9сынып Биология 2 тоқсан оқулық соңындағы тапсырмалар жауаптары

Білу және түсіну

1. Аэробты және анаэробты үдерістер дегеніміз не? Оларды неге солай атайды? 2. Жасушадағы энергетикалық алмасу кезеңдерінің реті қандай? Олар- дың арасында қандай айырмашылықтар бар? Қолдану 1. Жасушадағы органикалық заттың (глюкоза) ыдырау типі мен алына тын энергия мөлшері арасындағы байланысты анықтаңдар. 2. Химиялық формулалары бойынша энергия алу үшін жасушадағы глюкозаның ыдырау әдістері туралы айтыңдар. Талдау 1. Химиялық формулалар мен энергия мөлшерін санмен белгілеуді біріктіретін жасушаның энергия алу сызбасын сызыңдар. 2. Аэробты жоне анаэробты алмасу үдерістерін талдаңдар. Олардың бір жасушадағы, эволюция мен биосферадағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтаңдар. Синтез 1. Оқулықта берілген ақпаратты пайдаланып, химиялық формулалар құрастырып, есептеулер жүргізіңдер. Егер глюкозаның 13 молеку ласы ыдырағаны белгілі болса, онда 1 глюкоза оттексіз ыдыраған кезде; 2 оттекті ыдыраған кезде; 3 калориметрде толық ыдыраған кезде қанша АТФ кДж мен ккал энергия бөлінеді? Ол үшін бөлініп шығатын СО, және сіңірілетін О, молекулаларының мөлшері қажет. 2. Аэробты және анаэробты ағзаларға мысалдар келтіріңдер. Анаэробты ағзалар қозғалуға аз энергия жұмсайтынын дәлелдеңдер. Бағалау 1. Табиғаттағы аэробты және анаэробты алмасу маңызын түсіндіріңдер. 2. Аэробты және анаэробты тыныс алу үдерістерінің тиімділігін бу және іштен жану қозғалтқышы бар КПД-мен салыстырып бағалаңдар. Басында органикалық заттарда (отын немесе глюкоза) 2300 ккал энер гия бар.

Білу және түсіну:

1. Аэробты және анаэробты үдерістер дегеніміз не? Неге олар солай аталады?

   • Аэробты үдеріс — бұл жасушаның оттегіні пайдаланып, энергия өндіру үдерісі. Ол кезде глюкоза сияқты органикалық заттар оттегімен тотығып, АТФ (аденозинтрифосфат) молекулаларын түзіп, көмірқышқыл газы мен су бөлінеді.

   • Анаэробты үдеріс — бұл жасушаның оттегісіз энергия өндіру үдерісі. Ол кезде глюкоза немесе басқа органикалық заттар оттегі қолданбай ыдырайды, нәтижесінде сүт қышқылы немесе этанол сияқты өнімдер түзіледі. Оларды оттегіні пайдалану/пайдаланбауына байланысты солай атайды.

2. Жасушадағы энергетикалық алмасу кезеңдерінің реті және олардың айырмашылықтары:

   • Гликолиз: Глюкоза анаэробты жолмен пируватқа дейін ыдырап, АТФ аз мөлшерде түзіледі.

   • Цитрат циклі (Кребс циклі): Аэробты жағдайда пируват ацетил-КоА-ға айналып, митохондрияда Кребс цикліне түседі. Бұл кезеңде көмірқышқыл газы түзіліп, энергия тасымалдаушы молекулалар (NADH, FADH₂) өндіріледі.

   • Тыныс алу тізбегі: Бұл кезеңде оттегі қолданылады, нәтижесінде көп мөлшерде АТФ түзіледі және су бөлінеді.

   • Айырмашылықтары: Гликолиз анаэробты, ал Кребс циклі мен тыныс алу тізбегі аэробты үдерістер болып табылады. Анаэробты жағдайда АТФ аз түзіледі, ал аэробты жағдайда АТФ көп мөлшерде алынады.

Қолдану:

1. Жасушадағы органикалық заттың (глюкоза) ыдырау типі мен алынатын энергия мөлшері арасындағы байланыс:

   • Анаэробты ыдырауда глюкоза аз мөлшерде АТФ өндіреді, шамамен 2 молекула АТФ. Аэробты ыдырауда глюкоза көп мөлшерде АТФ (шамамен 36-38 молекула) береді.

2. Химиялық формулалары бойынша энергия алу үшін жасушадағы глюкозаның ыдырау әдістері:

   • Анаэробты: C6H12O6→2C3H6O3+Энергия\text{C}_6\text{H}_{12}\text{O}_6 \rightarrow 2 \text{C}_3\text{H}_6\text{O}_3 + \text{Энергия}C6​H12​O6​→2C3​H6​O3​+Энергия (сүт қышқылының түзілуі).

   • Аэробты: C6H12O6+6O2→6CO2+6H2O+Энергия\text{C}_6\text{H}_{12}\text{O}_6 + 6\text{O}_2 \rightarrow 6\text{CO}_2 + 6\text{H}_2\text{O} + \text{Энергия}C6​H12​O6​+6O2​→6CO2​+6H2​O+Энергия (көбірек АТФ түзіледі).

Талдау:

1. Жасушаның энергия алу сызбасы (химиялық формулалар мен энергия мөлшерін санмен белгілеу):

   • Анаэробты үдерісте C6H12O6→2C3H6O3+2АТФ\text{C}_6\text{H}_{12}\text{O}_6 \rightarrow 2 \text{C}_3\text{H}_6\text{O}_3 + 2 \text{АТФ}C6​H12​O6​→2C3​H6​O3​+2АТФ.

   • Аэробты үдерісте C6H12O6+6O2→6CO2+6H2O+36АТФ\text{C}_6\text{H}_{12}\text{O}_6 + 6\text{O}_2 \rightarrow 6\text{CO}_2 + 6\text{H}_2\text{O} + 36 \text{АТФ}C6​H12​O6​+6O2​→6CO2​+6H2​O+36АТФ.

2. Аэробты және анаэробты алмасу үдерістерін талдау:

   • Ұқсастықтары: Екеуі де энергия алу үшін қажет және глюкозаны бастапқы зат ретінде қолданады.

   • Айырмашылықтары: Анаэробты үдеріс оттегісіз жүреді және аз энергия береді, ал аэробты үдеріс оттегі қатысуымен көп энергия алуға мүмкіндік береді. Аэробты тыныс алу эволюциялық тұрғыда күрделі ағзаларда пайда болды және биосферада көп мөлшерде оттегінің болуына ықпал етеді.

Синтез:

1. Есептеу:

   • 1 глюкоза оттексіз ыдыраған кезде: 2 АТФ молекуласы, шамамен 20 кДж энергия.

   • 1 глюкоза оттекпен толық ыдыраған кезде: 36-38 АТФ молекуласы, шамамен 2870 кДж (686 ккал) энергия.

   • 1 глюкоза калориметрде толық ыдыраған кезде: Барлық химиялық энергия 2870 кДж түрінде бөлінеді, бұл шамамен 686 ккал.

2. Аэробты және анаэробты ағзаларға мысалдар және энергия шығыны:

   • Аэробты ағзалар: Адамдар, жануарлар, өсімдіктер.

   • Анаэробты ағзалар: Кейбір бактериялар, ашытқылар. Анаэробты ағзалар аз энергия жұмсайды, себебі энергия алу үдерісі қарапайым және оттегісіз өтеді.

Бағалау:

1. Табиғаттағы аэробты және анаэробты алмасудың маңызы:

   • Аэробты алмасу оттегінің қатысуымен көп энергия беріп, күрделі ағзалардың өмір сүруіне мүмкіндік береді. Анаэробты алмасу оттегі жоқ жерлерде өмір сүретін ағзаларға қажетті энергияны береді және табиғатта әртүрлі экожүйелердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

2. Аэробты және анаэробты тыныс алу тиімділігін бу және іштен жану қозғалтқышымен салыстыру:

   • Бу қозғалтқышының КПД-сі шамамен 25%, іштен жану қозғалтқышы 30-40% жетеді. Аэробты тыныс алу КПД-сі шамамен 40%, яғни көп энергия береді. Анаэробты тыныс алу КПД-сі төмен, себебі аз энергия алынады.

Білу және түсіну

1. Бұлшық еттің қажуының үш себебін сипаттаңдар. 2. Неге дене жүктемесі кезінде ағзада сүт қышқылы жинала бастайты нын түсіндіріңдер. Қолдану 1. Бұлшық еттің қажуы, дене жүктемесі және ағзада энергия алу үдеріс- тері арасындағы байланысты анықтаңдар. 2. Полицейлер, әскери қызметкерлер, төтенше жағдай қызметкерлері үшін спорттық жаттығулар міндетті түрде «аэробты» және «анаэроб ты» жаттығулардан түратынына болжам жасаңдар. Талдау 1. Графикті талдап (24-суретті қараңдар), адам ағзасын энергиямен қамтамасыз етуге дене жаттығулары қалай әсер ететінін анықтаңдар. 2. «Дене жүктемесі кезіндегі ағза» деген сызба сызыңдар. Сызбада мынадай термин сөздерді қарастырыңдар: «глюкоза, гликоген, сүт қышқылы, АТФ, көмірқышқыл газы, оттек, су, қан, бұлшық ет, бауыр, аэробты үдеріс. Синтез 1. Ағзада қалай жоне неге оттек тапшылығы қалыптасатынын талдаң дар. Ағза оны қалай жоюға ұмтылады? 2. Критерийлер бойынша спорт түрлерінің энергетикалық алмасу ерек- шеліктерін жүйелеңдер. «Анаэробты түрлері бұлшық ет күшін, ал «аэробты түрі төзімділікті дамытады деп біржақты айтуға бола ма? Бағалау 1. Жүрек-қан тамырлары жүйесін жалпы жаттықтыру үшін қандай спорт түрлері тиімді екені туралы реферат жазыңдар. Бағалаңдар. 1. Үлкен жарыс алдында көрсеткіштері бірдей спорт- шылардан сүт қышқылының мөлшерін анықтау үшін қан алаты ны белгілі. Осы көрсеткіш негізінде спорттағы болашағы туралы қорытынды жасауға бола ма? Бұл қандай спорт түрлері үшін өзекті? 2. Әскери қызметкер газтұтқыш (противогаз), комбинезон, етік, қолғап киіп, шекті жылдамдықпен 5 км қашықтыққа жүгірген кезде оның ағзасында қандай үдеріс жүреді?

Білу және түсіну:

1. Бұлшық еттің қажуының үш себебі:

   • Сүт қышқылының жиналуы: Ағзадағы оттегінің тапшылығы кезінде анаэробты тыныс алу басталып, нәтижесінде сүт қышқылы жиналады, бұлшық етке ауырлық түседі.

   • АТФ тапшылығы: Бұлшық еттің жұмысы үшін аденозинтрифосфат (АТФ) қажет. Қажыған кезде АТФ жетіспейді, бұл бұлшық еттің жұмысына кедергі келтіреді.

   • Электролит теңгерімінің бұзылуы: Бұлшық еттің жиырылуы үшін кальций, натрий, калий сияқты минералдар қажет. Терлеу кезінде олар жоғалады, нәтижесінде қажу пайда болады.

2. Неге дене жүктемесі кезінде ағзада сүт қышқылы жинала бастайды?

   • Дене жүктемесі жоғары болған кезде, бұлшық еттер оттегін жеткілікті мөлшерде ала алмай қалады, нәтижесінде анаэробты тыныс алу іске қосылады. Осы үдерісте глюкоза сүт қышқылына дейін ыдырайды, ол өз кезегінде бұлшық етте жиналып, қажу мен ауырлықты тудырады.

Қолдану:

1. Бұлшық еттің қажуы, дене жүктемесі және ағзада энергия алу үдерістері арасындағы байланыс:

   • Дене жүктемесі кезінде бұлшық еттер жұмыс істеп, көп энергия талап етеді. Егер оттегі жетіспесе, анаэробты тыныс алу нәтижесінде энергия өндіріліп, сүт қышқылы жиналады. Бұлшық еттің қажуы дене жүктемесіне байланысты және энергия өндірісінің тәсілдеріне тікелей қатысты.

2. Полицейлер, әскери қызметкерлер, төтенше жағдай қызметкерлері үшін спорттық жаттығулар міндетті түрде «аэробты» және «анаэробты» жаттығулардан тұруы керек, себебі:

   • Аэробты жаттығулар (жүгіру, ұзақ қашықтыққа жүру) төзімділікті дамытады, бұл қызметкерлердің ұзақ уақыт бойы физикалық дайындықта болуына көмектеседі.

   • Анаэробты жаттығулар (салмақ көтеру, жылдамдық жаттығулары) бұлшық ет күшін арттырады, тез әрекет етуде және төтенше жағдайларда қажет болатын күшті дамытуға ықпал етеді.

Талдау:

1. Графикті талдау арқылы адам ағзасын энергиямен қамтамасыз етуге дене жаттығулары қалай әсер ететінін анықтаңыз:

   • Жаттығу кезінде энергияға деген сұраныс артады, ал дене энергияны оттегін пайдалану арқылы аэробты жолмен алуға тырысады. Егер оттегі жеткіліксіз болса, анаэробты жол іске қосылады, бұл сүт қышқылының жиналуына және бұлшық еттің қажуына әкеледі.

2. "Дене жүктемесі кезіндегі ағза" сызбасы:

   • Терминдер: Глюкоза, гликоген, сүт қышқылы, АТФ, көмірқышқыл газы, оттек, су, қан, бұлшық ет, бауыр, аэробты үдеріс.

   • Сызбада бұл терминдер дене жүктемесі кезіндегі энергия алу және қажу үдерістерін көрсетеді. Мысалы, гликоген бауырда сақталады және глюкозаға айналып, энергия үшін АТФ түзіледі. Жүктеме жоғары болғанда анаэробты үдеріс басталып, сүт қышқылы түзіледі.

Синтез:

1. Ағзада қалай және неге оттек тапшылығы қалыптасады және оны ағза қалай жоюға тырысады:

   • Дене жүктемесі жоғары болғанда, бұлшық еттерге оттегінің жеткізілуі жетіспеуі мүмкін, нәтижесінде оттек тапшылығы қалыптасады. Ағза бұл тапшылықты жою үшін тыныс алу жиілігін арттырады және жүрек-қан тамырлар жүйесі арқылы оттегінің бұлшық еттерге жеткізілуін жылдамдатады.

2. Спорт түрлерінің энергетикалық алмасу ерекшеліктерін жүйелеңіз.

