Соғыстан кейінгі жылдарда филармонияны, «Жазушы» баспасын басқарады, т. б. жұмыстар атқарады. Жазушы Алматыда дүние салды. Қазақ әдебиетінде І. Есенберлин - жазған романдарының саны ең көп аса көрнекті жазушылардың бірі.      І.Есенберлин алғашқы шығармалары 1940 жылы басылды.  Алғаш 1945 ж. Сұлтан, Айша дастандары жарық көрді. Есенберлиннің Айқас (1966), Қаһар (1969), Алмас қылыш (1971), Маңғыстау майданы, Аманат (1978) романдары, Алтын Орда трилогиясы (1982, 1983) жарияланды. 1986 ж. Көшпенділер трилогиясы үш «Ғашықтар» (1968), «Алтын құс» (1971), «Көлеңкеңмен қорғай жүр» (1974), т. б. романдарымен оқырман назарын өзіне аударды

9 слайд
60-шы жылдардың аяғында І.Есенберлин ең бір даулы, қиын тарих беттеріне арнаған “Қаһар” (1969) романын жазды. Роман әуелдекөп адамды шошытты, әрі таңқалдырды. Әуелгі әсер біртіндеп басылды, роман оқылды, орнықты. Көп дауға түскен жоқ. Бұған бірінші себеп — қоғамдағы идеолдогиялық бақылаудың әлсірей бастағаны болса, екіншіден, жазушының Кенесары қозғалысын бағалаудағы екі жақты көзқарасы болды. Патша отаршылдығының күшейіп, халықтың тұрмыс-тіршілігінің ауырлауы жағдайында көтерілген Кенесары қозғалысының алғашқыда халықтық сыпат алғанын, тілектес жұрттың оның соңынан ергенін көрсете отырып, Ілияс Кенесарының хан көтерілгеннен кейін көтерілістің халықтық сыпаты әсірелеп, жеке бастың хандық мүддесі үстем бола бастағанын суреттеді. Кенесары соңынан ергендердің одан қол үзіп, айырыла бастауы да осыған байланысты. 

10 слайд
Мұндай концепция билеуші идеология саясатына онша қиғаш та келмейтін еді. Олар көтерілістің осылай бағалануына келіскендік білдірді. Негізінен, Кенесары қозғалысының екі жақты сипаты жайлы осындай пікір ұстана отырып, Ілияс партияның отаршылдық саясатының қазақ халқының өмірін ауырлатып жібергені. Кенесары көтерілісінің туу заңдылықтары, Кененің жеке басының әскери басқарушылық таланты жайлы жазды. Онда халық адамдарының арман-мұраты мен өкініші, күйініш- сүйініші, олармен тілектес ел басшыларының бейнесі жаңаша ұғым- түсінікте  жасалды. Бұрын хан, би, жырау сияқты ел билігіне араласқан адамдар тек үстем тап адамы есебінде таріс бағаланып келсе, Ілияс бірінші рет қазақ әдебиетінде олардың ісі, арман- тілегі, ой-пікірі халық тағдырымен байланысты болғанын ашты. Романды Кенесарыға қоса оның батыр інісі Наурызбайдың, сарбаздары Ағыбайдың, Иманның, Төлебайдың, Бұқарбайдың, т.б ерлік бейнелері жасалған. Жазушы қазғалыстың қайшылығын, жеңілу себептерін де жасырмай, жақсы- жаманды айыра көрсетеді. Кененің өзін көтере көрсетуге тырысуын, кейде өзін қызықтап кететін мінін де, қатыгездігін де ашық айтады.   Сөйтіп, “Қаһар” тарихты қайта қозғаудың басы болған, халықтың отаршылдыққа қарсы азаттық күрестері жайлы елдің есіне салып, оның санасын оятуға көмектескен шығарма боп тарихқа кірді. Қазақ халқының Х V ғасырдан бергі тарихы жайлы жаңа романдар (“Алмас қылыш”, “Жанталас”) жазған Ілияс кейін “Қаһарды” осы серияның үшінші кітабы етіп қосты. Бәрі бірігіп “Көшпенділер” деген трилогияны құрады.

11 слайд
“ Алмас қылыш” (1971) Дешті Қыпшақтың ханы Әбілқайырдың билігінде болған қазақ руларының топтасуын, олардың билікке таласын, Жәнібек, Керей бастаған қазақтардың бөліну үрдісін көрсетуге арналса, “Жанталаста” (1973) қазақ хандығының жоңғарлардың шабуылынан қорғану тарихынан мол мәлімет береді. Онда Хақназар, Тәуекел, Есім, Абылай хандар тұсындағы қазақ елінің жайы суреттеледі. “Алмас қылыштың” идеясы қазақ руларының бірігуі, бөлек ел болуы жайына құрылса, “Жанталаста” қазақ халқының елін қорғау және ұлттық мемлекетті орнықтыру жолындағы күресі негізге алынады. Екі роман да қазақ халқының саяси-экономикалық ахуалы мен көшпелі елдің рухани өмірін кең суреттейді. Халықтың ел қорғаған батырлары мен шешен билерінің бейнелерін жасайды. Роман стилінде халық әдебиетінің, эпостың бейнелеу тәсілдері байқалады. Қазақ елінің ұзақ (Х V- Х V ІІІғасырлар) тарихын көркемдікпен танытуға арналған шығармады хроникалық сипат та мол. Сөйте тұра, “Көшпенділер” қазақ тарихының негізгі кезеңдерін, ондағы дамудың бағыты мен оқиғаларын, тарихи қайраткерлері өмірін кеңірек түсінуге жол ашқан тың шығарма болды. Ол бүгінгі ұлттық әдебиетімізге жаңа леп әкелді.

12 слайд
Әнуар Тұрлыбекұлы Әлімжанов Әнуар Тұрлыбекұлы Әлімжанов  (12 мамыр 1930 жылы туған, РКФСР, Қазақ АКСР, Алматы округі (қазіргі Алакөл ауданы), Қарлығаш ауылы) — қазақ жазушысы. 1954 жылы Қазақтың мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Шығармаларын орыс тілінде жазады. Оның алғашқы әңгімелері, очерктері, публицистикалық мақалалары 1952 жылы жариялана бастады. Әнуар Әлімжановтың тақырыбы алуан салалы: қазақ халқының өткен дәуірдегі мүшкіл халі, бүгінгі гүлденген Қазақстан, социализмнің белсенді құрылысшылары, жаңа совет адамдары, халықтар достығы, Азия, Африка елдерінің ұлт азаттығы жолындағы жан қиярлық күресі т.б. Әнуар Әлімжановтың тарихи тақырыпқа жазған шығармаларының идеялық мазмұны бүгінгі күннің талап-тілегімен үндес.

13 слайд
1958  жылы "Ақ дос, сары дос, қара дос" 1959  жылы "Достар кездескенде" 1960  жылы "М ə ңгілік тамыр" 1962  жылы "Сумен, құрлықпен елу мың миль" 1963  жылы "Күнге бет алған керуен" 1964 - 1967  жылдары "Көгілдір таулар" 1965  жылы "Жалындап тұрған найза" 1966  жылы "Отырар ескерткіші" 1969  жылы "Махамбеттің жебесі" 1970  жылы "Ж ə мшит айнасы".

