Түрік әдебиетінің тарихи негіздері

1 слайд
Түрік әдебиетінің тарихи негізі

1 слайд

2 слайд
 Әдебиет деген сөздің тұп төркіні арапша атаудан шыққанның – сөз, асыл сөз деген мағынасы бар екенін, орыс литература деген атаудың латын сөзі екенін – әріп, жазу - сызу деген мағынада қолғанылғанын білу онша қиын емес.  Әдебиет – сөз өнері.  Әдебиет өзінің әлеуметтік табиғатында базиске, тап тағдырына, қоғамдық құрылыс тағдырына енжар қарай алмайды, оларды я жақтайды, я даттайды; олардың я дамуына ықпал жасайды, я құлдырауына әсер етеді. Тіл олай емес, олардың бәріне бірдей ортақ және бейтарап

2 слайд

3 слайд
 Түркі топырағындағы әдебиет туралы ғылым туу, қалыптасу дәрінен әлдеқашан өтті. Бұл ғылым бүгінде күрделі (әрі қиын, әрі қызық) даму – өсу, өркен кезеңдерін бастан кешіп отыр.  Түркі әдебиетінің тарихын түгендеу бағытында жаңа дәуірге сай біршама батыл адымдар жасалды.  Әр дәуірдің әдебиеті – сол дәуірдің айнасы. Сөз өнерінің өмір шындығын “шыңдап” қана қоймай, келешекке – келер ұрпақтан ұрпаққа “шегелеп” қалдаратын құдіретті күші де осы арада жатыр.

3 слайд

4 слайд
 Түркі өнері - 6-8 ғасырлардағы көшпелі түркі  тайпалар  жасаған мәдениет қазыналары. Бұл — мәдениеттің, ой-сананың есейіп,  Орхон  жазулары шыққан кез. Осы тұста өркендеген өнер қалдықтарының көп кездесетін жері — Орта Азия, Қазақстан, Алтай, Оңтүстік Сібір, Моңғолия, Қашғария. Бұл өнердің үлгілері ескі қалалардын орнында (Қара-Қорым, Дунхуан, Бесбалық, Талас,  Сайрам , Бөріжар, Пәнжікент, т.б.), сол кезде тұрғызған қабірлер мен ескерткіштерде сақталған. Оның ең жарқын түрлерінің көп табылған жерлері - Орхон өзенінін бойы, Алтай тауының қойнауында тұрған Қотанды, Қурай, Тұяқты, Күдергі, Ертіс обалары, Іле өзендері бойындағы қорымдар. Оларды қазғанда Байырғы түрік өнері сипаттайтын әр алуан өрнектер кездескен.

4 слайд

5 слайд
 Үміт Қываныштың «Жалғыз болмайды» (1995), Мұстафа Миясоғлудың «Махаббат серуені» (1995), Айдын Өзтүріктің «Білемін, жүрек шыдайды» (1996), Метин Жалалдың «Тамаша балалар едік» (2000) романдары — солардың кейбіреулері ғана. Кеңестер құлағаннан кейінгі ыдырау процесі мен бір кезде белсенді күрес жолын таңдаған қаһармандар бейнесі арқылы түрік саясатын дағы 80-ші жылдардан кейінгі өзгерістер жөне өзгерген құндылықтарды тергеу әсіресе солшыл бағытты ұстанған топтардың басты тақырыбы болады. Қаған Арсланоғлудың «Ша қы рылмаған қиялым» (1992) және «Басқа шығын» (1998), Оя Байдардың «Мысықтың хат тары» (1992), Хұсейін Латифтің «Көк өлім» (1996), Барыш Балтажыоғлудың «Шайыңызды түрік ше ішесіз бе?» (1996), Хикмет Тэмел Ақарсудың «Кәдімгілік» (2000) ромаңдары осы бағытта жазылған.