   • Анаэробты спорт түрлері (мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіру) бұлшық ет күшін дамытады, бірақ төзімділік аз. Ал аэробты спорт түрлері (мысалы, марафон) төзімділікті арттырады. Әртүрлі спорт түрлері әртүрлі энергия алу үдерістерін талап етеді, сондықтан біржақты айтуға болмайды.

Бағалау:

1. Жүрек-қан тамырлары жүйесін жалпы жаттықтыру үшін тиімді спорт түрлері:

   • Жүзу, жаяу жүру, велосипед тебу жүрек-қан тамырлары жүйесіне тиімді, себебі олар жүрек пен тыныс алу жүйесін күшейтеді, төзімділікті арттырады. Бұл спорт түрлері жүрек-қан тамырлары жүйесін ұзақ мерзімде жаттықтыру үшін тиімді.

2. Үлкен жарыс алдында сүт қышқылының мөлшерін анықтау арқылы спортшылардың болашағын болжау:

   • Сүт қышқылы деңгейі спортшының физикалық дайындық деңгейін және қажуға төзімділігін көрсетеді. Бұл әсіресе қысқа қашықтыққа жүгіру, ауыр атлетика сияқты анаэробты спорт түрлері үшін маңызды.

3. Әскери қызметкер газтұтқыш, комбинезон киіп, 5 км қашықтыққа жүгірген кездегі үдерістер:

   • Мұндай жағдайда ағзада оттегі жетіспеушілігі қалыптасады, тыныс алу мен жүрек соғу жиілігі артады. Ағза аэробты және анаэробты үдерістерді біріктіру арқылы энергияны тез өндіруге тырысады, сүт қышқылы жиналып, бұлшық еттер қажиды.

Білу және түсіну 1. Нефрон капсуласы мен ирек өзек не үшін керек екенін түсіндіріңдер. 2. Сүзілу (ультрасүзілу) және кері сүзілу, реабсорбция үдерістеріне анықтама беріңдер. Қолдану 1. Нефрон бөліктері мен оларда жүретін үдерістер арасындағы байланыс- ты анықтаңдар. 2. Кәдімгі физикалық абсорбция және бүйрек өзегіндегі реабсорбция үдерістерін салыстырыңдар. Талдау Қан плазмасы, бірінші және екінші реттік зар қүрамын талдаңдар. Олардың айырмашылықтарының қалыптасу себептерін анықтаңдар жане олардың физиологиялық мәнін сипаттаңдар. Келесі беттегі суретте қандай үдеріс бейнеленген? Нефронның түрлі бөлімерінде жүріп жатқан үдерістердің айырмашылықтарын айтыңдар.

Синтез 1. Сүзілу үдерісінің тоқтау және кері сүзілу үдерісінің моделін жасаң дар. Олардың әрқайсысы бұзылған кезде мүмкін болатын барлық жағымсыз үдерістерді болжаңдар. 2. Меңгерген білімдеріңді пайдаланып, пікірді тексеріңдер: «Бірінші реттік сүзілу кезінде нефрон капсуласында қанның барлық сұйық- тығы шамамен 50 рет болады екен. Яғни қанның барлық сұйықтығы бүйректе әрбір 30 минут сайын тазартылады». Ол үшін есептеулер жүргізіңдер. Адам ағзасындағы жалпы қан мөлшерінен оның сұйық бөлігi плазманы алып тастаңдар. Бір тәулікте түзілетін бірінші реттік зар мөлшерін плазма мөлшеріне, ал алынган нотижені төуліктегі сағат санына бөліңдер. Алган моліметтеріңді мәтінде берілген ша малармен салыстырыңдар. Бірінші реттік зәрдің ең аз және ең көп көрсеткіштерін пайдаланса, жауап қалай өзгереді? Бағалау 1. «Сүзілу және зәрдің түзілу үдерістерін сипаттау» деген тұжырымда- маның негізділігін бағалаңдар. Бүл түсініктерді ажыратуға бола ма? 2. Қосымша ақпарат көздерін пайдаланып, нефрон жасушаларында жүретін үдерістер туралы хабарлама жазыңдар.

Білу және түсіну

1. Нефрон капсуласы мен ирек өзек не үшін керек?

   • Нефрон капсуласы (Боумен капсуласы) бүйректің нефрон бөлімі болып табылады, оның негізгі қызметі – қаннан сұйықтықты сүзу. Қан плазмасы капсулаға өтіп, одан әрі фильтрацияланатын болады. Бұл процессте қаннан артық сұйықтық, улы заттар, токсиндер мен қалдықтар бөлініп шығады.

   • Ирек өзек (проксимальды және дистальды ирек өзектері) реабсорбция (кері сүзілу) процестерінің өтетін жері болып табылады. Мұнда су, глюкоза, натрий, калий сияқты маңызды заттар қайтадан қанға сіңіріледі. Сонымен қатар, ирек өзегінде заттардың секрециясы да жүреді, яғни қаннан қосымша қалдықтар шығарылады.

2. Сүзілу (ультрасүзілу) және кері сүзілу, реабсорбция үдерістеріне анықтама беріңдер.

   • Сүзілу (ультрасүзілу) — нефрон капсуласында қаннан сұйықтықтың бастапқы бөліну үдерісі. Бұл процессте артық сұйықтықтар мен қалдықтар (суды, тұздар, уландырғыш заттар) сүзгі арқылы өтіп, бірінші реттік зәрге айналады.

   • Кері сүзілу (реабсорбция) — бұл процесс бүйрек өзектерінде жүреді, мұнда сұйықтықтың көп бөлігі (су, глюкоза, минералды тұздар) қайтадан қанға сіңіріледі. Бұл процесс дененің сұйықтық балансын сақтауға көмектеседі.

Қолдану

1. Нефрон бөліктері мен оларда жүретін үдерістер арасындағы байланысты анықтаңдар.

   • Нефрон капсуласында сүзілу үдерісі жүреді, бұл жерде қаннан сұйықтық бөлініп шығады.

   • Проксимальды ирек өзекте реабсорбция үдерісі жүреді, онда органикалық заттар, су мен электролиттер қанға қайта сіңіріледі.

   • Жинақтаушы түтікшелерде соңғы реабсорбция мен секреция процестері болады, ал қалыптасқан зәр шығару жүйесіне өтеді.

2. Кәдімгі физикалық абсорбция және бүйрек өзегіндегі реабсорбция үдерістерін салыстырыңдар.

   • Физикалық абсорбция — заттардың сұйықтықта немесе газда таралуы, мысалы, сұйықтықтың органикалық емес беттерде сорылуы.

   • Бүйрек өзегіндегі реабсорбция — заттардың белсенді және активті түрде қайта сіңірілуі, мұнда су, глюкоза мен натрий иондары бүйрек өзектеріне белсенді түрде тасымалданады.

Талдау

1. Қан плазмасы, бірінші және екінші реттік зар құрамын талдаңдар. Олардың айырмашылықтарының қалыптасу себептерін анықтаңдар және олардың физиологиялық мәнін сипаттаңдар.

   • Қан плазмасы — барлық сұйықтық, онда тұздар, ақуыздар және басқа да маңызды заттар бар.

   • Бірінші реттік зәр — қан плазмасынан сүзілу арқылы түзіледі, ол құрамында барлық азотты қалдықтар мен артық сұйықтықтар бар.

   • Екінші реттік зәр — бұл қайта сіңірілген заттар мен қалдықтардың соңғы бөлігі. Оған тек қажетсіз немесе зиянды заттар ғана кіреді.

   • Айырмашылықтары — бірінші реттік зәрде барлық заттар бар, ал екінші реттік зәрде тек қажетті емес заттар қалып, қалғаны реабсорбцияланады.

2. Келесі беттегі суретте қандай үдеріс бейнеленген? Нефронның түрлі бөліктерінде жүріп жатқан үдерістердің айырмашылықтарын айтыңдар.

   • Суретте сүзілу және реабсорбция үдерістері бейнеленуі мүмкін. Нефронның әр бөлігіне сәйкес процесстер өзгереді. Мысалы, капсулада сүзілу процесі жүрсе, ирек өзектерінде реабсорбция жүреді.

Синтез

1. Сүзілу үдерісінің тоқтау және кері сүзілу үдерісінің моделін жасаңыз. Олардың әрқайсысы бұзылған кезде мүмкін болатын барлық жағымсыз үдерістерді болжаңыз.

   • Сүзілу үдерісінің тоқтауы — қаннан сұйықтық сүзілуінің тоқтауы нәтижесінде улану және дененің сусыздануы пайда болуы мүмкін.

   • Кері сүзілу үдерісінің тоқтауы — қанға кері сіңірілетін заттардың жоғалуы, организмде электролиттік тепе-теңдіктің бұзылуына, қан қысымының төмендеуіне әкелуі мүмкін.

2. Меңгерген білімдеріңді пайдаланып, пікірді тексеріңдер: «Бірінші реттік сүзілу кезінде нефрон капсуласында қанның барлық сұйықтығы шамамен 50 рет болады екен. Яғни қанның барлық сұйықтығы бүйректе әрбір 30 минут сайын тазартылады». Ол үшін есептеулер жүргізіңіз.

   • Есептеу: Егер адам ағзасында орта есеппен 5 литр қан болса, ал оның плазмалық бөлігі шамамен 3 литр (60%),

     • Бір тәулікте түзілетін бірінші реттік зәр мөлшерін есептеу: 180 литр (күнде сұйықтық сүзу шамасы).

     • Әр 30 минут сайын 50 рет тазартылған сұйықтық көлемі есептеледі.

Бағалау

1. «Сүзілу және зәрдің түзілу үдерістерін сипаттау» деген тұжырымдаманың негізділігін бағалаңдар. Бұл түсініктерді ажыратуға бола ма?

   • Сүзілу — зәрдің алғашқы бөлінуі. Зәрдің түзілуі — соңғы қалыптасу процесі. Бұл екі ұғым ажыратылуы керек, өйткені олардың физиологиялық рөлі әртүрлі.

2. Қосымша ақпарат көздерін пайдаланып, нефрон жасушаларында жүретін үдерістер туралы хабарлама жазыңыз.

   • Нефрон жасушаларында активті тасымалдау мен реабсорбция процесстері маңызды орын алады. Сонымен қатар, тұздардың және судың сіңірілуі, секрецияның өзгеруі де байқалады.

Білу және түсіну

1. Бүйрек қызметіне кері әсер ететін жағымсыз факторларды атаңдар. 2. Неліктен өсімдіктекті тамақты көбірек пайдалану керектігін түсінді ріңдер.Қолдану 1. Тамақтану рационы, тұз бен суды тұтыну және бүйрек қызметінің арасындағы байланысты анықтаңдар. 2. Бүйрек қызметі және дәрілік препараттарды қолдану арасындағы бай- ланысты түсіндіріңдер. Талдау 1. Бүйрек қызметіне көрсететін жағымды және жағымсыз факторлар- дың әсерін сызба түрінде бейнелеңдер. 2. Дәрілік препараттарды бақылаусыз қолдану кезінде пайда болатын бүй рек қызметінің бүзылу себептері мен механизмдері және ағзада созыл малы жұқпалардың болуы туралы пікірлеріңді айтыңдар. Осы фактор- лардың жағымсыз әсерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде? Синтез 1. Бүйрек неліктен маңызды мүше болып есептелетінін талқылаңдар. Бауыр, бүйрек, жүрек және өкпе қызметі бір-бірімен өзара қалай бай- ланысты? 2. Бүйректің физиологиялық саулығын сақтауда дұрыс тамақтану ролін бағалаңдар. Бағалау 1. Ағзада жұқпаның созылмалы ошағының болуы міндетті түрде неф рон қызметінің нашарлауына экеле ме? Жауаптарыңды негіздеңдер. 2. Бөліп шығару жүйесіне байланысты денсаулықты сақтау бойынша нұсқаулар жасап талқылаңдар.

Білу және түсіну

1. Бүйрек қызметіне кері әсер ететін жағымсыз факторларды атаңдар.

   • Қант диабеті және гипертония (жоғары қан қысымы) бүйрек қызметіне кері әсер етеді, себебі олар қан тамырларының бүлінуіне және нефрондардың зақымдалуына әкеледі.

   • Қосымша тұзды немесе суды көп тұтыну, бұл сұйықтық тепе-теңдігін бұзып, бүйрекке артық жүктеме түсіреді.

   • Дәрілік препараттардың шамадан тыс қолданылуы (әсіресе, несеп айдағыштар мен анальгетиктер) бүйректі зақымдай алады.

   • Бүйрекке әсер ететін жұқпалар (мысалы, цистит немесе пиелонефрит) оның қалыпты қызметін бұзады.

2. Неліктен өсімдіктекті тамақты көбірек пайдалану керектігін түсіндіріңдер.

   • Өсімдіктекті тағам құрамында витаминдер, минералдар, талшықтар мен антиоксиданттар көп, олар дене мен бүйрек үшін пайдалы.

   • Өсімдіктерден алынған тағамдар қышқыл-сілтілік балансын сақтауға көмектеседі, бұл бүйректің жұмысын оңтайландырады.

   • Өсімдіктекті тамақтарда тұз бен май мөлшері төмен болады, бұл артық тұзды тұтынудан сақтандырады және бүйрекке түсетін жүктемені азайтады.

Қолдану

1. Тамақтану рационы, тұз бен суды тұтыну және бүйрек қызметінің арасындағы байланысты анықтаңдар.

   • Тұзды көп тұтыну бүйректің артық жұмыс істеуіне әкеліп, артериалды қысымның жоғарылауына, содан кейін бүйректің зақымдануына себеп болады.

   • Суды аз тұтыну бүйректе қалдықтар мен токсиндердің жиналуына әкеледі, бұл оның жұмысын бұзады.

   • Дұрыс тамақтану рационы, яғни көкөністер мен жемістерді көп тұтыну, бүйрек қызметін қолдайды және оның дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

2. Бүйрек қызметі және дәрілік препараттарды қолдану арасындағы байланысты түсіндіріңдер.

   • Кейбір дәрілік препараттар, мысалы, антибиотиктер, несеп айдағыштар, NSAID (ауырсынуды басатын дәрілер), бүйректің қалыпты жұмысын бұзуы мүмкін. Бұл препараттар нефрондарға зиян келтіріп, бүйрек функциясын төмендетеді.

   • Дәрі-дәрмектерді бақылаусыз және ұзақ уақыт қолдану бүйрекке шамадан тыс жүктеме түсіріп, оның қызметінің бұзылуына себеп болуы мүмкін.

Талдау

1. Бүйрек қызметіне көрсететін жағымды және жағымсыз факторлардың әсерін сызба түрінде бейнелеңдер.

   • Жағымды факторлар:

     • Дұрыс тамақтану (көбірек көкөніс пен жеміс).

     • Су мен тұзды дұрыс мөлшерде тұтыну.

     • Дұрыс физикалық белсенділік.

   • Жағымсыз факторлар:

     • Қант диабеті.

     • Гипертония.

     • Дәрілік препараттарды бақылаусыз қолдану.

     • Жұқпалы аурулар (цистит, пиелонефрит).

     • Артық тұз бен майды тұтыну.

2. Дәрілік препараттарды бақылаусыз қолдану кезінде пайда болатын бүйрек қызметінің бұзылу себептері мен механизмдері және ағзада созылмалы жұқпалардың болуы туралы пікірлеріңді айтыңдар. Осы факторлардың жағымсыз әсерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары неде?

   • Дәрілік препараттардың жағымсыз әсерлері: ұзақ уақыт қолданған кезде бүйрек қызметін бұзу, дәрі-дәрмектердің нефротоксикалық әсері, бүйрек тіндерінің зақымдалуы.

   • Созылмалы жұқпалардың әсері: Бүйрекке инфекциялардың әсер етуі (пиелонефрит немесе цистит) нефрондардың зақымдалуына әкеледі, бұл ұзақ мерзімді қабынулар мен инфекциялар нәтижесінде болады.

   • Ұқсастықтары: Екеуі де бүйрек қызметін төмендетіп, оның қалыпты жұмысын бұзады.

   • Айырмашылықтары: Препараттар көбінесе тікелей химиялық әсер арқылы, ал жұқпалар инфекциялық агенттер арқылы әсер етеді.

Синтез

1. Бүйрек неліктен маңызды мүше болып есептелетінін талқылаңдар. Бауыр, бүйрек, жүрек және өкпе қызметі бір-бірімен өзара қалай байланысқан?

   • Бүйрек — ағзаның қалдықтардан, токсиндерден және артық сұйықтықтардан тазартатын маңызды органы. Ол сондай-ақ электролиттік тепе-теңдікті сақтайды, қан қысымын реттейді.

   • Бауыр — токсиндерді бейтараптандырады, метаболизм процестерін басқаруда

Білу және түсіну 1. Цистит, пиелонефрит, өрлеме жұқпа, несептас ауруы дегеніміз не? 2. Неліктен «С дәруменін» бақылаусыз ұзақ уақыт пайдалануға болмай- ды? Түсіндіріңдер. Қолдану 1. Цистит пен пиелонефрит ауруларының пайда болу себептері мен олардың алдын алу шараларын анықтаңдар. 2. Несеп жолына тас байлану ауруының алдын қалай алуға болады? Сипаттама беріңдер. Талдау 1. Мынадай: баспа жоне тіс жегісі; өрлеме жұқпа, цистит пен пиелонеф рит ауруларының арасындағы байланысты сызба түрінде бейнелендер. 2. Бұл аурулардың арасындагы айырмашылықты көрсетіңдер. Аталғаn аурулардың пайда болу себептеріне байланысты алдын алу шарала рын анықтаңдар.

Синтел 1. Бөліп шығару мүшелерінің қызметін сақтау туралы эссе жазыңдар. 2. Мынадай жағдайдың моделін жасаңдар: «адамда мынадай белгілердің бірі пайда болды бел аймағының ауыруы, зәр шығудың қиындауы немесе ауыруы; ауыздың кеуіп кетуі; шөлдеу, әсіресе ұйқыдан кейін ісініп кету. Бұл адамға қандай кеңес берер едіңдер? Бағалау 1. Бөліп шығару мүшелері үшін саламатты өмір салтын сақтау қан- шалықты маңызды? Бағалаңдар. 2. Мынадай зерттеулердің мәнін бағалаңдар: «АҚШ-тағы муниципалды ауруханаларда 11 мың медбикенің денсаулығын 4 жыл бойы бақылау арқылы бүйрек жұмысының бұзылуы үйықтау уақытына тікелей твуелді екені анықталды. Мысалы, 3 айдан көп уақыт төулігіне 7 сағаттан аз ұйықтаған адамдарда бүйрек аурулары анықталған. Ал дұрыс ұйқы режімін сақтаған адамдарда бүйрек жүмысының бүзылуы болмаған».

Білу және түсіну

1. Цистит, пиелонефрит, өрлеме жұқпа, несептас ауруы дегеніміз не?

   • Цистит — бұл қуықтың қабынуы, көбінесе инфекциядан туындайды. Ол жиі зәр шығару кезінде ауру мен жаншылу сезімін тудырады.

   • Пиелонефрит — бүйректің инфекциялық қабынуы. Бұл ауру көбінесе бактериялық инфекциялар нәтижесінде пайда болады және дененің жоғары температурасы мен іштің төменгі бөлігіндегі ауырсынумен сипатталады.

   • Өрлеме жұқпа — несеп жолының төменгі бөлігінен (қуығы мен қуықтың түбі) жоғарғы бөліктеріне (бүйректерге) таралатын инфекция, бұл қабынуға әкеледі.

   • Несептас ауруы — бүйректерде немесе несеп жолдарында тас түзілуі, ол зәр шығару кезінде ауырсынуды және қиындықтарды тудырады.

2. Неліктен «С дәруменін» бақылаусыз ұзақ уақыт пайдалануға болмайды?

   • С дәруменін ұзақ уақыт бақылаусыз қабылдау асқазан мен ішектің қабынуын, тастың пайда болуын, сондай-ақ бүйрекке жүктеме түсіруі мүмкін. Артық С дәрумені организмде кальций мен оксалаттардың қосылыстарын көбейтіп, несеп тас ауруының пайда болу қаупін арттыруы мүмкін.

Қолдану

1. Цистит пен пиелонефрит ауруларының пайда болу себептері мен олардың алдын алу шараларын анықтаңдар.

   • Циститтің себептері: зәр жолдарының инфекциялары, несеп жолдарының инфекцияға ұшырауы, бактериялар (әсіресе Escherichia coli) кірген кезде пайда болады.

   • Алдын алу шаралары: гигиенаны сақтау, тұзды және қантты тағамдарды шектеп, көбірек су ішіп, дәретханаға уақтылы бару.

   • Пиелонефриттің себептері: бактериялардың бүйрекке өрлеуі, мочевиналық инфекциялардың кешігуі.

   • Алдын алу шаралары: инфекциялардың алдын алу үшін антибиотиктерді уақытында қабылдау, тұрақты гигиеналық күтім.

2. Несеп жолына тас байлану ауруының алдын қалай алуға болады? Сипаттама беріңдер.

   • Несеп тас ауруының алдын алу үшін:

     • Көп су ішіп, организмдегі сұйықтық мөлшерін сақтап отыру.

     • Құрамында оксалаттар, кальций көп тағамдарды шектеп тұтыну.

     • Диетаға жемістер мен көкөністерді қосу, тұзды тұтынуды азайту.

     • Дұрыс өмір салтын сақтау, физикалық белсенділік.

Талдау

1. Мынадай аурулардың арасындағы байланысты сызба түрінде бейнелендер: баспа, тіс жегісі; өрлеме жұқпа, цистит пен пиелонефрит.

   • Баспа мен тіс жегісінің өрлеме жұқпаға тікелей байланысы жоқ, бірақ бактериялар ағып, несеп жолдарына таралып, цистит және пиелонефрит ауруларын туындатуы мүмкін.

   • Өрлеме жұқпа циститке әкеледі, ал цистит емделмеген жағдайда, ол пиелонефритке айналуы мүмкін.

2. Бұл аурулардың арасындағы айырмашылықты көрсетіңдер.

   • Цистит көбінесе қуықтың қабынуы, көбіне төменгі зәр жолдарында орын алады.

   • Пиелонефрит — бүйректің қабынуы, ол жоғары деңгейдегі инфекциялармен байланысты.

   • Несептас ауруы — бүйректерде немесе зәр жолдарында тас түзілуінен туындайды, бұл инфекцияның себебі болмауы мүмкін.

Аурулардың алдын алу шаралары:

• Цистит және пиелонефрит үшін: уақытында дәрігерге қаралу, дәрілік заттарды дұрыс қабылдау.

• Несептас ауруы үшін: дұрыс тамақтану, көп су ішу.

Синтез

1. Бөліп шығару мүшелерінің қызметін сақтау туралы эссе жазыңдар.

   • Бөліп шығару мүшелері (бүйрек, қуық, несеп жолдары) ағзаның қалыпты жұмыс істеуі үшін өте маңызды. Олар ағзадан артық сұйықтықты, токсиндер мен қалдықтарды шығарады. Дұрыс тамақтану мен өмір салтын сақтау, зиянды заттардан сақтану, су мен тұзды тұтынуды бақылау бұл мүшелердің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

2. Мынадай жағдайдың моделін жасаңдар: «Адамда мынадай белгілердің бірі пайда болды: бел аймағының ауыруы, зәр шығудың қиындауы немесе ауыруы; ауыздың кеуіп кетуі; шөлдеу, әсіресе ұйқыдан кейін ісініп кету. Бұл адамға қандай кеңес берер едіңдер?»

   • Бұл белгілер бүйрек немесе несеп жолдарының мәселелерін көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда дәрігерге дереу жүгініп, зерттеулер жүргізу керек.

   • Кеңестер: көп су ішіңіз, тұзды және майлы тағамдарды азайтыңыз, дене белсенділігін арттырыңыз, бірақ ең бастысы дәрігерге көріну керек.

Бағалау

1. Бөліп шығару мүшелері үшін саламатты өмір салтын сақтау қаншалықты маңызды?

   • Бөліп шығару мүшелері ағзадағы сұйықтық және токсиндер тепе-теңдігін реттейді. Сондықтан осы мүшелердің дұрыс қызметін сақтау үшін дұрыс тамақтану, тұзды шектеу, дене белсенділігін арттыру және гигиеналық күтім өте маңызды.

2. Мынадай зерттеулердің мәнін бағалаңдар: «АҚШ-тағы муниципалды ауруханаларда 11 мың медбикенің денсаулығын 4 жыл бойы бақылау арқылы бүйрек жұмысының бұзылуы ұйықтау уақытына тікелей тәуелді екені анықталды. Мысалы, 3 айдан көп уақыт төулігіне 7 сағаттан аз ұйықтаған адамдарда бүйрек аурулары анықталған. Ал дұрыс ұйқы режимін сақтаған адамдарда бүйрек жұмысының бұзылуы болмаған».

   • Бұл зерттеу ұйқының бүйрек денсаулығына тікелей әсер ететінін көрсетеді. Ұйқының жеткіліксіздігі ағзадағы қалпына келу процесін баяулатып, бүйрек жұмысының бұзылуына алып келеді. Сондықтан ұйқы режимін сақтау денсаулықты сақтау үшін өте маңызды.

Тапсырма: Зерттеудің мәнін бағалау

Мәтін

«АҚШ-тағы муниципалды ауруханаларда 11 мың медбикенің денсаулығын 4 жыл бойы бақылау арқылы бүйрек жұмысының бұзылуы ұйықтау уақытына тікелей тәуелді екені анықталды. Мысалы, 3 айдан көп уақыт тәулігіне 7 сағаттан аз ұйықтаған адамдарда бүйрек аурулары анықталған. Ал дұрыс ұйқы режимін сақтаған адамдарда бүйрек жұмысының бұзылуы болмаған».

Ашық тапсырмалар

1. Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, ұйқының бүйрек денсаулығына әсері туралы өз ойыңызды жазыңыз.

2. Сіздің ойыңызша, неге жеткіліксіз ұйқы бүйрек жұмысына кері әсер етеді?

3. Ұйқының жеткілікті мөлшерін сақтау үшін қандай шаралар қабылдауға болады?

Жабық тапсырмалар

Иә/Жоқ тапсырмасы
Төмендегі мәлімдемелердің дұрыс немесе бұрыс екенін анықтаңыз:

№	Мәлімдеме	Иә	Жоқ
1	АҚШ-та жүргізілген зерттеу ұйқының бүйрек жұмысына әсер етпейтінін көрсетті.
2	Тәулігіне 7 сағаттан аз ұйықтаған адамдардың арасында бүйрек аурулары жиі кездескен.
3	Дұрыс ұйқы режимін сақтау бүйрек денсаулығын қорғауға көмектеседі.
4	4 жыл бойы 11 мың медбикенің денсаулығы ұйқы мен бүйрек жұмысының байланысын зерттеу үшін бақыланды.

Жауаптар:

1. Жоқ

2. Иә

3. Иә

4. Иә

Балама тапсырма

Сәйкестендіру тапсырмасы
Төменде келтірілген ұйқының әсеріне қатысты жағдайларды дұрыс сипаттамалармен сәйкестендіріңіз:

№	Жағдай	Сипаттама
1	Ұйқының жеткіліксіздігі	Бүйрек жұмысының бұзылуына алып келеді
2	Ұйқының жеткілікті болуы	Денсаулықтың жақсаруына ықпал етеді
3	7 сағаттан аз ұйықтау	Қалпына келу процесін баяулатады
4	Зерттеуге қатысушылар саны	11 мың медбике

4o

Білу жане түсіну 1. Ұқсас қоршаған ортада тіршілік ететін ағзаларда азотты алмасу өнімдері бірдей екенін түсіндіріңдер. 2. Азотты экскрет түрлерін сипаттаңдар. Олардың ағза үшін маңызды қасиеттеріне сипаттама беріңдер. Қолдану 1. Тіршілік ортасы, ағзалардың жүйелік топтары және азотты алмасу өнімдері арасындағы байланысты анықтаңдар. 2. Аммиактың концентрлі емес, ең «сұйық» зәрде, ал зәр қышқылының ең «тығыз (қатты)», концентрлі зорге тон болу себебін атаңдар. Талдау 1. Ағзаларды, олардың тіршілік ортасын, судың түсу және шығарылу үдерістерін, экскрет типі мен бөліп шығару мүшелерін сызба түрінде бейнелеңдер. 2. Тіршілік ортасы, ағзалардың ерекшелігі жабынының, бөліп шығару мүшелерінің құрылысы, қорек типі, ылғалдың қолжетімді болуы, үшуға бейімделуі азотты зат алмасудың соңғы өнімін анықтайтынын мысалдар арқылы дәлелдеңдер. Өрмекшілер мен сарышаяндар гуа- нин бөледі, гуанин мен зәр қышқылының құрылымдық формуласына сүйеніп, осы буынаяқтылардың тіршілік ортасы мен тіршілік етуін біліп, осы құбылыстың жалпы тенденцияға қарама-қайшы немесе қарама-қайшы емес екенін дәлелдеңдер. Синтез . Өрістегіш балықтар, шел бақасы, инеліктердегі ересек дара мен 1 дернәсіл сатысының бөліп шығару өнімдері өзгере ме? Талқылаңдар. 2. 2012 жылы МАБ-да қолданылған «Дүниетану» пәні бойынша тап- сырманы талқылаңдар және бағалаңдар: «Қандай жануар аяғымен су ішеді?» Жауап нұсқалары: «ит, мысық, маймыл, бақа, ұлу». Тапсыр маны бақаның ең ірі дене бөлігі артқы аяқтары екенін ескеріп, «терісі арқылы су ішеді» деп айтуға бола ма? Осылай тұжырымдама жасау дұрыс па? Жауаптарыңды негіздеңдер. Бағалау 1. Мынадай: «пойкилоосмостық және гомойосмостық жануарлар, ги перосмостық және гипоосмостық жануарлар, акула желбезегіnin хлоридті жасушалары, жорғалаушылар мен құстардың тұзды не месе клоака бездері, су ішпейтін кесірткелердің мұрын бездері, бунақденелілер мен өрмекшітәрізділердің майлы денелері» деген түсініктерді пайдаланып, реферат жазыңдар. 2. Мынадай құбылыстың маңызын түсіндіріңдер. адам ағзасы су артық болған кезде сұйылтылган (гипотоникалық) зар және сусызданған кезде концентрлі (гипертоникалық) зөр бөлуі мүмкін. Осыны реттеудің басты механизмдері жүйкелік-гуморальды жолмен қамтамасыз етіледі; сүтқоректілердің ішінде тек түйенің бөліп шығару өнімі зәр қышқылы; құс саңғырығы құрамында азот бар бағалы тыңайтқыш. Оның топы рақтағы мөлшері шамалы артып кетсе де өсімдіктер тіршілігін жояды: Кенгуру егеуқұйрығы бүкіл тіршілігінде сусыз тіршілік етуі мүмкін. Бірақ сусыз тіршілік ететін шөл кесірткесінен айырмашылығы ол жантақ жапырағымен емес, құрғақ дәнмен қоректенеді

Білу және түсіну

1. Ұқсас қоршаған ортада тіршілік ететін ағзаларда азотты алмасу өнімдері бірдей екенін түсіндіріңдер.
   Азотты алмасу өнімдері ағзалардың тіршілік ету ортасына, тіршілік жағдайына байланысты өзгереді. Мысалы, судағы тіршілік ететін ағзаларда аммиак негізінен шығарылады, себебі аммиак суда жақсы ериді және оның қоршаған ортаға зиянды әсері төмен. Құрғақ жерлерде немесе шөлейтті аймақтарда тіршілік ететін ағзалар зәр қышқылы немесе гуанин сияқты заттарды шығарады, өйткені бұл өнімдер суды үнемдеуге көмектеседі. Бұл жағдай тіршілік ету ортасының экологиялық талаптарына сәйкес келеді.

2. Азотты экскрет түрлерін сипаттаңдар. Олардың ағза үшін маңызды қасиеттеріне сипаттама беріңдер.
   Азотты экскреттер — аммиак, зәр қышқылы және гуанин.

   • Аммиак суда жақсы ериді, бірақ ол өте улы. Сондықтан, оны негізінен судағы ағзалар (балықтар, амфибиялар) бөледі.

   • Зәр қышқылы құрғақ ортада тіршілік ететін ағзалар үшін тиімді, өйткені ол аз суды қажет етеді және денеден шығарылғанда қатаң күйде болады.

   • Гуанин да осыған ұқсас экологиялық жағдайларда бөлінеді, мысалы, өрмекшілер мен сарышаяндарда. Бұл экскрет азотты өнімдері өмір сүру ортасының ерекшеліктеріне қарай таңдалады.

Қолдану

1. Тіршілік ортасы, ағзалардың жүйелік топтары және азотты алмасу өнімдері арасындағы байланысты анықтаңдар.

   • Су ағзалары (мысалы, балықтар) аммиакты бөледі, себебі су олар үшін табиғи орта болып табылады.

   • Құрғақ жердегі ағзалар (құстар, жорғалаушылар) зәр қышқылы мен гуанин шығарады, себебі олар су үнемдеуге бейімделген.

   • Құстар мен жорғалаушыларда тұзды немесе гипертоникалық ортада тіршілік етуге қажетті бейімделулер бар, сондықтан олардың бөліп шығару өнімдері де суды үнемдеуге бағытталған.

2. Аммиактың концентрлі емес, ең «сұйық» зәрде, ал зәр қышқылының ең «тығыз (қатты)», концентрлі зорге тон болу себебін атаңдар.
   Аммиак судың көп мөлшерін талап етеді және ол судан сұйық күйде бөлінеді, бұл әсіресе су ағзалары үшін тиімді. Ал зәр қышқылы, су жетіспейтін жағдайларда қатты күйде шығарылады, себебі ол аз су керек етеді, бұл құрғақ ортада тіршілік ететін ағзалар үшін маңызды.

Талдау

1. Ағзаларды, олардың тіршілік ортасын, судың түсу және шығарылу үдерістерін, экскрет типі мен бөліп шығару мүшелерін сызба түрінде бейнелеңдер.
   Сызбада әртүрлі тіршілік орталарында кездесетін ағзалардың бөліп шығару типтері мен мүшелерінің айырмашылықтарын көрсету керек:

   • Су ағзаларында аммиак бөлінеді және олар бүйректер арқылы шығарады.

   • Құрғақ жердегі ағзаларда зәр қышқылы немесе гуанин бөлінеді, бұл оларды шөлде тіршілік етуге бейімдейді.

2. Тіршілік ортасы, ағзалардың ерекшелігі жабынының, бөліп шығару мүшелерінің құрылысы, қорек типі, ылғалдың қолжетімді болуы, үшуға бейімделуі азотты зат алмасудың соңғы өнімін анықтайтынын мысалдар арқылы дәлелдеңдер.
   Мысал ретінде құрғақ жердегі ағзалардың зәр қышқылы шығаруын көрсетуге болады. Бұл ағзалардың ылғалдың аздығымен бейімделуі, олардың қатты экскреттер шығару қабілетімен байланысты.

Синтез

1. Өрістегіш балықтар, шел бақасы, инеліктердегі ересек дара мен 1 дернәсіл сатысының бөліп шығару өнімдері өзгере ме? Талқылаңдар.
   Иә, әртүрлі даму сатыларында бұл жануарлар әртүрлі өнімдер бөле алады. Мысалы, балықтар аммиакты шығарады, ал инеліктердің дернәсілдері сумен байланыста аммиакты шығарады, ал ересек инеліктерде зәр қышқылы болады.

2. 2012 жылы МАБ-да қолданылған «Дүниетану» пәні бойынша тапсырманы талқылаңдар және бағалаңдар: «Қандай жануар аяғымен су ішеді?» Жауап нұсқалары: «ит, мысық, маймыл, бақа, ұлу». Тапсырманы бақаның ең ірі дене бөлігі артқы аяқтары екенін ескеріп, «терісі арқылы су ішеді» деп айтуға бола ма? Осылай тұжырымдама жасау дұрыс па?
   Бақа терісі арқылы су ішеді деп айту дұрыс. Бұл тері арқылы ылғал алу қабілеті мен бақаның терісіндегі су сіңіру процесіне негізделген.

Бағалау

1. Мынадай: «пойкилоосмостық және гомойосмостық жануарлар, гиперосмостық және гипоосмостық жануарлар, акула желбезегінің хлоридті жасушалары, жорғалаушылар мен құстардың тұзды немесе клоака бездері, су ішпейтін кесірткелердің мұрын бездері, бунақденелілер мен өрмекшітәрізділердің майлы денелері» деген түсініктерді пайдаланып, реферат жазыңдар.
   Рефератта пойкилоосмостық және гомойосмостық жануарлардың айырмашылығын түсіндіре отырып, олардың түрлі қоршаған орта жағдайларына бейімделу механизмдерін көрсету қажет. Мысалы, акула мен жорғалаушылардың тұзды судан тұзды бөлу қабілеті мен майлы денелердің су жоғалтуды болдырмауы туралы айту.

2. Мынадай құбылыстың маңызын түсіндіріңдер: адам ағзасы су артық болған кезде сұйылтылған (гипотоникалық) зәр және сусызданған кезде концентрлі (гипертоникалық) зәр бөлуі мүмкін.
   Бұл құбылыс ағзаның ылғал мен тұздың балансын сақтауға арналған механизмдерді көрсетеді. Сусызданғанда ағза зәрді концентрлі етеді, ал су артық болғанда зәр сұйылтылады, бұл организмнің судың деңгейін реттеу жүйесіне негізделген.

Білу және түсіну 1. Дендриттер мен аксондар не үшін керек екенін түсіндіріңдер. 2. Жүйке ұлпасының қүрамына кіретін жасушаның екі түрін, олардың құрылысын, мөлшері мен қызметін сипаттаңдар. Қолдану 1. Нейронның қандай бөлігінде оның тіршілігін қамтамасыз ететін құрылымдар: ядро, рибосомалар, митохондриялар, ЭПТ, Гольджи кешені, цитоплазма болады? Олардың рөлі қандай? 2. Дендриттер мен аксондарды салыстырыңдар. Ол үшін аталған белгі- лердің барлығын пайдаланыңдар: құрылысы, қызметі, синапстың, рецептор мембранасының, миелин қабықшасының, сұр жане ақ затының, жүйке жоне жүйке түйіндерінің болуы. Талдау 1. Төменде берілген суретті (А және Ә) талдаңдар. Бұл суреттер қандай жіктеу типіне жататынын анықтаңдар. 2. Нейрондарды жіктеудің әртүрлі типтерін сызба түрінде бейнелендер. Мысалы: Атқаратын қызметі бойынша ? ? Синтез 1. Жүйке ұлпасының және оның құрамына кіретін өртүрлі құрылымдар дың қызметіне жалпы сипаттама беріңдер. 2. Жүйке жасушасының жане оның құрамына кіретін әртүрлі қүрылым- дардың қызметін сипаттаңдар. Бағалау 1. Зерттелген элементтер: нейрондар мен олардың құрамбөліктері, глия жасушалары мен нейрондар; сезімтал, аралық және қозғалтқыш ней- рондардың эволюциялық маңызын бағалаңдар. 2. Эволюция барысында әртүрлі жануарлар тобындағы жүйке элемент терінің қалыптасу үдерісі туралы реферат жазыңдар.

Білу және түсіну

1. Дендриттер мен аксондар не үшін керек екенін түсіндіріңдер:

   • Дендриттер — нейронның қысқа бұтақталған тармақтары, олар басқа нейрондардан немесе сыртқы ортадан келген сигналдарды қабылдайды. Бұл сигналдар дендриттер арқылы нейронның денесіне жетеді.

   • Аксондар — нейронның ұзын жалғасы, ол нейроннан алынған ақпаратты басқа нейрондарға немесе эффекторлық жасушаларға (бұлшықеттерге, бездерге) жеткізеді.

2. Жүйке ұлпасының құрамына кіретін жасушаның екі түрін, олардың құрылысын, мөлшері мен қызметін сипаттаңдар:

   • Нейрондар: Жүйке ұлпасының негізгі жасушалары. Олардың құрылымында дендриттер, аксон, жасуша денесі, миелин қабығы бар. Олар электрлік және химиялық сигналдарды қабылдайды, өңдейді және өткізеді. Нейрондар ұзындықтары бойынша түрлі болады, мысалы, қозғалтқыш нейрондар үлкен, ал сезімтал нейрондар қысқа болады.

   • Глия жасушалары: Нейрондар мен жүйке ұлпасын қорғайтын, қолдайтын және қоректендіретін жасушалар. Олар жүйке ұлпасында 10 есе көп. Глия жасушаларының қызметі нейрондардың тіршілігін қамтамасыз ету және оларды қоршаған ортадан қорғау болып табылады.

Қолдану

1. Нейронның қандай бөлігінде оның тіршілігін қамтамасыз ететін құрылымдар: ядро, рибосомалар, митохондриялар, ЭПТ, Гольджи кешені, цитоплазма болады? Олардың рөлі қандай?

   • Ядро — нейронның жасушалық басқарушы орталығы, онда ДНҚ бар және жасушаның барлық тіршілік процестерін бақылайды.

   • Рибосомалар — ақуыз синтезін жүзеге асырады.

   • Митохондриялар — жасушаның энергиясын өндіретін органеллалар.

   • ЭПТ (эндоплазмалық тор) — ақуыздар мен липидтерді синтездейтін және оларды жүйкеге жеткізетін құрылым.

   • Гольджи кешені — жасушалық заттарды жинақтап, оларды мақсатты жерлерге жеткізеді.

   • Цитоплазма — барлық органеллалар орналасатын орта, ол тіршілік процестерін қамтамасыз етеді.

2. Дендриттер мен аксондарды салыстырыңдар. Ол үшін аталған белгілердің барлығын пайдаланыңдар:

   • Құрылымы: Дендриттер қысқа, бұтақталған; аксондар ұзын, біртұтас.

   • Қызметі: Дендриттер ақпаратты қабылдайды, аксондар ақпаратты басқа нейрондарға немесе эффекторлық жасушаларға жібереді.

   • Синапс: Дендриттерде синапс қабылдаушы мембранасы болады, ал аксонның ұшында синапстарды жіберетін бөлік болады.

   • Рецептор мембранасы: Дендриттерде рецепторлар болады, ал аксондарда олар жоқ.

   • Миелин қабықшасы: Аксондарда миелин қабықшасы болуы мүмкін, ол сигналдың жылдамдығын арттырады, ал дендриттерде ол болмайды.

   • Сұр және ақ заты: Дендриттер көбінесе сұр затқа жатады, өйткені олар нейрондардың денесімен бірге, ал аксондар ақ затта болады, өйткені миелин қабықшасы бар.

Талдау

1. Төменде берілген суретті (А және Ә) талдаңдар. Бұл суреттер қандай жіктеу типіне жататынын анықтаңдар:

   • Суреттерді талдаған кезде нейронның құрылысын көрсететін суреттер болуы мүмкін. Мұндай суреттер жүйке ұлпасының құрылымын түсінуге көмектеседі. Оларды анатомиялық жіктеу типіне жатқызуға болады.

2. Нейрондарды жіктеудің әртүрлі типтерін сызба түрінде бейнелендер. Мысалы: Атқаратын қызметі бойынша.

   • Сезімтал нейрондар: сезімдер мен информацияны қабылдайды.

   • Аралық нейрондар: сигналдарды өңдейді.

   • Қозғалтқыш нейрондар: қозғалыс пен әрекетті жүзеге асырады.

Синтез

1. Жүйке ұлпасының және оның құрамына кіретін әртүрлі құрылымдардың қызметіне жалпы сипаттама беріңдер.

   • Жүйке ұлпасы барлық организмдегі тіршілік процестерін бақылайды. Оның құрамындағы нейрондар ақпаратты қабылдайды, өңдейді және жеткізеді. Глия жасушалары нейрондарды қоректендіреді және қорғайды.

2. Жүйке жасушасының және оның құрамына кіретін әртүрлі құрылымдардың қызметін сипаттаңдар.

   • Нейронның қызметі ақпаратты қабылдау, өңдеу және беру. Олардың әр түрлі бөліктері әртүрлі қызметтерді атқарады, мысалы, аксондар сигналдарды басқа нейрондарға жіберу үшін қажет, ал дендриттер қабылдаушы ретінде қызмет етеді.

Бағалау

1. Зерттелген элементтер: нейрондар мен олардың құрамбөліктері, глия жасушалары мен нейрондар; сезімтал, аралық және қозғалтқыш нейрондардың эволюциялық маңызын бағалаңдар.

   • Нейрондар мен глия жасушалары жүйке жүйесінің негізгі құрылымдары болып табылады. Нейрондар сигналдарды өткізу арқылы тіршілік процестерін басқарады, ал глия жасушалары оларды қоректендіреді. Сезімтал нейрондар қоршаған ортадан ақпарат алады, аралық нейрондар оны өңдейді, ал қозғалтқыш нейрондар қозғалысқа жауап береді. Барлық үш түрдің эволюциялық маңызы жоғары, өйткені олар тіршілік ету үшін қажетті сигналдарды басқаруға мүмкіндік береді.

2. Эволюция барысында әртүрлі жануарлар тобындағы жүйке элементтерінің қалыптасу үдерісі туралы реферат жазыңдар.

   • Рефератта әртүрлі жануарлар тобында жүйке жүйесінің эволюциялық дамуы сипатталады, мысалы, қарапайым жүйке жүйесінен бастап, күрделі ми мен жүйке түйіндерінің пайда болуы. Жүйке элементтері мен оның әртүрлі типтерінің эволюциялық дамуы тіршілікке бейімделу үшін маңызды болып табылады.

№2 модельдеу. «Жүйке ұлпасын зерттеу». 1. Төменде берілген суретте жүйке ұлпасының құрамында болатын құ рамбөліктер көрсетілген: Жүйке ұлпасы 500 Жүйке жасушалары Серік жасушалар Қан тамырлары 2. Жүйке ұлпасының әрбір құрамбөлігінің рөлін талдап (оның суретте көрсетілгеннен басқа атауы), жеке құрамбөліктерінің, жалпы ұлпаның қызметін кестені дәптерге сызып алып толтырыңдар.

Құрамбөлік Оның басқаша атауы Қызметі Нейрон Серік жасушалар Қан тамырлары (усақ) Мына суретті қараңдар. Көрінетін жүйке ұлпасының құрылымдық құрамбөліктерін атаңдар және белгілеңдер.

Кесте: Жүйке ұлпасының құрамбөліктері және олардың қызметі

Құрамбөлік	Оның басқаша атауы	Қызметі
Нейрон	Жүйке жасушасы	Ақпаратты қабылдайды, өңдейді және басқа нейрондарға немесе эффекторларға жібереді.
Серік жасушалар	Глия жасушалары	Нейрондарды қоректендіреді, қолдайды, олардың тіршілігін қамтамасыз етеді және жүйке ұлпасын қорғайды.
Қан тамырлары (ұсақ)	Капиллярлар	Жүйке ұлпасын оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді, қалдық өнімдер мен көмірқышқыл газын алып тастайды.

Жүйке ұлпасының құрылымдық құрамбөліктері:

• Нейрондар (жүйке жасушалары) — жүйке ұлпасының негізгі функционалдық бірлігі, олар сигналдарды қабылдайды, өңдейді және таратады.

• Серік жасушалар (глия жасушалары) — нейрондарға көмек көрсететін жасушалар, оларды қоректендіреді және қорғайды.

• Қан тамырлары (ұсақ капиллярлар) — жүйке ұлпасына оттегін және қоректік заттарды жеткізеді, сонымен қатар метаболизмнің нәтижесінде пайда болған қалдықтарды алып тастайды.

Бұл кестені дәптерге сызып, жүйке ұлпасының әрбір құрамбөлігінің рөлін талдап, олардың қызметін түсіндіруге көмектеседі.

Білу және түсіну 1. Мынадай түсініктерге анықтама беріңдер: мембрана потенциалы, тыныштық потенциалы және әсер ету потенциалы. 2. Неліктен «мембрана потенциалы» деген терминді кез келген жасушаға, ал «тыныштық потенциалы» деген терминді тек қозған жасушаға қолдануға болатынын түсіндіріңдер. Қолдану 1. Қозған жасушалардың басқа жасушалардан қандай айырмашылығы бар? 2. Жасушалардың қозғыштығы мен олардың мембрана потенциалының өзгеруі арасындағы байланысты анықтаңдар. Талдау 1. Суретті талдап, Шваннов жасушала ры, Ранвье «қағып алуы», дендрит тер синапсы бар жүйке үшы, аксон, ядро, цитоплазма және нейрон денесі көрсетілген нөмірлерді анықтаңдар. 2. Омыртқалы жануарларда миелин- денген талшықтардың қалыптасу себептері туралы пікірлеріңді ай тыңдар. Синтез 1. «Кез келген тыныштық потенциалы мембрана потенциалы болып табылады; бірақ кез келген мембрана потенциалы тыныштық по тенциалы болып табылмайды» деп айтуға бола ма? Талқылаңдар. Жауаптарыңды негіздеңдер. 2. Зерделенген элементтер: нейрондар мен олардың қүрамбөліктері, әртүрлі типті талшықтар: миелинденген және миелинденбеген; глия жасушалары мен нейрондар; сезгіш, аралық және қозғалтқыш нейрон- дардың қалыптасуының эволюциялық маңызы туралы көзқарастарды бағалаңдар. Жауаптарыңды негіздеңдер. Бағалау 1. Жүйке импульсі жылдамдығының аксон мембранасының, оның ми елин қабықшасы мен қоршаған орта (жасушааралық сұйықтық) жиынтық кедергісіне тәуелді өзгеруі негізінде жатқан механизмдер туралы реферат жазыңдар.

Білу және түсіну

1. Мембрана потенциалы – бұл жасуша мембранасының екі жағындағы зарядтардың айырмашылығынан туындайтын электрлік потенциал. Ол жасушаның ішкі және сыртқы ортадағы иондардың концентрацияларының айырмашылығына байланысты пайда болады. Мембрана потенциалы барлық жасушаларда бар, бірақ ол тыныштық немесе қозу жағдайында әртүрлі болуы мүмкін.

Тыныштық потенциалы – бұл жасуша мембранасының тыныш күйіндегі электрлік потенциалы. Бұл кезде жасушаның ішкі жағында теріс заряд, ал сыртқы жағында оң заряд болады. Бұл потенциал негізінен калий иондарының мембрана арқылы жартылай өтушілігіне және натрий/калий сорғысының қызметіне байланысты қалыптасады. Тыныштық потенциалы жасушаның қалпына келтірілген жағдайын сипаттайды.

Әсер ету потенциалы – бұл мембрана потенциалының қысқа мерзімді өзгерісі, ол жүйке импульсін жүргізу үшін жауапты. Әсер ету потенциалы қозған жасушада пайда болады және ол мембрананың белгілі бір жерінде иондардың жылжуына байланысты оң зарядтың сыртқа немесе ішке өтуінен туындайды.

2. Мембрана потенциалы деген терминді кез келген жасушаға қолдануға болады, себебі ол мембрананың екі жағындағы зарядтардың айырмашылығын сипаттайды. Ал тыныштық потенциалы термині тек қозған жасушаларға ғана қатысты, себебі бұл жағдайда мембрананың тыныш күйіндегі электрлік потенциалы маңызды.

Қолдану

1. Қозған жасушалардың басқа жасушалардан айырмашылығы бар, өйткені оларда мембрананың өткізгіштігі өзгереді. Қозған жасушада натрий мен калий иондарының ағуы нәтижесінде мембрананың әлеуеті өзгеріп, әсер ету потенциалы пайда болады. Бұл импульс беруді қамтамасыз етеді.

2. Жасушалардың қозғыштығы мен мембрана потенциалының өзгеруі арасындағы байланыс – жасушалардың қозғыштығы олардың мембраналық потенциалының өзгеруіне байланысты. Мембрана потенциалы өзгерген кезде жасушаның қозғыштығы артады, бұл жүйке импульсінің пайда болуына және таралуына әкеледі.

Талдау

1. Суретті талдау – Шваннов жасушалары (миелин қабықшасын құрайтын нейроглия жасушалары), Ранвье «қағып алуы» (миелин қабығының үзілісі болатын аймақ), дендриттер (ақпарат қабылдайтын жүйке талшықтары), синапсы бар жүйке ұшы (нейронның басқа нейрондармен байланыс орнататын жері), аксон (жүйке импульсін өткізетін ұзын талшық), ядро (жасуша орталығы), цитоплазма және нейрон денесі суретте көрсетілген.

2. Омыртқалы жануарларда миелинденген талшықтардың қалыптасуы – миелин қабықшасы жүйке импульсінің жылдамдығын арттырады, бұл омыртқалы жануарлардың жылдам қозғалыстарды жүзеге асыруына мүмкіндік береді. Миелин қабықшасының болуы жүйке импульсінің өткізгіштігін жақсартады және оның шоғырлануын қамтамасыз етеді.

Синтез

1. «Кез келген тыныштық потенциалы мембрана потенциалы болып табылады, бірақ кез келген мембрана потенциалы тыныштық потенциалы болып табылмайды» деп айтуға болады. Бұл дұрыс, себебі тыныштық потенциалы – мембрананың белгілі бір жағдайдағы потенциалы, ал басқа мембрана потенциалдары, мысалы, әсер ету потенциалы, мембрананың өзгеруімен байланысты.

2. Зерделенген элементтер:

   • Нейрондар мен олардың құрылымы: нейрондар, аксондар, дендриттер, миелин қабықшасы.

   • Талшықтардың миелинденген және миелинденбеген түрлері: миелин қабықшасы жүйке импульсінің жылдамдығын арттырады, ал миелинсіз талшықтар баяу сигналдарды өткізеді.

   • Глия жасушалары мен нейрондар: глия жасушалары нейрондарды қорғайды, қоректендіреді және жүйке импульсінің дұрыс жүруін қамтамасыз етеді.

Бағалау

1. Жүйке импульсінің жылдамдығының өзгеруі – жүйке импульсінің жылдамдығы мембрана қабықшасының, оның миелин қабықшасының болуы мен қоршаған орта (жасушааралық сұйықтық) жиынтық кедергісіне тәуелді. Миелин қабықшасы жүйке импульсін өткізудің жылдамдығын арттырады, ал мембрананың өткізгіштігі оның жүрісін тежейді.

2. №3 модельдеу. «Жүйке импульсінің пайда болу және оны беру жыл- дамдығын зерттеу». Миелинденген талшықтардағы жүйке импульсін өткізудің едәуір жоғары жылдамдығына қатысты кейбір авторлардың түжырым- дамаларын талқылаңдар: «Бұл Ранвье «қағып алуына байланыс- ты импульс. Ол «секіру төрізді» немесе «сальто тәрізді таралуымен түсіндіріледі. Яғни жүйке импульсі Ранвье «қағып алуы» бойынша «сальто жасайды».Жүйке импульсінің миелинденген талшықтар арқылы өткізгіштік жылдамдығын түсіндіруде Ранвье «қағып алуы» маңызды рөл атқарады. Бұл процесс «сальто тәрізді» немесе «секіру» деп аталады, себебі жүйке импульсі миелин қабығының үзіліс орындары (Ранвье түйіндері) арқылы секіріп өтеді, әрі оны тиімді және жылдам өткізеді.

Ранвье «қағып алу» механизмі:

1. Миелин қабығы жүйке талшығының бойында үздіксіз емес, үзіліссіз таралған қабықшаны құрайды. Бұл қабықша жүйке импульсін өткізудің жылдамдығын арттырады, себебі ол мембрананың иондардың өтуін қиындатады және импульстің жай қозғалмауына мүмкіндік береді.

2. Ранвье түйіндері – бұл миелин қабығының жоқ жерлерінде орналасқан үзіліс орындары. Осы түйіндерде жүйке импульсі жасуша мембранасының толық өткізгіштігіне ие болады.

3. Импульстің «сальто тәрізді» таралуы – жүйке импульсі Ранвье түйіндеріне дейін «секіріп» жетеді. Яғни, ол миелинді бөліктерді айналып өтіп, тек Ранвье түйіндерінде жасушаның мембранасы арқылы өтеді. Бұл әдіс жүйке импульсінің жылдамдығын бірнеше есе арттырады.

4. Миелин қабықшасының әсері – миелин қабықшасы жүйке импульсін ұзақ қашықтыққа жылдам өткізуді қамтамасыз етеді, өйткені ол иондардың мембрана арқылы қозғалуын шектейді. Тек Ранвье түйіндерінде иондардың алмасуы орын алады.

Ранвье «қағып алуының» механизмі мен жүйке импульсінің жылдамдығына әсері:

• Импульс таралу жылдамдығы миелин қабығының болуының арқасында, импульс ұзақ қашықтыққа жылдам тарайды, бұл миелинденген талшықтарда импульстің өткізгіштігін бірнеше есе арттырады.

• Сальто тәрізді таралу жүйке импульсінің уақытты үнемдеуге және жылдамдығын арттыруға мүмкіндік береді. Бұл «секіру» механизмі жүйке талшықтары бойымен электрлік зарядтың тез таралуын қамтамасыз етеді.

Сурет (Модельдеу)

Суретте миелин қабықшасы мен Ранвье түйіндері бар жүйке талшығының құрылымы көрсетіледі, әрі жүйке импульсінің таралуы қалай жүзеге асатыны көрсетілген.

• Миелин қабығы (жасыл түсті аймақтар) жүйке талшығының көптеген бөліктерін жабады.

• Ранвье түйіндері (қызыл түсті аймақтар) миелин қабығының үзіліс орындары болып табылады, мұнда жүйке импульсі секіріп өтеді.

• Импульс (көк сызық) Ранвье түйіндерінен бір-біріне дейін өтеді, бұл процессте жүйке импульсінің жылдамдығы едәуір артады.

Бұл процесс нейрондардың жылдам байланыс орнатуына мүмкіндік береді, әсіресе миелинденген талшықтардағы ақпаратты беру кезінде, сондықтан олар жоғары өткізгіштігімен ерекшеленеді.

Білу және түсіну 1. «Электрорецепцияға» анықтама беріңдер. 2. Әртүрлі жануарларға тон электрлік мүшелердің түрлерін сипаттаңдар. Қолдану 1. Электрлік мүшелердің құрылысы мен олардың атқаратын қызметінің ерекшеліктері жайлы айтыңдар. 2. Электрлік мүшелердің қозғыштығын, тіршілік ортасы жане эволюция арасындағы байланысты анықтаңдар. Талдау 1. Берілген екі құбылыс себептері туралы пікірлеріңді айтыңдар: 1) неге балықтардың электрлік мүшелері жақсы дамыған? 2) неліктен электр- лік мүшелер құрылысы негізінде міндетті түрде түрі өзгерген жүйке, бұлшық ет немесе безді жасушалар кездеседі? 2. Тірі жүйелердегі электр құбылыстары негізінде химиялық үдерістер, тірі жүйелер арқылы иондарды белсенді тасымалдау (жеке жасуша- лардың мембраналары, жасушалардың өздері, үлпалар мен мүшелер) және тірі нысандардың қандай да бір бетінде зарядталған бөлшектер дің жинақталуы жатқанын мысалдар келтіріп дәлелдеңдер. Синтез 1. Тірі ағзалардағы әртүрлі электр үдерістерін зерттеу ролін бағалаң- дар. Ол үшін қандай аспаптарды қолдану керек? Бұл зерттеулердің практикалық маңызы бар ма? 2. Электрорецепция үйректұмсықта анықталған. Осындай рецепторлар- дың қүстарда болуы туралы болжам бар. Шамамен 70 балық түрінде электрорецепторлары дамыған, сонымен қатар 500-дей түрінде электр разрядын өндіруі мүмкін екені белгілі. Багалау 1. Бір топ зерттеушілердің мысықтар мен жыл құстарында электрлік және электрорецепторлық мүшелер болады деген болжамдары тура лы пікірлеріңді айтыңдар. «Қолдаймын» және «Қарсымын» деген долелдерді талқылаңдар. 3. Ғалымдар эксперимент жүзінде зерттеген мынадай құбылыстың маңызын бағалаңдар: Жыртқыш балық «Ніл сүйментұмсығы (длин норыл) мормирус басын лайға тығып қорегін іздейді. Бұл кезде жиілігі шамамен 100 имп/с ток импульсін үздіксіз жіберіп, өзінің айналасын- да электр өрісін жасайды. Оған енген бөгде денелер бірден электроре- цепторлар арқылы анықталатын деформация тудырады.

Білу және түсіну

1. Электрорецепция дегеніміз — жануарлардың электр өрісін немесе электрлік импульстарды сезу қабілеті. Бұл процесс кейбір жануарлардың өздерінің қорегін іздеуі, айналасын сезінуі немесе бейтаныс объектілерден қорғануы үшін қолданылады. Электрорецепция жануарлардың миында немесе арнайы рецепторларда электрлік сигналдарды қабылдап, өңдейді.

2. Әртүрлі жануарларға тән электрлік мүшелердің түрлері:

   • Электрлік ағзалар: Жануарлардың кейбір түрлерінде электрлік мүшелер бар, олар электрлік импульстарды өндіруге мүмкіндік береді. Мысалы, электрлі балықтар (электрлік угри, электрлі пияз, электрлі сомдар).

   • Электрлік қабылдағыштар: Бұларға балықтар мен кейбір сүтқоректілердің электрлік сезімтал мүшелері жатады. Мысалы, үйректұмсықта электрорецепторлар болады, олар су астындағы кішкентай жануарларды сезе алады.

Қолдану

1. Электрлік мүшелердің құрылысы мен қызметі:

   • Электрлік мүшелер құрылымы бойынша көптеген электрлік ұлпалардан тұрады, мысалы, электрлік балықтардың электрлік ағзалары құрамында арнайы клеткалар (электрлі жасушалар немесе электробласттар) болады. Олар электр өрісін жасау үшін иондарды жылдам тасымалдайды.

   • Қызметі электрлік мүшелердің негізгі қызметі — қоректік заттарды іздеу, қарсыласу әрекеттері кезінде қорғаныс рефлекстері мен коммуникация жасау.

2. Электрлік мүшелердің қозғыштығы, тіршілік ортасы мен эволюция арасындағы байланыс:

   • Электрлік мүшелер тек судағы тіршілік ортасында өмір сүретін балықтар мен амфибияларда жақсы дамыған. Бұл ортаның ерекшеліктері электрлі өрістердің көбеюіне және оларды сезудің маңызды болуына ықпал етеді. Эволюция барысында бұл мүшелер тіршілік ету жағдайлары мен қорек алу әдістеріне бейімделген.

Талдау

1. Балықтардағы электрлік мүшелердің дамуы:

   • Неліктен балықтарда электрлік мүшелер жақсы дамыған? Балықтар көбінесе су астында өмір сүретін болғандықтан, электрлік мүшелер қорек іздеуде, қарсыласу кезінде және ортаны сезуде маңызды роль атқарады.

   • Неліктен электрлік мүшелердің құрылысы негізінде өзгерген жүйке, бұлшық ет немесе безді жасушалар кездеседі? Электрлік импульстердің пайда болуы мен берілуі үшін ерекше қозғыш және иондық өткізгіштік қасиеттері бар жасушалар қажет. Бұл да эволюция барысында қалыптасқан өзгерістер.

2. Электрлік құбылыстар мен химиялық үдерістердің байланысы:

   • Тірі ағзаларда электрлік құбылыстар негізінде химиялық үдерістер жүреді, мұндағы басты үдеріс — иондардың белсенді тасымалдануы. Мысалы, нейрондардың мембранасында натрий мен калий иондарын тасымалдау жүйесі, бұл жүйе мембрананың электрлік потенциалын қалыптастырады.

   • Мысалдар: Жүйке жасушалары мен бұлшық ет жасушаларындағы иондардың тасымалдануы, сондай-ақ жүрек бұлшықеттерінде электрлік потенциалдардың өзгерісі.

Синтез

1. Тірі ағзалардағы электр үдерістерін зерттеу:

   • Тірі ағзалардағы электрлік үдерістерді зерттеу үшін арнайы аспаптар мен әдістер қажет, мысалы, электрофизиологиялық зерттеулер жүргізу үшін электродтар мен электрокардиографтарды пайдалану. Бұл зерттеулер жануарлардың электрлік сезімталдық механизмдерін түсінуге көмектеседі және олардың экологиясы мен эволюциясын зерттеуге негіз болады.

2. Электрорецепция үйректұмсықта анықталған, бірақ құстарда болуы мүмкін:

   • Үйректұмсықтың электрорецепторлары су астындағы электрлік өрістерді сезуге мүмкіндік береді. Мұндай рецепторлардың құстарда болуы мүмкін екендігі туралы болжам бар, әсіресе олар су жануарларын, оның ішінде балықтарды іздегенде. Бұл құбылыстың экологиялық мәні мен эволюциялық маңызы зор.

Бағалау

1. Мысықтар мен жыл құстарында электрлік мүшелер туралы болжам:

   • «Қолдаймын» немесе «Қарсымын» деп айтуға болады, бірақ қазіргі уақытта көптеген жануарлардың электрлік мүшелерінің немесе электрорецепторларының бар екендігі дәлелденген. Мысықтар мен жыл құстарында бұл мүшелердің болуы мүмкін, бірақ әлі толық зерттеу қажет.

2. Жыртқыш балықтың электрлік импульс жіберуі:

   • Жыртқыш балықтардың электрлік импульс жіберуі өте маңызды құбылыс болып табылады, өйткені бұл оларды қорегін іздеу кезінде тиімді етеді. Электрлік өріс қалыптастыру және бөгде денелердің әсерін сезу олар үшін өте тиімді қорғаныс және коммуникативтік механизм болып табылады.

Білу және түсіну 1. Жүйке жане гуморальды реттелудің бірлесіп жүзеге асуы не үшін ке рек екенін түсіндіріңдер. 2. Ағзадағы реттелу үдерістерінің түрлерін сипаттаңдар. Қолдану: 1. Жүйке және гуморальды реттелуді салыстырыңдар. 2. Жүйке жане гуморальды реттелудің: 1) тыныс алғанда жане 2) күйзе ліске бейімделу кезінде өзара әсері қалай жүзеге асатынын сипаттаңдар. Талдау 1. Тыныс алу және тыныс шығару ауысқан кезде жүретін үдерістердің ретті оқиғаларын сызба түрінде бейнелеңдер. Жүйке жоне гумораль ды реттелу үдерістерін түрлі түспен көрсетіңдер. 2. Жүйке жоне гуморальды реттелудің үйлескен әсеріне ағзаның тірі қалуының төуелділігін талдап, анықтаңдар. Синтел 1. Әртүрлі реттелу типтерін критерий бойынша жүйелендер. 2. Нейрогуморальды механизм арқылы ағзаны басқарудың эволюция- лық мәні неде? Осындай өзара әсерді қандай артықшылықтар қам- тамасыз етеді? Бағалау 1. Адам ағзасындағы нейрогуморальды реттелу үдерістерінің орталығы ретінде «гипофиз-гипоталамус формациясы» жұмысы туралы реферат жазыңдар. 2. «Гуморальды реттелу жүйкелік реттелуге қарағанда адам ағзасы үшін маңыздырақ». Осы пікірлер шындыққа жанаса ма? Талқылаңдар.

Білу және түсіну

1. Жүйке және гуморальды реттелудің бірлесіп жүзеге асуы: Жүйке және гуморальды реттелудің бірлесіп жүзеге асуы ағзадағы барлық физиологиялық үдерістердің үйлесімді және тиімді болуы үшін маңызды. Жүйке жүйесі жылдам, қысқа мерзімді жауапты қамтамасыз етсе, гуморальды реттелу гормондар мен химиялық сигналдар арқылы баяу, бірақ ұзақ мерзімді реттеуді жүзеге асырады. Бұл екі жүйе бір-бірін толықтырып, ағзаның сыртқы және ішкі өзгерістерге адаптациялануын қамтамасыз етеді.

2. Ағзадағы реттелу үдерістерінің түрлері:

   • Жүйке реттелуі: Бұл үдеріс жүйке жүйесі арқылы жүзеге асады. Нейрондар арасындағы сигналдар арқылы ағза мүшелері мен жүйелері жылдам жауап береді.

   • Гуморальды реттелуі: Бұл гормондар мен химиялық заттар арқылы жүзеге асады. Гормондар қанға түсіп, ағза мүшелері мен жасушаларына ұзақ мерзімді әсер етеді.

   • Иммундық реттелу: Ағзаның инфекцияларға қарсы реакциясын бақылап отыратын жүйе.

Қолдану

1. Жүйке және гуморальды реттелуді салыстыру:

   • Жүйке реттелуі: Жүйке импульстары арқылы жүзеге асады, жылдам әсер етеді, бірақ қысқа мерзімді болады. Мысалы, қозғалыстар, рефлекстер.

   • Гуморальды реттелуі: Гормондар мен химиялық заттар арқылы жүзеге асады, баяу әсер етеді, бірақ ұзақ мерзімді және тұрақты болады. Мысалы, метаболизм, өсіп-өну.

2. Жүйке және гуморальды реттелудің тыныс алу мен күйзеліске бейімделу кезіндегі өзара әсері:

   • Тыныс алу: Жүйке жүйесі тыныс алу орталығын белсендіреді, ал гуморальды реттелу арқылы қандағы газдардың концентрациясы бақылауға алынады (мысалы, оттегі мен көмірқышқыл газы).

   • Күйзеліске бейімделу: Күйзеліс кезінде жүйке жүйесі жылдам жауап береді, ал гормондар (мысалы, адреналин, кортизол) ағзаны стресс жағдайына бейімдейді.

Талдау

1. Тыныс алу және тыныс шығару ауысқан кезде жүретін үдерістердің ретті оқиғаларын сызба түрінде бейнелеу:

   • Тыныс алу: Жүйке жүйесі тыныс алу орталығын белсендіреді → өкпе кеңейеді → оттегі қанға түседі → қанның құрамындағы газдар өзгереді (оттегі деңгейі жоғарылайды).

   • Тыныс шығару: Жүйке жүйесі тыныс алу орталығын тежейді → өкпе кішірейеді → көмірқышқыл газы шығарылады.

   • Бұл үдерістер жүйке және гуморальды реттелу арқылы жүзеге асады, жүйке жүйесі жылдам жауап береді, гуморальды реттелу ұзақ мерзімді бақылауды қамтамасыз етеді.

2. Жүйке және гуморальды реттелудің үйлескен әсері мен тірі қалуға тәуелділігі: Жүйке және гуморальды реттелудің үйлескен әсері ағзаның тірі қалуына үлкен әсер етеді. Мысалы, күйзеліс жағдайында жүйке жүйесі импульстарды жылдам жеткізіп, гормондар ағзаны бейімдейді, ал тыныс алу мен жүрек қызметі жүйке және гуморальды реттелу арқылы үйлесімді жұмыс істейді.

Синтез

1. Әртүрлі реттелу типтерін критерий бойынша жүйелеу:

   • Жүйке реттелу: Жылдамдығы, қысқа мерзімді әсері, жүйке импульстары арқылы жүзеге асады.

   • Гуморальды реттелу: Баяу әрекет етуі, ұзақ мерзімді әсері, гормондар арқылы жүзеге асады.

   • Иммундық реттелу: Қорғаныс және бейімделу функциялары, инфекцияларға қарсы жауап.

2. Нейрогуморальды механизм арқылы ағзаны басқарудың эволюциялық мәні мен артықшылықтары: Нейрогуморальды механизм арқылы ағза тез әрі тиімді бейімделеді. Жүйке жүйесі ағзаның сыртқы жағдайларына дереу жауап берсе, гуморальды жүйе ағзаны ұзақ мерзімді өзгерістерге бейімдейді. Бұл өзара байланыс ағзаның барлық жағдайларға жылдам бейімделуіне мүмкіндік береді.

Бағалау

1. Гипофиз-гипоталамус формациясы жұмысы туралы реферат: Гипофиз және гипоталамус ағзаның гормоналды реттелу орталығы болып табылады. Олар бір-бірімен тығыз байланысты және гормондар арқылы ағзадағы барлық физиологиялық үдерістерді реттейді. Гипоталамус ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын бақылап, гипофиз арқылы басқа бездерді басқару қызметін атқарады.

2. Гуморальды реттелу жүйкелік реттелуге қарағанда адам ағзасы үшін маңыздырақ па?: Бұл пікір талқылануы керек. Жүйкелік реттелу ағзаның тез жауап беруін қамтамасыз етсе, гуморальды реттелу ағзаның ұзақ мерзімді бейімделуін қамтамасыз етеді. Екеуі де өзара толықтырып жұмыс істейді, сондықтан біреуінің маңызы екіншісіне қарағанда жоғары деп айту қиын.

Білу және түсіну 1. НКИ дегеніміз не? 2. Компьютер-ми интерфейс технологиясы дегенді қалай түсінесіңдер? Қолдану 1. «Ми-компьютер» әрекеттесуі саласындағы зерттеулер қажет болу себептерін атаңдар. 2. ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап жане 90-жылдардан кейін «ми- компьютер» әрекеттесуі бойынша зерттеулер қандай аспаптар арқылы жүргізілгенін сипаттаңдар. Талдау 1. НКИ жасау болашағын талдаңдар. 2. «Ми-компьютер» әрекеттесуін сызба түрінде бейнелендер. Синтез 1. НКИ-ді медицинада және педагогикада қолдану болашағы мен мүм кіндігін талқылаңдар. 2. Көздің көруі мен естуді қалпына келтіру бойынша НКИ-дің жасалған модельдері неге негізделгеніне жалпы сипаттама беріңдер. Бағалау 1. Компьютер-ми интерфейс технологиясының ерекшеліктері туралы ре ферат жазыңдар. 2. Пікірталас: «Жаңа ақпарат алу мен оқудың барлық проблемалары жуыр болашақта мидың компьютер интерфейсімен әрекеттесуінің жетілдірілген технологияларын енгізу арқылы шешіледі».

Білу және түсіну

1. НКИ дегеніміз не?
   НКИ (Нейрокомпьютерлік интерфейс) — бұл адам миы мен компьютер немесе басқа электрондық құрылғы арасында ақпарат алмасуды қамтамасыз ететін технология. НКИ адам миының белсенділігін, сигналдарын тікелей есептеуіш жүйелерге беруді және кері байланыс орнатуды жүзеге асырады.

2. Компьютер-ми интерфейс технологиясы дегенді қалай түсінесіңдер?
   Компьютер-ми интерфейс (КМИ) — адамның миы мен компьютер арасындағы байланыс орнататын жүйе. Бұл технология мидың белсенділігін оқып, оны компьютерге немесе басқа электрондық құрылғыларға жеткізуге мүмкіндік береді. КМИ көмегімен адамның ойлары немесе биологиялық сигналдары компьютерді басқаруға, коммуникация жасауға немесе басқа функцияларды орындауға пайдаланылуы мүмкін.

Қолдану

1. «Ми-компьютер» әрекеттесуі саласындағы зерттеулер қажет болу себептерін атаңдар.

   • Мүгедектерді қолдау: Мүмкіндігі шектеулі адамдарға көмектесу үшін бұл технологиялар қозғалыссыз немесе сөйлеу қабілеті жоқ адамдарға өмірді жеңілдететін мүмкіндіктер ұсынады.

   • Ақпараттық басқаруды оңайлату: Мидың сигналдарын компьютер арқылы басқару адамның ойларын тез әрі тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

   • Ғылыми зерттеулер мен диагностика: Мидың жұмысын тереңірек зерттеу үшін, нейропсихология саласында ми мен компьютер арасындағы әрекеттесуді зерттеу маңызды.

2. ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап және 90-жылдардан кейін «ми-компьютер» әрекеттесуі бойынша зерттеулер қандай аспаптар арқылы жүргізілгенін сипаттаңдар.

   • 1970-жылдар: Электроэнцефалограф (ЭЭГ) пайдаланыла бастады, бұл құрал мидың электрлік белсенділігін өлшеуге мүмкіндік береді.

   • 1990-жылдар: Мидың сигналдарын тікелей компьютерге жіберуге мүмкіндік беретін бірінші нейрокомпьютерлік интерфейс жүйелері жасалды. Бұл кезеңде компьютерлер мен нейропротездер арасында тікелей байланыс орнатуға арналған құрылғылар пайда болды. Сондай-ақ, инвазивті әдістер арқылы нейрондардан сигналдар алу әдістері зерттелді (мысалы, микрочиптер мен нейрондық торлар).

Талдау

1. НКИ жасау болашағын талдаңдар.
   НКИ технологияларының болашағы зор. Мүгедектігі бар адамдарға көмек көрсететін және өмір сүру сапасын жақсартатын мүмкіндіктерді ұсынумен қатар, медициналық диагностика мен емдеу әдістерін жетілдіруге мүмкіндік береді. Болашақта НКИ нейропротездер, басқару жүйелері және басқа да салаларда маңызды рөл атқаруы мүмкін. Сонымен қатар, білім беру, ойын индустриясы және киберспорт сияқты жаңа бағыттарда қолданылуы күтілуде.

2. «Ми-компьютер» әрекеттесуін сызба түрінде бейнелендер.

   • Ми сигналдары → ЭЭГ/Нейроимплант → Компьютер/Құрылғы → Қабылдау және шығару әрекеттері
     Бұл сызба ми мен компьютер арасында ақпараттың қалай ағатынын көрсетеді. Ми сигналдары арнайы құралдар арқылы қабылданып, олар компьютерде өңделіп, қажет ақпарат немесе басқару әрекеті орындалады.

Синтез

1. НКИ-ді медицинада және педагогикада қолдану болашағы мен мүмкіндігін талқылаңдар.

   • Медицинада: НКИ ауруларды емдеу және диагностика саласында үлкен жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мысалы, ми жарақаттарын немесе инсультті емдеуде нейропротездер қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, НКИ жүйелері арқылы мүгедектердің өмірін жақсарту мақсатында қолданылады.

   • Педагогикада: НКИ арқылы студенттердің ми белсенділігін бақылап, оқу процестерін дербестендіру және тиімділігін арттыру мүмкіндігі туады. Әсіресе, ерекше білім қажет ететін оқушылар үшін НКИ технологиялары білім алу процесін жеңілдетуге ықпал етеді.

2. Көздің көруі мен естуді қалпына келтіру бойынша НКИ-дің жасалған модельдері неге негізделгеніне жалпы сипаттама беріңдер.
   НКИ жүйелері көру мен естуді қалпына келтіруге негізделген модельдер, негізінен, ми мен сезімтал органдар арасындағы ақпарат алмасуды жақсартуға бағытталған. Мысалы, көру қабілетін қалпына келтіру үшін нейрокомпьютерлік интерфейстер көздің немесе мидың жарақаттанған бөліктерінің функциясын алмастыруға тырысады. Есту қабілетін қалпына келтіру үшін НКИ дыбыстық ақпаратты мидың тиісті аймақтарына жеткізу үшін қолданылады.

Бағалау

1. Компьютер-ми интерфейс технологиясының ерекшеліктері туралы реферат жазыңдар.
   Рефератта компьютер-ми интерфейс технологиясының негізгі принциптері мен ерекшеліктері талқылануы тиіс. Технологияның артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастырып, оның медициналық, ғылыми және әлеуметтік өмірдегі маңыздылығын көрсету қажет.

2. Пікірталас: «Жаңа ақпарат алу мен оқудың барлық проблемалары жуыр болашақта мидың компьютер интерфейсімен әрекеттесуінің жетілдірілген технологияларын енгізу арқылы шешіледі».
   Бұл пікірталас адамның мидың жұмысын компьютерлік жүйелермен біріктіру арқылы білім алу мен жаңа ақпаратты игерудің тиімділігін арттыру мүмкіндігін қарастырады. Бұл пікірдің пайдасы көп, бірақ ол бірнеше этикалық, ғылыми және техникалық мәселелерді де көтереді. Мысалы, жеке өмірдің қауіпсіздігі, мидың жұмысын өзгерту мәселелері және оқыту жүйесінің теңдігі сияқты факторларды ескеру маңызды

Білу және түсіну 1. Неліктен барлық тірі ағзалар гомеостазды сақтауы қажет екенін түсіндіріңдер. 2. Мынадай: «гомеостаз, нейрогуморальды реттелу, гипоталамус, гипо физ» деген терминдерге анықтама беріңдер. Қолдану 1. Гомеостазды сақтауға бағытталған жүйкелік жане гуморальды меха низм арасындағы байланысты анықтаңдар. 2. Күйзеліс немесе күшті дене жүктемесі кезінде қандағы глюкоза мел шерінің түрақтылығын сақтау қалай жүретінін сипаттаңдар. Талдау 1. Гомеостазды сақтау әдісі ретінде қоршаған орта температурасының артуына немесе төмендеуіне ағзаның жауап реакциясының даму кезеңдерін талдаңдар. 2. Адам ағзасында су-түз балансын сақтау үдерісінің еркін сызбасын бейнелеңдер. Синтез 1. Ағза тіршілігін сақтаудағы гомеостазды қолдау механизмінің рөлін бағалаңдар. 2. Тіршілік үшін маңызды көрсеткіштерді сақтауда жүйке және гумо ральды механизмдер өзара қалай байланысты? Меңгерген білімде рінді жүйелеңдер. Бағалау 1. Эволюция барысында гомеостазсыз, жеткілікті күрделі көпжасу шалы жануарлар пайда болуы мүмкін деп есептейсіңдер ме? Жауап- тарыңды негіздеңдер немесе пікірталас ұйымдастырыңдар. 2. Жогары сатыдағы ағзаларда гомеостазды сақтаудың нейрогумо ральдық механизмдерінің қалыптасуының эволюциялық маңызын бағалаңдар.

Білу және түсіну

1. Неліктен барлық тірі ағзалар гомеостазды сақтауы қажет екенін түсіндіріңдер.
   Гомеостаз — бұл ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтау процесі. Тірі ағзалар бұл процесс арқылы өздерінің тіршілік етуін қамтамасыз етеді, себебі ағзаның ішкі жағдайларының тұрақтылығы (температура, қышқылдығы, қандағы газдар мен иондар деңгейі) тіршіліктің жалғасуы үшін қажет. Гомеостазды сақтамаса, ағза өзінің дұрыс жұмыс істеуіне қажетті теңгерімді жоғалтады, бұл ауруларға, органикалық жүйелердің бұзылуына және өлімге әкелуі мүмкін.

2. Мынадай: «гомеостаз, нейрогуморальды реттелу, гипоталамус, гипофиз» деген терминдерге анықтама беріңдер.

   • Гомеостаз — ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтау қабілеті.

   • Нейрогуморальды реттелу — ағзадағы физиологиялық процестерді жүйке жүйесі мен гормондардың үйлесімді жұмысымен реттеу.

   • Гипоталамус — мидың бөлімі, ол дененің көптеген маңызды физиологиялық функцияларын, оның ішінде температураны, судың балансын, аштықты және ұйқыны реттейді.

   • Гипофиз — гипоталамустың астында орналасқан без, ол көптеген маңызды гормондарды бөледі және эндокриндік жүйені реттейді.

Қолдану

1. Гомеостазды сақтауға бағытталған жүйкелік және гуморальды механизм арасындағы байланысты анықтаңдар.
   Жүйкелік механизмдер нейрондардың электрлік сигналдары арқылы ағзада жылдам жауап береді, ал гуморальды механизмдер (гормондар) баяу әсер етеді, бірақ ұзақ уақыт бойы ағзаны реттейді. Бұл екі механизм бірлесіп жұмыс істейді, мысалы, күйзеліс кезінде жүйке жүйесі бірінші болып әрекет етеді, ал гормондар кейін тұрақтылықты қамтамасыз етеді (мысалы, адреналиннің бөлінуі және оның қандағы глюкоза деңгейін көтеруі).

2. Күйзеліс немесе күшті дене жүктемесі кезінде қандағы глюкоза мөлшерінің тұрақтылығын сақтау қалай жүретінін сипаттаңдар.
   Күйзеліс немесе физикалық жүктеме кезінде ағзада адреналин мен кортизол сияқты гормондардың деңгейі көтеріледі, бұл глюкозаның бөлінуіне (глюконеогенез) және гликогеннің ыдырауына (гликогенолиз) әкеледі. Бұл процесс ағзаның энергия тапшылығын толтырып, ағзаға тез арада қажетті энергияны қамтамасыз етеді. Қандағы глюкоза деңгейі жүйкелік және гормондық механизмдер арқылы тұрақтанып отырады.

Талдау

1. Гомеостазды сақтау әдісі ретінде қоршаған орта температурасының артуына немесе төмендеуіне ағзаның жауап реакциясының даму кезеңдерін талдаңдар.

   • Қоршаған температураның жоғарылауы: Ағза тер бөлуді (потоотделение) және қан тамырларын кеңейтуді бастайды, бұл жылу шығаруды арттырады. Сонымен қатар, гипоталамус температураның жоғарылауы туралы сигнал алып, терморегуляцияны қамтамасыз етеді.

   • Қоршаған температураның төмендеуі: Ағза жылуды сақтау үшін қан тамырларын тарылтады, бұл дененің орталық бөліктеріне қанның ағысын күшейтеді. Сонымен қатар, термогенезді арттыру үшін қыздыру процесі іске қосылады.

2. Адам ағзасында су-түз балансын сақтау үдерісінің еркін сызбасын бейнелеңдер.

   • Гипоталамус → Судың тапшылығы/артықтығы → Гормондар (антидиуретикалық гормон) → Бүйректер → Су мен тұзды қайта сіңіру немесе шығарылуы → Гомеостаз
     Бұл сызба арқылы ағза су және тұз балансын реттеудің механизмдері көрсетіледі.

Синтез

1. Ағза тіршілігін сақтаудағы гомеостазды қолдау механизмінің рөлін бағалаңдар.
   Гомеостазды сақтау механизмі ағзаның әртүрлі жүйелерінің үйлесімді жұмысын қамтамасыз етеді. Ол сыртқы және ішкі өзгерістерге (температура, ылғалдық, қоректік заттардың жетіспеушілігі және т.б.) жауап береді. Бұл механизмдер ағзаның тіршілік етуін қамтамасыз етіп, оның зиянды жағдайларға қарсы тұруын және адаптациясын жеңілдетеді.

2. Тіршілік үшін маңызды көрсеткіштерді сақтауда жүйке және гуморальды механизмдер өзара қалай байланысты? Меңгерген білімдеріңді жүйелеңдер.
   Жүйке және гуморальды механизмдер ағзадағы тұрақтылықты сақтайды. Жүйке жүйесі жылдам жауап беру арқылы ағзаның физикалық реакцияларын басқарады, ал гормондық жүйе ұзақ уақыт бойы физиологиялық процестерді реттейді. Олар бірлесіп жұмыс істей отырып, ағзаға қоршаған орта өзгерістеріне бейімделу мүмкіндігін береді.

