2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?

ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

«Абай жолы» эпопеясындағы ономастикалық атауларды қолданудағы шеберлік

Материал туралы қысқаша түсінік

Бұл жоба қазақ әдебиеті пәні мұғалімдеріне, "Абайтану" сабағына қажетті материал болып табылады.

Кенжешева Акканым Алиевна

Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

22 Желтоқсан 2017

562

0 рет жүктелген

Қазақ әдебиеті Баяндамалар, реферат 9 сынып

Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі

770 тг 578 тг

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

«Абай жолы» эпопеясындағы ономастикалық атауларды қолданудағы шеберлік

Кенжешева Акканым Алиевна № 52 негізгі мектеп Ақтөбе қаласы Жаңақоныс ауылы Абай көшесі № 84 Т: 8702 4068467

«Абай жолы» эпопеясындағы ономастикалық атауларды қолданудағы шеберлік

Роман-эпопеядағы жалқы есімдер ұлттың, тілдік ұжымның тарихын, шаруашылық мәдениеті мен дүниетанымын айғақтайды. Шығармадағы бір ғана Абай бейнесі, Абай өмірі арқылы қазақ халқының бейнесі, ұлт дүниетанымы жайында мол мағлұмат алуға болады. Жалпы «Абай жолы» роман-эпопеясы турасында әдебиетшілер де, тілші ғалымдар да аз зерттеген жоқ. Қазақ ғалымдары арасында басқа саланы былай қойғанда, тек тілші ғалымдардың өзі қаламгер шығармашылығын жан-жақты зерттеп келеді. М.Әуезовтің 20 томдық шығармаларының толық жинағындағы қазақ тілінің этномәдени лексикасына тарихи-семантикалық және этимологиялық талдау жасаған профессор Е.Жанпейісов еңбегінде олардың семантикалық топтарын жіктеп, фонемалық, морфемалық, лексикалық жағынан жан-жақты талдап көрсеткен. М.Әуезов шығармаларына нақты ғылыми талдау жасаған академик Р.Сыздық эпопеяның тілі туралы айта келіп: «….«Абай жолы» эпопеясының тілі – шын мәнінде «ой мен сезімге бірдей әсер етерлік» айшықты да әсем тіл екендігі зерттеуші түгіл, қарапайым жай оқырманға да жақсы сезіледі. Әсіресе төлтума тіліндегі «Абай жолының» ғажайып тартымдылығы, сүйсіндірер қасиеті – тілінің поэтикалық феноменінде» деп көрсеткен. Шығармадағы тілдік қолданыстардан бөлек мұндағы жалқы есімдердің өзі халқымыздың тарихы мен мәдениетінен сыр шертеді. Осы тұста профессор Т.Жанұзақ: «Халқымыздың өткен дәуіріндегі тарихын, көрші елдермен жасалған мәдени қарым-қатынасын және әдет-ғұрпын танып-білуде де бұлардың атқарар рөлі аса зор. Өйткені ол атаулардың бәрі – халық тарихы, қоғам өмірімен, адамдардың жеке басы, іс-әрекетімен біте қайнасып, ғасырдан ғасырға ұласып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, кейінгі буындарға мирас болып отырған мәдени мұра, өшпес шежіре, халықтың шынар ой, ұшқыр қиял, данышпандық зердесі мен ұлттық мінез-құлқы, барша болмысының көрінісі» [22,3-4] деген тұжырым жасайды.Жалпы, М.Әуезов шығармаларын зерттеу ғылымның әр саласында қамтылса, «Абай жолы» романы әлемнің 116 тіліне аударылып басылды. Мұның өзі әлем әдебиетіндегі «Абай жолының» биіктігін танытады. Сондықтан болар, француздардың қоғам қайраткері Луи Арагонның: «Эпикалық роман «Абай», менің ойымша, ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі. Бұл роман оқушыға қызықты қиял мен ерен ой өлкесін кездіріп, талай терең толғаныстар тудырады. Бұл шығарма совет әдебиеті туындыларының маңдай алды легінен орын алады деу аздық қылады, әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін шығарманы табу қиын» — деген пікірі ерекше құнды. Себебі шығармада берілген жалқы есімдердің өзі халқымыздың тарихи, мәдени құндылықтарының шежіресі екендігінде дау жоқ. А.Байтанаевтың «Абай жолы» эпопеясын жазудағы М.