Тақырыбы: Латын графикасы: кеше және бүгін

1 слайд

1 слайд

2 слайд
1920-30 ж. Мерзімді баспасөз беттерінде ең көп талас туғызған мәселе – әліпби: араб әліпбиінің қазақ сөздерін дұрыс жазуда көп кемшілігі бар екендігі. Осы кезеңде екі көзқарас пайда болды: 1. Латын графикасын негізге алып, жаңа әліпби жасау (А. Байтұрсынов, Б. Сүлеев, Ә. Байсейітов) 2. Араб жазуын қазақ тіліне лайықтау (Т. Шонанов, Ә. Байділдин) 1926 ж. Бакуде өткен I Бүкілодақтық түркологиялық съездің Қазақстанда әліпбиді өзгерту мәселесінің бағыт алуына тигізген ықпалы өте зор. Съезде А.Байтұрсынов өзі реформалаған қазақ жазуын қорғап, сөз сөйледі.

2 слайд

3 слайд
Пайдалы жағы: Араб әліпбиі қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл бере алады; Араб әліпбиі оқуға, жазуға қолайлы; Көзге көркем көрінеді; Араб әрпімен жазғанда оңнан солға қарай жүреді; Қиындықтары: Бір әріптің 4 түрі бар; Жазу оңнан солға қарай, ал цифрлар солдан оңға қарай жазылады. Бұл – жазуға да, баспа жұмысына да қиындық тудырады; Ғылыми кітаптарда пән белгілері латын әрпімен жазылады, араб әрпі бұған жарамайды; Нота жазуға да жарамайды; Баспахана жұмысында көп қиындық туғызады;

3 слайд

4 слайд
1929 ж. 24 қаңтарда “Жаңа алфавит туралы” Қазақстан Орталық кеңес комитеті президиумы мен ХКК-нің қаулысы шығып, латын әліпбиі қабылданды. 1. Қазақ емлесінің негізі дыбыс жүйесінше болуы керек. Дыбыстың өзгеруі естілген күйінде жазылуы керек; 5. Орыс графикасынан әріптер алмау: 2. Шеттен кірген сөздердің емлесі өзгертілмей жазылу керек; 6. Қосар әріп алмау; 3. Шеттен кірген сөздерді дұрыс жазу ережесі жасалғанда, қалың бұқара жеңіл ұға алатын болсын; 7. Кірме сөздерді үндесім заңына бағындыру; 4. Жалпы еуропалық сөздерді алғанда, тек түбірлері ғана алынады, түбірге жалғанған жалғау, жұрнақтары қазақ тілі заңына бағындырылады; 8. Жіңішке дауыстыға таңба алмау; Осы қаулы бойынша емле негіздері:

4 слайд

5 слайд
1. Ең алғаш жарияланған ла- тын әліпбиінің жобасында 24 әріп, 1 дәйекше болды (яғни төте жазудың жүйесінен ажырамады). Олар: a, b, c, d, e, h, g, j, і, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, y, z және ‘ (Тілші, 17.09.27). Мұндағы ћ – , у – - фонемаларын таңбалады. Кейінгі жоба (Лениншіл жас, 30.11.28) – q, , – ъ етіп берді. Z – таңбасы сызықсыз жазылып, дәйекше ^ – деген таңбасымен ауыстырылды. 2. Н.Төреқұловтың әліпбиінде 28 әріп, бір дәйекше болды: а , е , і , , о , , u , , р , в , m , f , w , t , р , d , s , z , c , j , n , l , r , у , k , g , q , х , ћ , ŋ , ә , ‘ 3. Х.Досмұхамедұлы әліпбиінде 14 әріп латын алфавитіне сәйкес алынады да, апостроф (’) пен дәйекше ауыстырылады: a, b, d, e, g, і, j, k, l, m, n, ө, о, p, r, s, sh (ц), t, u, y, z, к’, h, ch (щ), tsh (ч), f, k, g’, n’. Әліпбиде , , , сияқты орыс тілі дыбыстарына таңба арналған, , , фоне- малары к’, g’, n’ арқылы белгіленеді.

5 слайд

6 слайд
реті әріп фонема реті әріп фонема 1 а а 16 b б 2 ь ы 17 d д 3 о о 18 g г 4 u ұ 19 ƣ ғ 5 е е 20 z з 6 ә ә 21 č ж 7 і і 22 h h 8 ө ө 23 m м 9 у ү 24 n н 10 р п 25 ŋ ң 11 t т 26 v у 12 k к 27 l л 13 q қ 28 r р 14 s с 29 j й 15 с ш 1929 ж латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі

6 слайд

7 слайд
2017 ж. Қабылданған латын графикасына өтудің Пайдалы жағы: тілдік реформаларды жүзеге асыру; Орыс тілінен енген басы артық таңбалардан арылу; Тілдік ерекшелікті сақтай отырып, әлемдік интеграция, ақпарат алу мүмкіндігінің артуы; Қиындықтары: көркем әдебиетпен, оқу құралдарымен толыққанды қамтамасыз ету; Кирилицамен жазылған рухани мұралардан айырылып қалу қаупі; Аға буын мен жас буынның, орыстілді және қазақтілді халық арасындағы көзқарастар қайшылығы;

7 слайд

8 слайд

8 слайд

9 слайд
Жағдаят Латын әліпбиіне көшу мәселесі барысында ғалымдар тарапынан 3 түрлі нұсқа типтендірілген: 1. қосарәріпті әліпби; 2. диакритикалық әліпби; 3. апострофты әліпби. Ағымдағы жылдың қазан айында жаппай апострофты графика бекітіліп, жарлыққа қол қойылды. Ал ғалымдардың пікірінше, ә, ө, ү сияқты сөз ішінде аз кездесетін дауысты дыбыстарға ғана апостроф қою тиімді болмақ. Түсінуге оңай болғанымен жаппай апостроф қолдану сөз формасын ұлғайтып, қабылдауды баяулатады, мәтін көлемі ұлғаяды, техникалық жағынан компьютерлік теруде, әсіресе ұялы телефон қолданысында шрифт өзгертіп отыру уақыт мөлшерін көп алатыны мәлім. Сіз үшін жаппай апострофты әліпби қолдану қаншалықты тиімді болмақ?

9 слайд

10 слайд
Апострофты әліпби

10 слайд

11 слайд
Сұрақтар: 1.Сіздің ұлыңыз (қызыңыз) бастауыш сыныпты аяқтап, 5-сыныпқа бармақшы. Сол жылдан бастап, оқушыларды қосымша дайындап латын графикасын оқу ісінде пайдалану жүзеге асырылмақ. Бұған дейін қазақ тілін кирилл графикасымен оқыған ол онсызда үш тілге әрең үлгеріп жүргенін, оқу үлгеріміне алаңдайтынын айтып, сол себепті де орыс сыныбына ауысуға өтініш жасады. Ал сіздің қосымша бақылау жасауға уақытыңыз жоқ. Шешіміңіз қандай болмақ? Балаға артық жүктеме салмай, оның пікірін құптар едім. Орыс, ағылшын сабақтарындағы қосымшаларын қысқартып, тек латын графикасымен жұмыс жасауын міндет етіп қояр едім. Себебі... Латынды кейін де үйреніп алады. Себебі... Сынып жетекшісімен кеңесемін Сіздің ойыңызша, латын графикасы қолданысқа енгеннен кейін қазақ тілін үйренуге қызығушылық қаншалықты артады деп ойлайсыз? Орыс тілінің қолданылу деңгейі арта ма, әлде бәсеңдей ме? Сіздің ойыңыз...(пайызбен)

11 слайд