1 слайд
Жүсіп Баласағұн және оның
"Құтты білік" еңбегі
Тыныштық Гүлімжан
КЯЛ-19-1 оқу тобы
2 слайд
Өмірбаяны
Жүсіп Баласағұни, Жүсіп Хас Хажиб
Баласағұни (1020) - ақын, ойшыл, ғалым,
мемлекет қайраткері. Өмірі туралы мәліметтер
аз сақталған философия, математика,
медицина, астрономия, астрология, өнертану,
әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым
салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп
Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен
мәдениет тарихында "Құтадғу білік" ("Құтты
білік") дастаны арқылы қалды. Жүсіп
Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462
жылы, қазіргі жыл санау бойынша 1070 жылда
жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы"
-
Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210)
негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908 -
955) тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен
Жүсіп Баласағұниға "хас хажиб" - "бас уәзір"
немесе "ұлы кеңесші" деген лауазым берген.
3 слайд
•
Ғалымдар осы үш көшірме нұсканың әрқайсысына тән өзіндік
ерекшеліктерді жинақтай отырып, "Құтты білік" дастанының
ғылымының негізделген толық мәтінін жасап шықты. Венгер
ғалымы Герман Вамбери (1832 - 1913) "Құтты біліктің" бірнеше
тарауын неміс тіліне аударып, 1870 жылы Инсбрук қаласында жеке
кітап етіп бастырып шығарды. Бұл шығарманы зерттеу, ғылымының
мәтінін дайындау және аударма жасау ісімен орыс ғалымы В.В.
Радлов (1837 - 1918) жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысқан.
Түркия ғалымдары 1942-43 жылдары "Құтты біліктің" үш нұсқасын
да Стамбұлдан үш том кітап етіп шығарды. "Құтты білік" дастаны
орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Карахан әулеті
мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. Оны Қаримов өзбек
тіліне
(1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983),
А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар
ұйғыр
тіліне
(1984) тәржімалаған. "Құтты білік" дастаны белгілі бір
мағынада елдегі Ата заң (Конституция) қызметін атқарған.
Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі,
мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ
заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күн
туды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге күт қонсын
деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі
арқылы жырға қосылған.
4 слайд
Құтты білік дастаны
•
“ Құтты білік” дастаны орта ғасырларда бүкіл түркі әлеміне
түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде
жазылған. Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті»
1069-1070 жылдары
Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар
қаласында аяқтаған. Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971),
Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев
қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин,
1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуің
тілген. Кезінде “Құтты білік” дастаны Шығыстың әр елінде әр
түрлі аталып кеткен. Бір елде – “Айнак ул-мамлакат”
(“Мемлекет тәртібі”), екіншісінде – “Панунаман мулук”
(“Әкімдерге насихат”), үшіншісінде – “Адаб ул-мулук”
(“Әкімдердің әдептілігі”) деген атпен мәлім. Бұл атаулардың
бәрі – “Құтты білік” дастаны, негізінен, мемлекетті басқару
мәселесіне арналған шығарма екенін растай түседі. Дастанның
басты идеясы төрт принципке негізделген.
5 слайд
1 •
Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін
қара қылды қақ жаратындай әділ заңның
болуы.Автор әділдіктің символдық бейнесі
ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді
2 •
Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.
3 •
Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың
қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы
Ұғдүлміш бейнесінде жырланады.