Әуезовтің шеберлігі жайында жазған еңбегіндегі: «Абай жолы» — барлық көркемдік болмысымен қазақ халқының ұлттық рухын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын бейнелейтін ұлттық эпопея» деген [23, 63 б.] бағасынан қаламгердің бай тілдік қазынасын зерттеудің өміршеңдігін байқаймыз.Сонымен қатар біз сөз етіп отырған нысан тұрғысынан М.Әуезов шығармаларындағы жалқы есімдер – онимдер жүйесін этностың дүниетанымы мен болмысы, шаруашылық мәдениетімен сабақтастыра талдау бүгінгі тіл біліміндегі жаңа бағыттардың мақсаты мен міндеттерін біршама қамти алатыны сөзсіз.Шығармада «отамалы», «мамырдың жұты» немесе «ақ қардың жұты» сынды хрононимдер қаламгердің тілдік қолданысы арқылы берілген бұл сөздер ұлттың дүниетанымындағы жыл он екі ай бойында келетін табиғаттағы амалдың шаруашылыққа тигізетін әсерін аңғарамыз. Этнос өмірі туралы мәлімет топонимиялық аңыз — әңгімелерде де жиі ұшырасады. Жер-су аттары туралы халықтық этимологиялар ел-жұрттың ой-өрісінің, салт санасының, таным-түсінігі мен өткен тарихының көрінісін береді және олар топонимдерді келер ұрпаққа жалғастырудың тәсілі ретінде танылады. М.Әуезов «Абай жолы» романында жер-су атауларына қатысты этнографиялық ақпараттарды атаудың шығу тарихымен байланысын аса сәтті келтіреді, мысалы, Қандар, Жұман қарт т.б. атаулардың халықтық этимологиясы берілген. Шығармадағы осындай жалқы есімдердің қолданылу аясының кеңдігін байқасақ, екіншіден, онимдік бірліктер сол ортаға қатысты кез келген ұғымды білдіруге дайын тілдік таңба екендігін аңғартады.М.Әуезов өз зерттеулерінде Абай Құнанбаев турасында жан-жақты айта келіп, оның азан шақырып қойған аты –Ибраһим, халық арасында – Абай аталса, ендігі бір аты – Телғара деп атағанын айтады. Ибраһим діни таным тұрғысынан түсіндірілсе, Абай есіміне қатысты проф.Т.Жанұзақ: «Абай – есімнің бастапқы түбірі аба сөзі болса керек. Ол тува, татар тілінде, абзыкай, алтай, хакас тілінде абака,якут тілінде абага түрлерінде айтылып, «аға», «үлкен аға», «ата», «қария» мағыналарында жұмсалады. Демек, Абай «үлкен аға, ел ағасы» деген мағына білдірері даусыз» деген [24, 94] пікір айтады. Сондықтан Абай – халықтың жоқшысы, ұлы ақын, халық өмірінің символы ретінде қабылданады. Символдың мағынасын бiрден түсiну мүмкiн емес, ол өз мәнiн бiрте-бiрте ашады және де шығарма мазмұнына сәйкес дағдылы символдық мәннен өзге сипатта да танылады. Ал көркем шығарманың көпшілігінде эстетикалық таныммен бірге діни, мифтік танымның элементтері жиі ұшырасып отырады. Романдағы Қарашоқы атауының көркем суреттелуі санадағы эстетикалық таным деңгейін көрсетеді. Символ — сөздi қолдану шеберлiктiң бiр қыры болса, сонымен қатар, танымдық қызметтi де атқарады. Символдық мәнді білдіруші тілдік таңбалар жазушының идеясын, ойын дәл беріп, шығарманың бейнелiгiн арттыру үшiн қажет. Осы орайда М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы Абай, Құнанбай т.б. антропонимдерді прецеденттi феномендер ретінде, Абайдың қара сөздерін прецеденттi мәтiн ретінде қарастыруымызға негіз бар. Мысалы, романдағы «Бұл күнде Құнанбай өлсе де, құнанбайлық құрымапты » деген мәтіндегі Құнанбай образы арқылы қатыгездіктің, озбырлықтың үлгісін танимыз. Романдағы Жігітек, Көтібақ, Топай, Торғай т.б. ру атаулары Тобықты айналасына жиылған елдік құрылымды құрайды. Сондықтан Тобықты руы елдің басын біріктіруші деген ұғымды білдіріп, «елдіктің», «одақтың» символын аңғартады. Жоғарыда келтірілген этнонимдердің көпшілігі елдіктің символы ретінде ұранға айналған. Ұранға айналған этнонимдер ұлттық рухтың белгісіне айналған. С.Мұқанов: «Есімі ұранға айналған адамдарды қазақ, әдетте, арғы аталарына санайды. Мысалы, қыпшақтар – Ойбасты, керейлер – Ошыбайды, уақтар – Жаубасарды атайды. Ұранға шыққан әйелдер де бар: «Қырық болыс ел болдық» деген Дулат руларының ұраны – Домалақ ана. Бұл жайында айтылатын аңыз бойынша ол сол рулардың түпкі шешесі [25, 238 б.] деген құнды пікір айтады. Романның ономастикалық кеңістігіндегі Итжеккен, Жерсібір атаулары сол тұстағы қазақ халқының санасындағы «тозақ» пен «азаптың» символына айналған прецеденттік атаулар. Тіліміздегі мұндай тілдік бірліктерге «байланған» ақпараттар арқылы этностың мәдениеті мен тарихы жайында, танымы мен рухани болмысы турасында мол мағлұмат алуға болатыны ақиқат. Осы аталған лингвоментальды құбылыстың басқа қырын алатын болсақ – жаңа дәуірде этностың үнемі өзгеріп тұратын когнитивтік кеңістігінде, этнотілдік санасында жаңа өзгеше ономастикалық концептілер мазмұны өздерінің кумулятивтік қызметі негізінде пайда болғанына куә болып отырмыз. Ал ұранға айналған кейбір этноәлеуметтік атаулар бір этностың шеңберімен шектелмейді, себебі, кейбірінің этностың ментальды-когнитивтік кеңістігінде прецедентті ономастикалық концепті ретінде тұрақты орны бар. Мысалы, «Абай жолындағы»: Арғынның «қос дөңгелек» таңбасы, Керейдің «ашамай», Найманның «шөміш» таңбасы деп көрсетілген ру таңбалары тұтас бір тайпалық одаққа, географиялық жағынан тұтас белгілі бір аймаққа ортақ таңба екендігін білдіреді Шығармадағы берілген топонимдік атаулардың барлығы индивид пен тілдік ортаның таным түсінігіне, шаруашылық мәдениеті мен болмысына тікелей қатысты болып келеді. Осының өзі этностың ментальді дүниесінен мол ақпарат берсе, топонимдік атаулардың ішінде оронимдердің де лексика-семантикалық мәні жоғары екені даусыз. Шығармада кездесетін Орда тауы, Аралтөбе, Шақпақ, Қазбала, Байқошқар жондары, Шыңғыстың бөктерi, Ұлы тау, Алатау, Ақшоқы бөктерi, Ақшатау т.б. оронимдер мен олардың құрамындағы тау, төбе, жота, жон, бөктер халықтық терминдер семантикасы өз бойында тек географиялық атаулардың мазмұны туралы ақпарат жинап қоймай, сонымен бірге сол географиялық ортаға байланысты ұлттық таным мен тарихи, мәдени дүниеліктердің шежіресі іспеттес халықтық білім кешені болып келеді. Қандай да бір кезеңге тән тарихи құндылықтарды білдіретін лексикалық бірліктердің, әсіресе, жалқы есімдердің семантикасынан сол кезең жайындағы нақты әлеуметтік, мәдени білімдер жүйесін анықтап алуға болады. М.Әуезов «Абай жолы» эпопеясында басқа да тілдік тәсілдермен бірге жалқы есімдер арқылы ұлттық мәдениеттің ақиқат болмысын жасайды. Осы арқылы жазушының тілдік дүниесі мен таным дүниесі айқын көрінеді. Суреткер өз шығармасында топонимдік атаулардың тілдік табиғаты арқылы сол заманның шынайы болмысы мен тарихи бейнесін жасау ерекшелігін көрсетеді. Шығармада Шыңғыс тауына қатысты көптеген мәдени-тарихи, тілдік ақпараттар берілген, мысалы, Шыңғыс желі шаруаның досы, қойдың құты, Шыңғыс, Қыдыр, Қызылшоқы, Борлы сияқты балақ таулары да, адыр-қатпарлары да ауыл-ауылға толы еді деген мысалдардан Шыңғыс тауына қатысты этнолингвистикалық, этимологиялық ақпараттардың үзіктерін аңғарсақ, бір жағынан сол тұстағы тілдік ұжымның танымындағы Шыңғыс тауының этноқұрылымға, оның шаруашылық мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігіне ерекше әсері болғанын көрсетеді. Ұлттық мазмұнды білдіретін прецедентті атаулардың ішінде қазақ лингвомәдени болмысына тән әулиелі жер аттарын, әулие есімдерін білдіретін мұндай агионим, агиотопонимдер жиі кездеседі: Кіші әулие немесе Әулиетас, Қоңыр әулие. «Абай жолы» романында берілген жер-су атаулардың негізі Абай өскен ортамен, Семей өңірінің жер-су атауларымен тығыз байланысты. Мысалы, Бұғылы, Ақшатау, Қырғыз шаты, Жәнібек, Тезектің Қарашоқысы, Қазбала,Байқошқар, Шақпақтың жотасы, Жыланды, Көкен тауы, Шұнай, Доғалаң, Орда, Семейтау, Қарауыл, Хан тауы, Көп-Сақау, Балта-Орақ, Қандар, Қырық үйлі, Өртеңнің сарша биігінен Тезектің Қарашасы, Тоқымтыққан Боқай т.б., сондай-ақ, Талдыбұлақтағы Ақылбай ауылы; Бақанас, Байқошқар – бұл өңірдегі Тобықтының ең үлкен өзені; Бұл өлке кейде «Бауыр» деп аталатын, кейде «Байғабыл»деп аталатын тұстастау қоңыр адыр болушы еді; Бақанаспен қатар ағатын Жәнібек суы бар деген мәтіндердегі географиялық атаулар сол кездегі ономастикалық кеңістіктегі ақиқат өмірде кездескен нақты географиялық нысаналардың атауын суреттеген.«Абай жолы» романында кездесетін жалқы есімдердің ішіндегі жиі қолданылған онимдер кісі есімдері болса, сонымен бірге географиялық нысан ретінде қала атауларының да қолданыс аясы кең, тарихи фактілерге негізделген: Семей, Кереку, Қарқаралы, Омбы, Петербор, Москва т.б. Жалпы көркем шығармада түрлі тілдік тәсілдердің көмегі арқылы автор дүниенің эстетикалық бейнесін жасайды. Оны қабылдау жазушының жеке тілдік дүниесі арқылы суреттеліп, тілдік қоғамдастықтың дүниетанымын түсінбей жүзеге аспайтыны белгілі. М.Әуезов те «Абай жолында» көркем шығарманың эстетикалық бейнесіне ерекше мән берген. Дегенмен, нақты тарихи кезеңді, сол тұстағы болмысты нақты беруді басты назарда ұстаған. Жоғарыда келтірген қала атауларымен қатар көше атауларын да шынай бере білген. Мұндай атаулар сол уақыттағы өткен оқиғалар мен оның нақты себептері туралы құнды деректер береді. Романдағы қала, көше атаулары бірнеше функцияда қолданылады, бастысы – мекен-жайлық, яғни нақты деректік ақпарат. Сонымен қатар сол тарихи кезеңдегі еліміздің қала кеңістігі атаулары: Мир-Құрбан, Колпаковский, Сельский, Гурде көшесі, Нарым, Сергиополь, Старо-кладбищен көшелері, Розовая аллея, Ташкент аллейі, Никольский шіркеуі тіл, мәдениет алуандылығын көрсетеді. Бұл жердегі жалқы есімдердің атауларынан сол кезеңдегі тілдік ұжымның дүниетанымы мен болмысына тән тілдік, тілдік емес ақпараттарды алуға болады. Сонымен қатар топонимдік атаулар өзіне қатысты ақпараттық блоктар мен этимологиялық мәнге, функционалдық-стилистикалық ерекшеліктерге ие болып табылады. Көркем шығармаларда кездесетін ономастиконда мол мәдени ақпаратқа ие, өзіндік уәжділігі мен шығу тарихы бар, шығарманың құрамдас маңызды компоненті ретінде антропонимдердің атқарар қызметі зор. Романда 700 жуық антропонимдер кездеседі. Олардың әрқайсысы дерлік мәдени семантикаға бай, жасалу уәжділігі де әр алуан ұлттық лингвомәдени ақпаратты жинақтаушы тіл дік бірліктер. Шығармадағы антропонимдердің басым көпшілігі ұлттық негіздегі қазақ есімдері: Әбдірахман, Барлас, Байкөкше, Сүйіндік, Тәкежан, Бөжей, Ысқақ, Оспан, Кәкітай, Дәркембай,Мағаш, Көкбай, Базаралы, Сүгір, Қамқа, Кеңгірбай, Шөже, Ізғұтты, Көгадай, Жангөбек, Наймантай, Беріқара, Тымақ, Балпаң, Қиқым, Маңғаз, Шаянбай, Керімбала, Торымбала, Мамырқаз т.б. негізінен тарихи тұрғыдан таныс, өмірде ақиқат болған тұлғалар. М.Әуезов романның негізгі тиегі етіп Абайдың образын ала отырып, сол тұстағы ұлттық болмысты, халықтың тарихын, мәдениетін, дүниетанымын кейіпкер өмірімен тығыз байланысты бейнелейді. Шығармадағы Құнанбай бейнесі де сол тұстағы рубасылары мен шонжарлардың арасындағы беделі биік, әмір мен бұйрық иесінің символы ретінде танылады. Ал Шүкіманның Әйгерім атану себебінен бағалауыштық сипат пен эстетикалық компоненттер арқылы қазақ халқының әйел сұлулығының символы ретінде қалыптасып, прецеденттік есімге айналған, екіншіден, антропонимдердің лингвомәдени ақпараттарды жинақтаушы тілдік таңба екенін байқаймыз. Ал романдағы Ұлжан, Зере, Ділдә, Тоғжан есімдерінің мазмұны мен этимологиялық сипатынан ұлттық таным мен мәдениеттің өзіндік ерекшелігін айқын аңғартады және әрқайсысының қоғамдастықтағы орны, беделі, қадір-қасиеті туралы нақты суреттеп, Абайдың эстетикалық таным деңгейіндегі Тоғжанның бейнесі қазақ әйелінің ұлттық болмысына тән сыпайылық пен әсемдікті бейнелеген. И.Б. Ходыреваның пікірінше, автор тарапынан жалқы есімдерді дәл таңдап, талғаммен қолдана білу мәтіннің эмоционалды-экспрессивті мәнін ерекше [26,44] айқындайды. Көркем мәтін материал ретінде және ақпараттарды сақтау мен жеткізуші ретінде коммуникативтік қызмет атқарады. М.Әуезовтің «Абай жолы» романы жалқы есімдерге ерекше бай екендігі, әсіресе, ондағы антропонимдердің лексика-семантикалық қызметі жоғары екендігі байқалады. Екіншіден, шығармадағы антропонимикон екі жақты уәжділікті айқындайды: бірінші, өмірде болған, тарихи уәжі бар кісі есімдері, екіншіден, аталмыш шығарманың мәтінімен уәжділік ассоциативтік байланысы бар антропонимикалық жүйенің жасалуы. Шығарманың басты кейіпкерлері көркем мәтінге ерекше нақыш беріп, авторлық позицияны айқындауға мүмкіндік береді және шығарманың ономастикалық кеңістігінің тарихи уәжділігіне айрықша қызмет етеді. Шығармадағы этноәлеуметтік мазмұндағы атаулар ежелгі қазақ қауымының туыстық, генеалогиялық байланыс ұғымына қатысты пайда болып, ол халықтың санасында, дүниетанымы мен рухани мәдениетінде кең көрініс тауып, тілдік бірліктер арқылы вербалданған. Романда қазақ халқының тарихи, ірі этнонимдік бірліктерімен қатар генонимдер мен патронимдер кең қолданыс тапқан:Тобықты, Ырғызбай,Уақ, Бура, Найман, Жалықбас, Бәсентиін, Матай, Әнет, Керей, Мұрын, Сыбан, Бошан, Шоқантай Топай, Торғай, Көтібақ, Жуантаяқ, Сақ-Тоғалақ, Көкше, «Жаман Тобықты»өздерін «Жөкең» деп атандырған; Бұғылы болысындағы Қарамырза,Тасболат және Есболат дейтін қалың елдердің өте жиі отыратын төр жайлауы; Мамайдың ең үлкен руы – Мырзаның бай-бағланы және шақырды. Бұл мысалдардан Тобықты руы мен басқа ру-тайпалардың туыстық, генеалогиялық байланысын аңғарамыз. Қазақ халқына тән ру атауларының әрқайсысы қоғамдық, географиялық тұрғыдан да, әлеуметтік жағынан да мәдени, тарихи ақпараттарға ие тілдік таңба. Онда бүкіл қоғамдық сананың таным-түсінігі, болмысы көрініс тапқан. «Абай жолы» роман-эпопеясында кездесетін ұлттық этноәлеуметтік атаулар да сол қоғамдық ортаның мәдени-шаруашылық тәжірибесінен мол ақпарат береді. Романдағы Жiгiтек, Көкен, Үйсін, Дулат, Арғын, Найман, Ноғай, Каракесек т.б. тәрізді ру атаулары өз бойында белгілі бір қоғамдастыққа байланысты аялық білімдер жүйесін жинақтап, прецедентті атау ретінде ұлттың ментальды дүниесі туралы мәдени ақпараттардың қоймасы қызметін атқарады. Ұлттық когнитивті сананы иеленуші белгілі бір этностың өкілі реципиент (қабылдаушы) ретінде ешқандай қиындықсыз ұлттық-прецедентті есімді қабылдайды, себебі ұлттық санадағы реципиент ұлттық мазмұнды прецедентті есімде жинақталған, сақталған ақпараттарды бірден ұғып, күмәнсіз түсінеді. Ал өзге мәдениет өкілі, мәселен, қазақ ұлттық-прецедентті есімді не мүлдем түсінбейді, не шала-пұла түсінеді, себебі аялық білімі қазақтың ұлттық аялық біліміне сәйкес келмейді. Шығармадағы Ырғызбай, Борсық, Көкше, Көтібақ, Бөкенші Торғай, Топай, Әнет т.б. этнонимдері бір географиялық ортадағы этностық құрылым жүйесін көрсетсе, екіншіден, этностың шежіресіне қатысты мәдени ақпараттарды белгілейді. Этноәлеуметтік атаулардың әрқайсысында түрлі мәдени ақпараттар бар, олардың генетикалық сипаты, пайда болу тарихы мен шежіресі жайында этимологиялық, этнографиялық зерттеулер арқылы мол мағлұмат алуға болады. Оның кейбірін мәтіннің мазмұны арқылы анықтай алсақ, кейбірі жабық код күйінше ақпараттық қорды иеленіп отыр. «Абай жолы» романындағы этноәлеуметтік атаулардың мол қолданылуы сол тұстағы ел аумағын құрайтын этностың даму тарихын айғақтайды. Абай дәуіріндегі тайпалық одақтардың құрамын, қалыптасып, мемлекеттік құрылым ретінде дамып келе жатқан онимдердің қатарын толықтырады. Тілдік ұжымның танымы, қоршаған ортаны қабылдауы, ұлттық өмірлік тәжірибені санаға сіңіруі этностың тарихы мен мәдениеті, шежіресі туралы ақпаратты шынай бере білу қаламгердің шеберлігіне де байланысты. Мәселен, «Ырғызбай», «Олжай», «Топай», «Торғай», «Айдос» тәрізді ру ұрандарының семантикасы мен «көз таңба», «ашамай», «шөміш» тәрізді ру таңбаларының сипатынан этностың бірігу идеологиясын аңғарамыз.Мұндай құндылықтар сол халықтың сан ғасырлық өмір тәжірибесі мен мәдениетінен, шаруашылығынан, дәстүрінен мол ақпарат береді. Қазақ халқының ментальды дүниесіне тән ру, тайпа, ата, тек, жеті ата, ел, жұрт, сүйек, жүз, алаш, аталас т.б. атауларда ұлттық қазына мен мол мұра жатыр. «Абай жолы» эпопеясының ономастикалық кеңістігінде негізгі топтар – антропонимдік, топонимдік бірліктерден өзге ономастикалық өрістің шет аймағында орналасқан атаулар көптеп кездеседі. Олар: зоонимдер, космонимдер мен өнер туындылары атаулары – (ән, күй, өлең, ұлттық ойын т.б.). М.Әуезов халық өмірінің негізгі кәсібі – мал шаруашылығына қатысты этномәдени ақпараттарды шығарма мазмұнымен тығыз байланысты суреттеген. Шығарманың ономастикалық аясын талдағанда көркем дүниедегі зоонимдік қатардың мол екендігін байқадық: Найманкөк Құлабесті, Аймаңдай, Аққұйрық, Теңбілкөк, Ақтабан,Торжорға,Таңбалы ат тәрізді атаулар Абай өмір сүрген ортадағы жылқы ішінде «таңдаулы» деген ұғымды сипаттап, зоонимдік қатарды толықтыратын ономастикалық концептінің ішінде «Сәйгүлік», «Тұлпар» концептілеріне тірек атаулар болып тұрғаны ақиқат. Мұндағы жылқыға қойылған атаулардың әрбірінен оның өзіне тән белгілері мен түр-түсіне, сипаты мен ерекшелігіне қатыстылығын айқындауға болады. Ал мұндай тілдік бірліктер өз бойында ақпараттық қор жинақтап, көркем мәтінде болсын, тарихи мәтінде болсын белгілі бір коммуникативтік қызмет атқарады. «Абай жолы» романындағы ономастикалық аяны құраушы мәдени концептілердің бір тобы ән, күй атаулары. Этностың мәдени болмысы мен сан ғасырлық өнерін бейнелейтін бұл атаулар романның өн бойынан жиі кездеседі. Бұл халықтық дәстүр шығармада былай берілген: «Саймақтың сары өзені», «Қос қыздың жылағаны», «Бозторғайдың шырлағаны», «Топайкөкті», «Шырайлым», «Ақ қайың», «Көкқаулан», «Мақпалқыз»,«Жанбота», «Жиырма бес», «Қарға», «Баянауыл», «Гауһартас»,«Жамбас сипар», «Қозы көш», «Қаракөз» сынды әндердің тілдік ұжым үшін өнер өркениетінің негізі ретінде этникалық мәдениет пен ментальды ұғымның нақты болмысын беріп тұр. Абайдың өз жан тебіренісі«Бурылтай», «Айттым сәлем, қаламқас!», «Алыстан сермеп», «Көзімнің қарасы «Қор болды, жаным», «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да» т.б. сынды атаулардан аңғарылады. Ал «Татьяна хаты», «Стенька Разин», «Ермак», «Бродяга» сияқты ән атаулары сол тұстағы қазақ даласына келіп жеткен орыс халқының әндері де кеңінен айтылатынын аңғартады. Бұл құбылысты шығармадағы басқа да онимдік қатарлардың қолданыс аясынан да аңғаруға болады. «Абай жолы» романының ономастикалық аясының кеңдігін сол кездегі мекеме, газет атауларымен қатар хадис атаулары да жиі қолданылатындығын байқалды: Уездная школа, Гоголь атындағы кітапханада, Кремль,Государственный банк, Русско-киргизское училище, УчительскаяСеминария, Пятиклассное городское училище, медресе атаулары -Шарх Ғабдолла, Қосмешіт, Тасмешіт, Қазақмешіті, Бұқарай Шариф, Мирғарат, Шайхүлісләм медреселері сол тұстағы тілдік ұжымның танымындағы хадис атауларынан сол кезеңдегі халықтың діни білімінің жоғары екендігі көрінеді. М.Әуезовтің «Абай жолы» романының ономастикалық кеңістігін алып қарасақ, мұндағы әрбір жалқы есімнің мәдени-тарихи құнды фактілермен сабақтастығын байқаймыз. Көркем шығармалардағы онимдер мен оны қолданудың әдістерін зерттеу түрлі стильдік мақсаттар мен шығармашылық әдіс-тәсілдерді айқындауға мүмкіндік береді. Ақиқат өмірде болған, феномен ретінде қалыптасқан антропонимдерді өзі өмір сүрген дәуір мен ортасы, болмысы мен оған қатысты тарихи деректерді нақты жүйелей отырып, автор соған сай тарихи-көркем шығарма жасайды. «Абай жолы» эпопеясы осы тұрғыдан алғанда тарихи деректерді толықтыра түсетін, осы тарихи кезең мен рухани құндылықтар туралы ұғымымызды тереңдететін, нақты өмірдің өзінен алынған материалдарға өте бай шығарма. «Сөйлейтін» есімдердің қатарына М.Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Құнанбай, Абай, Әйгерім т.б. есімдерін алуға болады. Бұл турасында профессор Қ.Жұбанов: «Тіл – адамзат тарихының қоймасы тәрізді. Жердің тарихын білем дегендерге белгілі бір тәртіппен бірінің үстіне бірі орналасқан қатарлар арқылы із қалдырып, жердің геологиялық дамуының кезеңдерін көрсететін жер қабаттары тәрізді тілдің де әрбір кезеңі даму тәртібіне сай тілде қаланып, қалыптасып сақталады» [27,170] деген пікір айтады. Сондықтан әдеби шығармалардағы ономастикалық атаулардың семантикалық түбін , оны оқырманның таным деңгейімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңда қызықты тақырыпқа айналуда. Романдағы ономастикалық атауларға жасалған лингвомәдениеттанымдық талдау көрсеткендей, жалқы есімдердің мағыналарында пайда болған және имплициттік формада бекітілген мәдени коннотациялар мәдениет типтерімен және олардың ескі әдет-ғұрыптар сияқты таңбалық көріністермен қатысты қаралады. Мысалдардағы автордың тобықтылар деп отырғаны осы этноәлеуметтік одақты құрайтын ырғызбайлар, жігітектер, бөкеншілер, торғайлар, топайлар, қара батырлар, көкшелер, яғни тобықтылар .Мұндай құбылысты айқын аңғару үшін пайдаланылатын мәтіндік деректердің көзі – көркем әдебиет. Басқа да тілдік таңбалар тәрізді жалқы есімдер де «өзінің пайда болған» кезеңінен бастап этностың тарихы мен дамуының кейінгі кезеңдерінде ақпараттықмедиа құралдың қызметін атқарады. Шығармада сол тұстағы идеологияда рулық қоғамдастық ру ақсақалдарын құрмет тұту сияқты көріністерден де байқалады. Мысалы, Құнанбайдың анасы – Зерені халықтың, исі Тобықтының құрмет тұтуы, ырғызбай руының кемеңгер қариясы ретінде сыйлауы, оған үлкен шаңырақ иесі ретінде табынуы қарт әженің әділдігі мен мейірімділігіне ғана емес, сонымен қатар, тіпті ең алдымен осы жүйенің сақталуымен де байланысты. Шығармада Құнанбаймен татуласқан Бөжейдің Зеренің үйіне келіп отырып, оны «біздің анамыз», яғни тайпа анасы деп атауында да үлкен мән бар. Уақ этноатауының семантикасына жасырынған «қырық үйлі» деген ұғымның өзінде бізге белгісіз мәдени ақпараттар бар. «Абай жолы» романындағы ономастикалық атауларға жасалған лингвомәдениеттанымдық талдау көрсеткендей, олардың дүниетанымының негізінде пайда болған таңбалық көріністермен қатысты қаралады. Мысалы, – Сүйіндік аға, осы мына сіздің жердің алдындағы Қарауыл дейтін жалғыз биік не себепті Қарауыл атанды екен? – деді. Сүйіндік: –Кім білсін, шырағым! – дей түсіп, аз отырып – Е, Тобықты мен Матайдың шабуылы, жаулығы қалған ба? Сондағы қуғыншы мен жортушының бірі қойған аты-дағы. Өзі өзге таудан бөлініп, айдалада оқшау барып тұр ғой. Содан қарауылдамай, қайдан қарауылдасын! – деді деген мысалдан Қарауыл атауына қатысты ескіден келе жатқан мәдени ақпараттардың көмескіленуін байқаймыз.