14 слайд
Әбіш Кекілбайұлы  Әбіш Кекілбайұлы 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы (бұрынғы Гурьев облысы), Оңды ауылының Мырзайыр деген жерінде туған. Арғы атасы Жаңайұлы Қожаназар қазақтар көшін Маңғыстауға бастап келген топтан. Белгілі білікті, беделді, дәулетті адам. Ата шаңырағын ұстап қалған ұрпағы Жаманқұл немересі Кекілбайды үйлендірген соң, 1924 жылы Оңдыда қайтыс болған. 1928-1931 жылдары асыра сілтеу, тәркілеу кезінде Кекілбай мекеннен көшіп Түркменстанның Красноводск портында жүкші, Бекдаш химия кәсіпорнында біраз жыл жұмысшы болып істеп, елге 1937 жылы Баку мен Махачкала арқылы оралған соң Оңдыдағы колхозда колхозшы, Таушық кенішінде шахтер болды. 1942 жылы соғысқа алынып, майданда 3 рет жараланып, Сталинград маңында қайтыс болады. Алайда Кекілбайдың дүниеден өткенін үй ішіне бірнеше жылдан соң ғана хабарлайды. Кекілбай соғысқа аттанған жылы анасының ішінде қыз бала қалады. Оның есімін Тілектес деп қояды.

15 слайд
“ ”Кітапты, бұрынғының кітаптарын көпоқитын. Бала болып алысып-жұлысу дегенді, бұрқырап беталды жүру, темекі тарту дегенді білмейтін.  Балалардан гөрі үлкен кісілерге үйір еді. Олар да бетінен қақпайтын. Оныншы класты бітіргесін ауылдан да, ауданнан да қызмет ұсынды. Мен оған «былай бол» деп бір ауыз сөз, ақыл айтқан емеспін. Қызметке тұрып, ауылда қалайын деп жатқан жерінде жалғыз немере ағасы «Жас та болсаң, бассың оқы. Қызмет қайда қашады? Алматыға бар» деді. Алматыға да жалғыз кетті. Дәм айдап келген ғой, оқуын бітірген соң, осында қалды. Айсәуле Жұмабайқызы, Ана сұхбатынан

16 слайд
Ауыл өмірінен жазылған повесть, әңгімелер жинағы «Дала балладалары» - Әбіш Кекілбайұлының кең тынысты эпик, суреткерлік болашағын танытады. 1974 жылы «Дәуірмен бетпе-бет» сын мақалалар жинағы, «Бір уыс топырақ», 1979 жылы «Тырау тырау тырналар», Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні, болашағы туралы «Ұйқыдағы арудың оянуы» тарихи танымдық баян, 1982 жылы «Шыңырау» повестер жинағы, 1992-93 жылдары Таңдамалы екі томдық, 1995 жылы «Заманмен сұхбат» 1998 жылы «Азаттықтың ақ таңы», публицистикалық мақалалары, толғамдары, 1999 жылы 12 томдық шығармалар жинағы жарыққа шықты. Әбіш Кекілбайұлының «Үркер» (1981), «Елең-алаң» (1984) романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланып, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығын алды.

17 слайд

18 слайд
«Бір шоқ жиде» повесін мұқият оқып шықтым.Оқи отырып тағдырдың тауқыметін тартып, жалғыздықтан жаны жапа шегіп отыран қарттың өміріне жаның ашыса, кейде өмірдің өзі қуаныш пен қайғыдан тұратынын түсінгендейсің. Шығарманың басынан аяғына дейін қазақи салт-дәстүрлерге өте бай екендігін, қазіргі кезде көп айтыла бермейтін көне сөздерді, мақал-мәтелдерді көптеп кездестіруге болады, өмірдің өзінен алынған  шындық, міне, шығарманың құндылығы осында жатыр. Әбіш ағаның шығармаларының басы ауыр қиналыстардан тұрғанмен, ақиқаттың, шындықтың іздерін іздеп тапқан кейіпкерлерді көріп, риза боласың. И.А.Буниннің «Кім туралы айтсақ та бәрібір емес пе?  Жер  бетіндегі әрбір адамға бұның да қатысы бар.»-деген. Демек, бұл өмірде әрбір адам өзіндік орны бар емес пе?. Бұл повестеп дала төсіндегі қиыншылыққа толы, ешкімнің ала жібін аттамай, өзінің маңдай терімен адал өмір кешкен момын ...