•
Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл
мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш
Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады
6 слайд
Жүсіп Баласағүниның “Құтты білігінде” өмір мәні пайымдалып,
жалпыадамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика, өнер және
даналықтың мәні сараланған. Жүсіп Баласағүни ақиқатқа жету жолын
адам мен әлемнің, ұлы ғалам мен микроғаламның үйлесімді болуы
туралы қағидаға негіздейді. Төрт құдірет – от, су, ауа, жер жайлы ежелгі
дәуірдің философиялық түсінігіне сүйене отырып, ойшыл әлем осы
төрттағанның үйлесімінен жаралған деп санайды. Осындай тағы бір
төрттаған Жүсіп Баласағүниның қоғам туралы ойларында, яғни қазіргі
түсініктегі әлеум. философиясында әділет, бақыт, ақыл және қанағат
ретінде бейнеленіп, “Құтты біліктің” төрт кейіпкерінің бойына
жинақталған. Ғалам мен микроғаламның тұтастығы, барабарлығы
туралы ой Жүсіп Баласағүни дүниетанымының өне бойынан
байқалады. Бұл жалған дүниені ақыл тезіне салып түзетуге болатынына
да сенген ғұлама әлемдік үйлесімділік негізінде әділетті адамзат
қоғамын құруды армандады. Сондықтан ол ғылым мен білімге зор
мән берген. Жүсіп Баласағүни жалпыға ортақ парасаттың танымның
нәтижесі ретіндегі білімге көшуі адам мүмкіндігінің жүзеге асуы деп
біледі. Ғұлама білімнің туа бітетіндігі жайлы пікірге қарсы шығып, оған
парасатты іс-әрекеттің нәтижесінде қол жеткізуге болатынына сенеді.
Білімге молынан сусындаған адам ғана көп нәрсеге қол жеткізе алады.
7 слайд
8 слайд
"Құтты білік" дастанын Қарахан әулетінен
шыққан Табғаш Қара Боғраханға арнады. Бұл
үшін ақынға Хас Хаджиб (сарай министрі) атағы
берілді. Поэманы толық көлемінде неміс тіліне
аударысымен және түпнұсқасымен 1891-1900
жылдары В. В. Радлов ғылым әлеміне паш етті.
1896 ж. К. Керимов өзбек тіліне
аударды.
1971 жылы Н. Гребнев "Бақытты болу
ғылымы" деген атпен еркін аударма жасады.
1983 жылы С. Н. Иванов "Благодатное знание"
деген атпен орыс оқырмандарына ұсынды. Ал
1986 жылы бұл дастанды ақын А. Егеубаев
қазақ тіліне аударды.
"Құтты білік" поэмасы энциклопедиялық
шығарма болып табылады. Оны жазуда автор
саяси әуенді басшылыққа алғандығын аңғару
қиын емес. Ол қарахандар әулетіне жоғары
дамыған
Мауераннахр, Шығыс Түркістан тәрізді
аудандарды басқарудың жолдарын үйретуге
тырысты. Әрине, шығарма тек саяси трактат
көлемінде қалып қоймай, орта ғасыр дәуірінің
ғылым, мәдениет салаларын да қамтиды. Адам
тағдыры, өмірінің мәні, орны мен әлемдегі рөлі
жайындағы мәселелер де қаралады.
9 слайд
Ой өсиеті
Баласағұнның жақсылық пен жамандық
жайында айтқан мына бір ойын келтіре
кетпесімізге болмайды: "Егер ол мейірімділер
күшті, ал қатыгездер әлсіз болса, біз ауыр
ойлардан тұнжырамас едік. Егер әлемде әділдік
заң болса, тағдырымыздың қатыгездігіне наразы
болмас едік".
10 слайд
Қорытынды
Композициясы, сюжеті, белгілі бір заңдылықпен түзілген,
кейіпкерлер образы сом құйылған, эстетикалық, қоғамдық-
әлеуметтік идеялы шеберлікпен өрнектелген мұндай көлемді
тынысты поэзиялық дастан — төл топырағы, төл дәстүрі жоқ
жерде, қүр еліктеуден тумайды. «Құтадғу білік» сияқты
поэтикасы жоғары дастан жазылған кезде, оған дейін түркі
мәдениеті әлемінде өнегелі, үлгі тұтарлық арналардың да
болғанына күмән қалмайды. Жүсіп Баласағұн кітабы — әрісі
Орхон-Енисей жазбаларымен, берісі бүгінгі түркі халықтары
поэзиясының дәстүрімен жалғасқан көркемдік ойдың алтын
арқауы. Түркі поэзиясының әлемге әйгілі ұлы үлгісі.
11 слайд
Дереккөздер
•
Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық.
— Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
•
↑ Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан
Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық
сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998
жыл, 509 бет.
•
↑ Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы:
“Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
12 слайд
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАҚМЕТ!
Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз