«Төрт түлік мал терісінің адам өміріндегі маңыздылығы»

1 слайд
Ғылыми жоба ХХІ ғасыр Төрт түлік мал терісінің адам өміріндегі маңыздылығы Белағаш орта мектебінің 3 “А”сынып оқушысы Шернияз Даниал Азаматұлы

1 слайд

2 слайд
Мақсаты: Төрт түлік мал терісінің маңыздылығымен адам өмірінде алатын орынының зор екендігін анықтап, келер ұрпағымызға үлгі ету.

2 слайд

3 слайд
Зеріттіудің өзектілігі: Қазіргі таңда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жастарды қолдап көптеген стратегиялық бағдарламалар ұсынуда. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, рухани байлығын арттырғысы келетін әрбір тұлға қай салада болмасын, халыққа пайдасы бар, тиімді технологиялар мен әдіс-тәсілдерді оқып-үйренуде. Менің бүгінгі алдарыңызға ұсынып отырған тақырыбым да, ең алдымен қарапайым халықтың ауқатын көтеруге тиімді деп ойлаймын.

3 слайд

4 слайд
Зеріттіудің жаңашылдығы: Менің ойымша жан-жақты дамыған тұлға қазақ халқының ертеден келе жатқан қолөнерін, оның ішінде теріден жасалатын бұйымдардың технологиясын жете меңгеріп, оны халықтың күнделікті өмірде, тұрмыста тұтынуға қажетті зат болатындай тауар жасай білсе, бүгінгі нарық заманында ол өзінің де мемлекетіміздің де әлеуметтік саласын едәуір дамытуға, мүмкіндік берер еді.

4 слайд

5 слайд
Зерттеудің әдіс -тәсілдері:  Жинақтау  Талдау  Баяндау

5 слайд

6 слайд
Жабағы Қырықпа Соғым Тоқтышақ Жылбысқы Мари ЕлтіріСеңсең Тақыр Мал терілерінің атаулары мен түрлері

6 слайд

7 слайд
Жабағы - қой-ешкінің сәуір, мамыр айларындағы жабағы жүні, қопсымаған қалың түбітті терісі. Қырықпа - жабағы жүн мен күзем жүндері қырқылғаннан кейін сойылған малдың сұйық жүнді терісі. Күздік тері - қазан, қараша айларында сойылған малдың өңі қалың терілері. Бұл теріден тон, шалбар, ішік, бөрік тігуге болады. Соғым терісі - жүндес , қыртысы қалың , мықты тері . Тақыр тері - жүнін қырқып алысымен сойылған немесе жүнін жидітіп алған тері . Бұдан жарғақ шалбар , қап , тұлып , дорба т . б заттар жасалады .

7 слайд

8 слайд
Сеңсең — үш ай мен бес ай аралығындағы қозының қырқылмаған терісі . Көбінесе ішік, тымақ, бөрік, бөстек жасауға қолданылады. Елтірі — туғанына 2-3 ай болған қозы терілері. Одан ішік, тымақ, бөрік, жаға жасайды. Мари — туа салып немесе бір-екі тәулікте өлген қозы, лақ терілері. Бөрік, тымақ тігуге, киім тысын көмкеруге қолайлы. Маридің жүні тықыр, жылтыр, таңдайы өрнекті болып келеді. Жылбысқы - іште жатып өлген немесе туа салып өлген қозының өте жұқа терісі. Тоқтышақ терісі - сеңсеңі қырқылғаннан кейін біркелкі майда жүн өскен,4-5 айдан асқан қозы терісі. Ол киімнің барлық түрін тігуге жарамды, жеңіл әрі жылы, жұмсақ тері. Одан қаптама тон жасайды.

8 слайд

9 слайд
Теріні илеу . 

9 слайд

10 слайд
Қазақ   халқы   теріні көбіне илеп пайдаланған .  Иленбеген ірі қара малдың терісін шылғи тері , шылғи қайыс деп атаған . Шылғи қайысты ұқсатудың   екі   түрлі жолы бар .  Бірі – оның жүнін сылып тастап пайдалану , екіншісі теріні жүнін сылымай - ақ пайдалану . Иленбеген жүнді терілерден тулақ , тайтері , бөстек , тұлып , қауға , мес , дорба , шарқай , т . б . заттар жасаған . Жүнін алып тастаған терілерден   көк , өкше сірі , көн , дабыл жасалады .  Құрымға салынып ,  ысқа ұсталып , құмға қатырылған   теріден саба , торсық , көнек ,  шанақ жасалады . 