5 слайд

6 слайд
 Жылнамалар мен басқа библиографиялық еңбектерге сүйенер болсақ, соңғы жылдары роман саны ның тұрақты түрде артып келе жатқанын, кейде аздаған дағдарыс болса да, шамамен, жылына орта есеппен 50-60 роман жарияла натыны байқалады. Демек, он жыл мерзім ішінде 500-ден аса роман ның жазылғанын аңғаруға болады. Бүл сандық өсімнің артуына кейінгі жас буын қаламгерлердің қосқан үлесі зор. 1990 жылдарға дейін романдары жарық көрген жазу шылар бірлі жарым ғана туындыны дүниеге әкелсе, жастар жазған романдар саны едәуір басым көрсеткішке ие. Олардың арасыңда тіпті бір жыл ішінде екі-үш роман жарияланғандары да бар. Бұл жағдай түрік ақын- жазушыларының кейінгі уақыттағы көп жазуға тырысу, түрлі тақырыптар мен қилы мәнерде қалам тербеп, өзін мойындату, танымал болуға ұмты луын білдіреді.

6 слайд

7 слайд
 Әдеби шығармаларға жалпы шолу жасағанымызда әр жанрда дүниеге келген, әр түрлі деңгейдегі туындыға кездесеміз. Жылнамалардағы шолулардан да ұқсас пікірлерді жолық тырамыз. Сонда да роман жанрының көкжиегін кеңейтіп келе жатқандығы анық. Бұл, әрине, бір жақты емес. Аталған жылдар дағы аударма жолымен жарық көрген романдардың көптігі, олардың сандық өсімінің бір жақты болмағанын көрсетеді. Бұл болса, әр бір тенденция ның, әрбір ізденіс тәжірибесінің біздің әдебиетімізден өзіне оп-оңай орын табуына мүмкіндік беріп, жанрдың жалпы аумағына кіретін шығармалардың санын көбейтті.

7 слайд

8 слайд
 Оқырман түрік әдебиетіндегі роман жанрынан өзі іздеген бірқатар мәселелерге жауап таба алады және ұзақ уақыт бойына қуат, жанына жұбаныш ұялатады, сондай-ақ, романдағы кейіпкерлер мен характерлер егжей-тегжейлі талданады. Бұлардың бәрі тек себеп қана емес, басты факторлар ретінде романды әлдеқайда танымал жанр етуге үлкен үлес қосады. Сөз жоқ, поэзия бірқатар өзіндік ерекшеліктерімен бүкіл жанрлардың алдына шығатындай сипат та болса да, романның көп қырлылығы оқырман кауым үшін бұдан да тиімді екенін айта кету керек. Оның үстіне бұл кезеңде жарияланған кейбір романдар таңданарлық жетістіктерге ие болып, жүз мыңнан астам таралыммен окушылардың назарын өзіне аудара білді.

8 слайд

9 слайд
 Тұңғыш түрік романы 1872 ж. Шәмседдин Сами каламынан туған – «Талғат пен Фитнаттың махаб баты» туындысы. Одан кейінгі жылдарда жанр уақыт өте келе жаңа шығармалармен молықты, орнықты, байыды. Роман жанры XX ғасырдың басынан бастап, поэзияға карағанда басымдықка ие болады. Түрлі ізденістер мен тәжірибелерден өткен бірнеше он жылдықтан кейін, әсіресе 1970 жылдарда, анағұрлым көп оқылатын, көп талқыланатын жанрға айналып, шебер қаламгерлердің арқасында Түркиядан тыс жерлерге таныла бастады.

9 слайд

10 слайд
 Әдебиет жайлы дұрыс қорытынды жасауға мүмкіндік бермегендіктен, мұндай іске кірісу әрі қиын, әрі ауыр. Түрлі таңдаулар мен алға тарта алатын түрлі пікірлер адамды қателес тіруі мүмкін, әрі әдеби шығарманың пайда болу себептерінің көп қырлылығы да оны жеткілікті деңгейде түсініп, оған түсініктеме жасауға үнемі мүмкіндік бермейтіндіктен, тұжырымдар кем және жеткіліксіз дәрежеде қалып қояды. Алайда, біз түрік әдебиетіне баға беру барысында бір кезең жайлы үкім айтудан гөрі бұл кезеңде туған тенденцияларды, ізденістерді бекітуге тырысамыз, көзге түскен шығармалар мен суреткерлер жайында сөз етіп, жалпы әдеби жағдайды әлеуметтік тұрғыдан айқындауға ұмтыламыз

10 слайд

11 слайд
Назар аударғандарыңызға рақмет !!!

11 слайд