Мұндай құбылысты романдағы «Базарлы – Тәкежан дауы»деген тіркестен де байқауға болады. Расында, бұл даудың астарында этносқа белгілі, ұлттық тартыс жатыр. Ал мәтін түзушілік қызметті сөз еткенде көркем шығармадағы кейбір мәтіннің өзі ономастикалық атауға тәуелді болады. Себебі кейбір жалқы есімдер мәтіннің семантикасына ерекше сипат береді. Мысалы, романдағы:Ақшоқыда күзден бері жазу соңында болған Мағаш Африкада Ніл дариясы бойындағы бір үлкен ерлік істі жыр етіпті деген мәтіндегі Ніл дариясы– «Медғат-Қасым» поэмасының негізгі өзегі. Өйткені поэманың оқиға желісі Ніл дариясының бойында өткен. Бұл мәтін мен тілдік таңбаның, оның ішінде біз сөз етіп отырған ономастикалық атаудың мәтін түзуші қызметінің мол екендігін байқатады. Сондай-ақ «Абай жолы» романында берілген: Тайлақбай құдығы атауы да мәтіннің негізгі өзегі ретінде мәтін семантикасын ашып тұр. Жер бетінде өмір сүріп келе жатқан барша халықтың даралық «менін» бейнелейтін айшықтар ғана сақталып, тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа ауысады. М.Әуезовтің «Абай жолы» романының ономастикалық кеңістігіне қатысты қарастырылып отырған онимдік жүйе, семантика, символизм мен этноәлеуметтік, прагматика атаулары осы пікіріміздің дәлелі. Ұлттық эстетиканы зерделеу халқымыздың өнерге, әсемдікке деген көзқарасын білдірумен қатар, ойталғам, тәжірибе, мәдениет жайлы ұғымдардың этнос өмірінде қалыптасуынан хабардар етеді. Халық өмірінде эстетиканың орасан үлгілері сақталған. Кісі есімдері адам санасындағы дүниені танып білудің эстетикалық таным деңгейімен де тығыз байланысты. Бұл турасында ғалымдар: «Особое значение имеет изучение эстетической характеристики имен собственных, так как обозначение денотата – действующего лица – именем собственным в художественном произведении носит осознанный характер, а следовательно, включает элемент эстетичности. Этим определяется важность изучения процесса номинации в ономасиологическом аспекте с целью изучения познания закономерностей художественной лаборатории писателя, его мастерства, а также освещения проблемы информированности текста» [31,79 ] деген пікірді жиі айтады. Жалпы көркем шығармадағы жалқы есімдерді эстетикалық тұрғыда талдау – поэтонимдерге қатысты ең өзекті мәселенің бірі. Ол шығармадағы сөздік қолданыс пен мәтін құрылымымен және сөз бен образдың байланысымен тығыз байланысты. Сондай-ақ, онимдердің эстетикалық сипатына талдау жасау ұлт мәдениеті, дүниенің тілдік бейнесі, ұлттық сөз әдебі және т.б. ұғымдарға иек арта отырып, ұлт өкілдерінің дүниетанымы, ақыл-ойы, дүниені танудағы тілдің рөлі және ұлттық мәдени құндылықтарды сақтау тәрізді маңызды ерекшеліктерді ашуға ықпал жасайтыны белгілі. Әсіресе халықтың көркемдік-эстетикалық танымын, айналасындағы гармония мен сұлулықты тілмен жеткізген образдар дүниесін білдіруде әрбір сөздің орны, салмағы, қысқасы, тағдыры бар. Сөз тағдырына көп фактор әсер етеді. Соның бірі – ономастикалық атаулардың ұрпақтан-ұрпаққа этностың өткені мен тарихы, болмысы мен мәдениеті турасында ақпарат беру қызметі. Демек, мәтін лингвистикасы,

Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!

Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!