10 слайд

11 слайд
Мал терілерін илеу Тері илеу үшін алдымен «малма» деп аталатын сұйық затты даярлайды. Ол үшін ұйыға н айранды дорбаға құйып, аузын байлап, астына ыдыс қойып, іліп қояды. Сонда айран сүзіліп, сары суы ыдысқа жиналады. Алынған сары суға ұн,кебек қосып араластырып, ашытады. Мұны малма дейді. Осы малмаға теріні салып, бетін қақпақпен жауып, үстінен таспен бастырып тастайды. Иде жатқан теріні күніне үш-төрт рет аударыстырып (сапсып) отырады. Жиі сапсып отырмаса, теріге толық сіңбей, əр жері көк аязданып, қатқыл болып қалады. Ондай жағдайда үстемелеп ұн, кебек, сары су қосып, теріні тағы да біраз уақыт малмаға салып, жылырақ жерге қойып, жиі-жиі аударыстырып, идің жақсы сіңуін қадағалайды. Жылқы терісі қалыңдығына қарай малмада шамамен 15 – 20 күндей жатады. Терінің иі қанғанын білу үшін түгі жағынан ұстап, екі жаққа тартып көреді. Жақсы иі сіңген терінің түгі түбінен ағарып жарылады. Немесе теріге тебен ине шаншығанда жеңіл сұғылса, онда терінің иі қанғаны. Содан соң теріні малмадан шығарып алып, көлденең ағашқа жайып, суын сорғытады. Сəл дегдіген теріні жұмыр ағашқа асып қояды да, қырғымен қырып, əрі иін, əрі түгін, əрі шелін алады. Иі сіңіп ісінген тері тазарғанымен, шикілігі білініп тұрады. Бұдан кейін міндетті түрде керіп қойып, аязға сорғызады. Мұны «аязға пісіру» деп те атайды. Он шақты күн аяз сорған тері аппақ болып ширайды. Сол кезде үйге кіргізіп, тобарсыта кептіріп алады да, талқыға салады. Талқыдан шыққан сиыр терісінен, əдетте, таспа тіліп, айыл, тартпа, құйысқан, өмілдірік, үзеңгі бау, қамытқа құлақбау жасайды. Жылқы терісінен жүген, қамшы, шылбыр, т.б. өреді . Ал серке терісінен неғұрлым нəзік таспадан өрілетін мүліктер жасалады.

11 слайд

12 слайд
Шикі зат түрі

12 слайд

13 слайд
Тұздалған сиыр терісі

13 слайд

14 слайд
Сиыр терісін сорғыту

14 слайд

15 слайд
Сиыр терісін керу

15 слайд

16 слайд
Көк еттерін алу

16 слайд

17 слайд
Дархан ағамен сұхбат

17 слайд

18 слайд
Жүген Қамшы Қайыс Теріден жасалған сапалы өнімдер

18 слайд

19 слайд

19 слайд

20 слайд
Теріні бояу тәсілдері  

20 слайд

21 слайд
Тері бояу үшін көп қолданылатын шикізат–ағаштардың қабығы  болып табылады. Ол үшін тал, емен қабығы қолайлы.Әлдебір қажеттілік  үшін жығылған ағаш болмаса, тері бояу үшін  өсіп тұрған ағаштың қабығын ешқашан сыдыруға болмайды. Ағаш қабығын жуып, көлеңкеде кептіреді. Кепкен  соң темір келіге түйіп, немесе қол диірменге тартып, ұнтақтап  алған жөн.

21 слайд

22 слайд
Дайын түрі

22 слайд

23 слайд
Құлақ бау Таспа қайыс Шамадан Тұс киіз Өрме шідерҚауғаҚапшықКөн арқан Тамақ бау Баулар атауы

23 слайд

24 слайд
Айыл Шылбыр Жүген Ноқта Өмілдірік Шеттік Тебінгі Құйысқан Қанжыға Көпшік Қамшы Ер - тұрман

24 слайд

25 слайд
Төсеніштер Бөстек Тулақ Бөстек - адамдардың астына төсеуге арналған жұмсақ төсеніш. Теріден жасалған мүліктер:

25 слайд

26 слайд
Сыртқы киімдер Аба Бота ішік Жарғақ Тай жақы Тон Тақыр шалбар

26 слайд

27 слайд
Бас киімдер Бөрік Құлақшын Тымақ Малақай Тақия

27 слайд

28 слайд
Аяқ киімдер Мәсі Мықшима Кебіс Шоңқайма Саптама етік

28 слайд

29 слайд
Ыдыстар Бұлқыншақ Долы Дорба Кесеқап Сүйретпе Көнек Қауға Мес саба Талыс Торсық Шанаш Мойнақ

29 слайд

30 слайд
Мес Қымыз, шұбат, айран, іркіт сияқты сүт тағамдарын құюға арналған ыдыс.

30 слайд

31 слайд
Торсық

31 слайд

32 слайд
Көнек Тер іден қатырып жасаған , шүмегі бар бие сауатын шелек. Бие сауғанда бауын білекке іліп алып, түбін тізеге  тіреп,биенің мінер жақ санын қос қолмен қаусыра құшақтап сауады. Көнек жеңіл  болады және қаңылтырдан жасалған ыдыстардай даңғырламайды.    «Көнектен шошыған бие оңбас, көптен бөлінген  үй оңбас» , дейді халқымыз. Көнекпен сауғанда мал мазасызданбай жақсы иіп, сүтті мол береді. Көнекті   көбінесе жылқының жон, сауыр терісінен, түйенің мойнағынан жасайды.

32 слайд

33 слайд
Мойнақ Түйенің алқымы мен бауыздауына дейінгі жармай бітеу сыпырып алған мойын терісі.

33 слайд

34 слайд
Ысталған теріден торсық жасау. Торсықты теріден жасамас бұрын оның әр түрлі бейнедегі үлгісін жасап алу. Ол үшін екі бүктелген қағазға торсық пішінің түсір. Сонан соң қағазға жайып, симметриялы торсық өлшемін дайындап алу. Алынған үлгіні ысталған тері бетіне қойып, оның шекара сызықтарын теріге түсіріп ал да, екі данасын кесіп алып торсық жасау.

34 слайд

35 слайд
Саба Қымыз,шұбат ашыту үшін іркіт пісу үшін пайдаланатын мал терісінен жасалған ыдыс.

35 слайд

36 слайд
Шешеміз тері илейді тон болсын деп, Кереді пұшпақтарын мол болсын деп. Өлеңді ақындықпен біз айтамыз, Айтамыз кейінгіге жол болсын деп. Қорытынды :

36 слайд

37 слайд
Ғылыми жоба жетекшісі: Бастауыш сынып мұғалімі Қабжан Қанзия ЕгізбайқызыНазарларыңызға рахмет!!!

37 слайд