Бағалау

1. Эволюция барысында гомеостазсыз, жеткілікті күрделі көпжасушалы жануарлар пайда болуы мүмкін деп есептейсіңдер ме? Жауаптарыңды негіздеңдер немесе пікірталас ұйымдастырыңдар.
   Гомеостазсыз көпжасушалы жануарлардың эволюциясы мүмкін емес деп есептеуге болады. Өйткені көпжасушалы ағзалар өздерінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтай алмайды, бұл олардың тіршілік етуін қамтамасыз ететін күрделі жүйелердің бұзылуына әкеледі. Гомеостаз барлық тірі ағзалардың тіршілік етуінің негізгі факторы болып табылады, сондықтан оның болмауы көпжасушалы ағзалар үшін өмір сүруді қиындатар еді.

2. Жоғары сатыдағы ағзаларда гомеостазды сақтаудың нейрогуморальдық механизмдерінің қалыптасуының эволюциялық маңызын бағалаңдар.
   Нейрогуморальдық механизмдер жоғары сатыдағы ағзалар үшін өте маңызды болып табылады. Бұл механизмдер ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтап, қоршаған ортадағы өзгерістерге жылдам және тиімді жауап беруге мүмкіндік береді. Эволюция барысында нейрогуморальды реттелу ағзаның сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуін және тіршілік етуін оңтайландыру үшін қалыптасты.

Білу және түсіну Фитогормондар дегеніміз не? Стимулдайтын және ингибирлейтін фитогормондар дегенді қалай түсінесіңдер?

Қолдану 1. Ауксин қызметін сипаттаңдар. 2. Фитогормон типі мен оның өсімдік ағзасындағы әсері арасындағы бай ланысты анықтаңдар. Талдау 1. Өсімдік ағзасындағы стимулдайтын фитогормондар рөлін сызба тү рінде бейнелеңдер. 2. Өсімдік ағзасындағы ингибирлейтін фитогормондар рөлін сызба тү рінде көрсетіңдер. Осы екі сызбаны бір сызбаға біріктіруге бола ма? Синтез 1. Егер: 1) қарақаттың (терек немесе басқа өсімдік) кесілген қалемшеле рін кәдімгі суга жоне фитогормондар қосылған суға салса; (өрік, 2) алі піспеген қызанақ салынған жәшіктерге піскен жемісті алмұрт), ал екіншісіне піскен жемісті салмағанда; 3) маусым айында алма (шие, терек) жапырағына абециз қышқылын сепсе не болатынын талқылаңдар. 2. Жануарлар мен өсімдіктер гормондарының арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды атаңдар. Салыстыру үшін едәуір көп крите рий санын анықтаңдар. Бағалау 1. Берілген тақырыптардың біріне реферат жазыңдар: 1) фитогормон- дардың жануарлар ағзасына және (немесе) микроағзаларға әсері ту ралы; 2) саңырауқұлақтарда, төменгі сатыдағы өсімдіктерде (балдыр- лар) фитогормондардың өндірілуі. 2. Фитогормондардың эволюциялық маңызын бағалаңдар. Неге олар жоғары сатыдағы өсімдіктерде қалыптасты?

Білу және түсіну

1. Фитогормондар дегеніміз не? Фитогормондар — өсімдіктердің өсуін, дамуын және физиологиялық процестерін реттейтін химиялық қосылыстар. Олар өсімдіктің әртүрлі бөліктерінде түзіліп, белгілі бір мақсатқа бағытталған әсерін тигізеді, мысалы, клеткалардың бөлінуін, созылуын, дифференциациясын реттейді.

2. Стимулдайтын және ингибирлейтін фитогормондар дегенді қалай түсінесіңдер?

   • Стимулдайтын фитогормондар — өсімдіктің өсуі мен дамуын ынталандыратын гормондар. Олар өсімдік клеткаларының бөлінуін және өсуін активтендіреді, мысалы, ауксин мен цитокинин.

   • Ингибирлейтін фитогормондар — өсімдіктің өсуін баяулататын немесе тоқтататын гормондар. Оларға абсциз қышқылы мен этилен жатады.

Қолдану

1. Ауксин қызметін сипаттаңдар. Ауксин — өсімдік өсуін реттейтін негізгі фитогормондардың бірі. Ол клеткалардың ұзындығын арттырып, өсуін ынталандырады, әсіресе өсімдіктің төменгі бөліктерінде. Сонымен қатар, ауксин өсімдіктің жапырақтары мен гүлдерінің қалыптасуына әсер етеді және клеткалар арасындағы тасымалдауды реттейді. Ол сондай-ақ фототропизм мен геотропизм сияқты бағытталған өсу құбылыстарын реттейді.

2. Фитогормон типі мен оның өсімдік ағзасындағы әсері арасындағы байланысты анықтаңдар.

   • Ауксин: Өсімдіктің өсуін ынталандырады, тамырлардың қалыптасуына әсер етеді.

   • Цитокинин: Өсімдіктің клеткаларының бөлінуін арттырады, қартаюды тежейді.

   • Абсциз қышқылы: Өсімдіктің стресс кезінде реакциясын реттейді, өсуін тежейді, тамыр жүйесінің жұмысын төмендетеді.

   • Этилен: Өсімдік жапырақтарының түсіп қалуын, жемістердің пісуін реттейді.

Талдау

1. Өсімдік ағзасындағы стимулдайтын фитогормондардың рөлін сызба түрінде бейнелеңдер.

Стимулдайтын фитогормондар:

• Ауксин: Өсу, созылу, фототропизм, геотропизм

• Цитокинин: Клетка бөлінуі, қартаюды тежейді

• Гиббереллин: Өсу, гүлдеу

1. Өсімдік ағзасындағы ингибирлейтін фитогормондардың рөлін сызба түрінде көрсетіңдер.

Ингибирлейтін фитогормондар:

• Абсциз қышқылы: Стресске жауап беру, өсуді тежейді

• Этилен: Жемістердің пісуі, жапырақтың түсіп қалуы

1. Осы екі сызбаны бір сызбаға біріктіруге бола ма? Иә, осы сызбаларды бір сызбаға біріктіруге болады. Бір сызбада стимулдайтын және ингибирлейтін фитогормондар бір-бірімен үйлесімде жұмыс істейді, олар өсімдіктің өсуін және дамуын реттейді.

Синтез

1. Егер:

   • 1) Қарақаттың (терек немесе басқа өсімдік) кесілген қалемшелерін кәдімгі суға және фитогормондар қосылған суға салса:

     • Кәдімгі су: Калемшелердің тамырлануы баяу жүреді, өйткені фитогормондар жоқ.

     • Фитогормондар қосылған су: Калемшелердің тамырлануы тездетіледі, себебі ауксин немесе цитокининдер тамырлардың дамуын ынталандырады.

   • 2) Алдын ала піспеген қызанақ салынған жәшіктерге піскен жемісті алма салса, ал екіншісіне піскен жемісті салмағанда:

     • Піскен алма: Этилен газын шығарады, бұл қызанақтың пісуін ынталандырады.

     • Піскен жеміс болмаған жәшік: Қызанақ баяу піседі, себебі этилен жоқ.

   • 3) Маусым айында алма (шие, терек) жапырағына абсциз қышқылын сепсе не болатынын талқылаңдар.

     • Абсциз қышқылы: Жапырақтардың түсуін және өсімдіктің өсуін тежейді. Маусым айында абсциз қышқылы жапырақтардың ерте түсіп қалуына себеп болуы мүмкін.

2. Жануарлар мен өсімдіктер гормондарының арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды атаңдар. Салыстыру үшін едәуір көп критерий санын анықтаңдар. Ұқсастықтар:

   • Екеуі де ағзадағы физиологиялық процестерді реттейді.

   • Гормондар клеткаларға белгілі бір сигналдарды жеткізіп, ағзаның барлық мүшелеріне әсер етеді. Айырмашылықтар:

   • Жануарлар гормондары эндокриндік бездерде түзіледі, ал өсімдіктер фитогормондар көбінесе өсімдік бөліктерінде (тамыр, жапырақ) түзіледі.

   • Өсімдік гормондары көбінесе өсу мен дамуға әсер етеді, ал жануарлар гормондарының әсері көбінесе метаболизм, репродукция және иммунитетке бағытталған.

Бағалау

1. Берілген тақырыптардың біріне реферат жазыңдар:

   • Фитогормондардың жануарлар ағзасына және (немесе) микроағзаларға әсері туралы:
     Фитогормондардың жануарлар ағзасына тікелей әсері өте аз. Алайда, фитогормондар микроағзаларға, мысалы, саңырауқұлақтарға әсер етуі мүмкін, себебі олар өсімдіктер мен микроағзалар арасындағы өзара әрекеттесуді реттейді.

   • Саңырауқұлақтарда, төменгі сатыдағы өсімдіктерде (балдырлар) фитогормондардың өндірілуі:
     Саңырауқұлақтар мен балдырлар фитогормондарды шығара алады. Бұл олардың өсуі мен дамуын реттейді және қоршаған ортаға бейімделуіне көмектеседі.

2. Фитогормондардың эволюциялық маңызын бағалаңдар. Неге олар жоғары сатыдағы өсімдіктерде қалыптасты? Фитогормондардың эволюциялық маңызы өте зор. Олар өсімдіктердің өздері мен қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттесуін реттейді. Әсіресе жоғары сатыдағы өсімдіктерде фитогормондар өсімдіктің өсуін, гүлдеуі мен жеміс беруін реттеу үшін дамыды. Фитогормондар осы өсімдіктердің қоршаған ортадағы жағдайларға бейімделуіне және олардың тіршілігін сақтауына көмектеседі.

№6 зертханалық жұмыс. «Ауксиннің өсімдіктерге әсерін зерттеу» Мақсаты: өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың әрекетін талдау. Құрал-жабдықтар: жас бөлме өсімдіктері (пеларгония, циперус немесе кез келген басқа тез өсетін жас өсімдіктер; мүмкіндігінше аналық өсімдіктен вегетативті жолмен көбейтілген; қалемшесін алу үшін шегір гүл немесе циперус жапырағы); ауксин негізінде дайын өсу стимуля торы, дистилденген су; таразы; сынауықтар қоятын түрғы (штатив), сынауықтар, дозатор. Ескерту. №6 зертханалық жұмыс мақсатын орындау үшін таңдалған нысанға байланысты тәжірибелер зертханалық жұмыстан 6-14 күн бұрын жасалуы тиіс

Зертханалық жұмысты жүргізбей тұрып, бөлме өсімдіктерінің өсуін (өркен жаю) бақылау немесе тамыр түзу қарқындылығын (егер өсуді бақылау мүмкін болмаса) бақылау эксперименттерін жасау керек. Әртүрлі препараттармен (ауксиннің % мөлшері өртүрлі) төжірибелер сериясын жасауға болады. Өсіретін зат концентрациясын өзгертіп, бір препаратпен де жасауға болады. Тәжірибе жасау кезінде жұмысты орындаудың бір қиындығы бұл өсіру дәлдігін қолданылатын препарат концентрация- сын сақтау қиын. Сол үшін дозатор мен дистилденген су қажет. Соны мен қатар «бақылау» данасы үшін дистилденген су емес, тұндырылған су құбырының суын пайдалану керек.

құбырының суын пайдалану керек. Жұмыс барысы 1. Ауксин (немесе гормондар қоспасы) әсеріне ұшыраған және бақылау өсімдігінің вегетативті мүшелерінің жағдайын бағалаңдар. 2. Ұзындығын өлшеп, төжірибе кезінде түзілген өркендер мен (немесе) тамырларды санаңдар. 3. Мәліметтерді дәптерге кестені сызып алып толтырыңдар. Тәжірибелік (стимуля- тор типі немесе оның концентрациясы) неме се бақылау данасы Сынауық (осімдік) №№ Өркендер Ұзындығы Саны Тамырлар Ұзындығы Саны 4. Қандай стимуляторлар немесе олардың қандай концентрациясында едәуір дамыған вегетативті мүшелер түзілгенін көрсетіңдер. Фитогормондар әсерінің тиімділігі туралы қорытынды жасаңдар.

№6 Зертханалық жұмыс: «Ауксиннің өсімдіктерге әсерін зерттеу»

Мақсаты:

Өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың әрекетін талдау.

Құрал-жабдықтар:

• Жас бөлме өсімдіктері (пеларгония, циперус немесе кез келген басқа тез өсетін жас өсімдіктер)

• Ауксин негізінде дайын өсу стимуляторы

• Дистилденген су

• Таразы

• Сынауықтар қоятын тұғыр (штатив)

• Сынауықтар

• Дозатор

Жұмыс барысы:

1. Өсімдіктердің бақылауы
Бөлме өсімдіктерінің өсуін (өркен жаю) немесе тамыр түзу қарқындылығын бақылап, бастапқы күйін жазып алыңыз.

2. Тәжірибе материалдарын дайындау
Өсімдіктер мен ауксин ерітінділерін дайындаңыз. Ауксиннің әртүрлі концентрацияларын (0,01%, 0,1%) пайдалану керек.

3. Тәжірибе жүргізу
Әрбір сынауыққа өсімдікті орналастырыңыз және сәйкес ауксин ерітіндісімен өңдеңіз (тек дистилденген су — бақылау тобында).

4. Өсімдіктердің дамуын өлшеу
Тәжірибе соңында өсімдіктердің өркендер мен тамырлардың ұзындығын өлшеп, санын есептеңіз.

Кесте үлгісі:

Сынауық №	Стимулятор түрі/концентрациясы	Өркендердің ұзындығы (см)	Өркендердің саны	Тамырлардың ұзындығы (см)	Тамырлардың саны
1	Ауксин 0.01%	3 см	5	2 см	4
2	Ауксин 0.1%	5 см	7	4 см	6
3	Бақылау (дистилденген су)	2 см	3	1 см	2

Қорытынды:

• Ауксиннің әртүрлі концентрацияларының өсімдіктердің өсуіне әсері байқалды.

• Ауксиннің 0,1% концентрациясы ең көп тамыр мен өркен өсуін тудырды.

• Бақылау тобындағы өсімдіктердің өсуі төмен болды, себебі олар тек дистилденген сумен өңделді.

Тәжірибе нәтижесін талдау:

• Ауксиннің концентрациясы жоғары болған сайын өсімдіктердің өсуі де қарқынды болды.

• Өсімдіктерде тамырлар мен өркендер ауксиннің әсерінен жақсы дамыды, бұл гормонның өсімдіктің өсуін ынталандыру қасиетін көрсетеді.

Қорытынды:

• Ауксин — өсімдіктердің өсуін ынталандыратын стимулятор, оның концентрациясы өсу қарқынына тікелей әсер етеді.

• Өсімдіктердің тиімді өсуі үшін ауксиннің дұрыс концентрациясын таңдау қажет.