АБАЙ ТАҒЫЛЫМЫ – АДАМИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ӨЛШЕМІ

АБАЙ ТАҒЫЛЫМЫ – АДАМИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ӨЛШЕМІ

Енсенова Еркин Толентаевна

№1 Алматы Қазақ мемлекеттік гуманитарлық педагогтік колледжі

қазақ тілі мен әдебиет және әдістемелері пәндік циклдік комиссиясының төрайымы және оқытушысы

Алматы қаласы

Аңдатпа: Абай Құнанбаевтың шығармашылығы - бұл бүкіл қазақстандықтардың меншігі ғана емес, ол әлемге ерекше! Өз халқына аса құрметпен қараған адам ғана қазақ мәдениетінің маңызды тірегіне айналған керемет шығармашылық нәтиже жасай алады. Абайдың көзқарастары қазақ халқының мүдделерімен, адамгершілік мұраттары мен даналығымен, қазақ зиялыларының шығармашылық жетістіктерімен, дүниежүзілік ойдың жетістіктерімен ұштастырылды.

Аннотация: Творчество Абая Кунанбаева-это не только собственность всех казахстанцев, но и уникальное для мира! Только человек с особым уважением относится к своему народу, может сделать замечательный творческий результат, ставший важнейшим опорой казахской культуры. Взгляды Абая сопряжены с интересами казахского народа, нравственными идеями и мудростью, творческими достижениями казахской интеллигенции, достижениями мировой мысли.

Abstract: Abay Kunanbayev's Creativity is not only the property of all Kazakhstanis, but also unique for the world! Only a person with special respect for his people can make a wonderful creative result, which has become the most important pillar of Kazakh culture. Abay's views are associated with the interests of the Kazakh people, moral ideas and wisdom, creative achievements of the Kazakh intelligentsia, and achievements of world thought.

        Абай мұрасы - қазақтың ең қасиетті қазынасы. Абай өзінің халқымен мәңгі бірге жасайды. Ғасырлар бойы қазақ елін жаңа биіктерге, асқар асуларға шақыра береді. Абай мұрасы біз үшін мәңгілік. Ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұлы ақынды ұлықтаған “Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан” атты 2020 жылдың 9 қаңтарында жарық көрген мақаласын Қазақстан халқы ыстық ықыласпен қабыл алды. Президентіміз бұл шараға үлкен назар аударып, мұның бәрі тек той тойлау үшін емес, ой-өрісімізді кеңейтіп, рухани дамуымыз үшін өткізуіміз керек дейді. Биыл ұлы, ойшыл aқынымыз Абaй Құнaнбaйұлының туғaнынa 175 жыл.

Абай барлық зұлымдық пен надандықты жоққа шығарып, саналы түрде өз халқының адамгершілік мәдениетінің негізін қалады, ол түркі мәдениетіне де таралды. Бұл табиғи! Өйткені, мораль болмаған жерде мәдениет болмайды! Абайдың нақышына келтіретін, жұмсақ, патриоттық, бірақ көзге көрінбейтін, бейнелі, бірақ егжей-тегжейлі қайталанбас өлең ұйқастары қазақ халқының өмірінің бүкіл ерекшелігін көругемүмкіндік береді. Абай шығармашылығы - ағартушылықта, трансформациялық жұмыста, адамның рухани дамуында көрген жаңа өмірдің нышаны. Абай шығармашылығы казіргі таңда баға жетпес асыл қазынамызға айналды. Ол өз өмірін поэзияға арнады, халқының ауыз әдебиетін терең зерттеді. Қазақ халқының керемет ұлы Абай Құнанбаевтың бейнесі әлі күнге дейін әлем елдеріндегі көптеген көрнекті жазушылардың, суретшілер мен ақындардың назарын аударуда.

Қазақ әдебиетінің дамуының жарты ғасырға жуық кезеңі оның есімімен байланысты, оның еңбегінде 19 ғасырдың екінші жартысындағы ұлы революциялық оқиғалар қарсаңындағы идеялар мен ойлар жинақталған.

Абайдың қазақ халқының тарихындағы алатын орны өте зор. Абай - қазақ әдебиетінің классигі, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы. Ол қазақ әдебиетін орыс классиктерінің тамаша аудармаларымен байытып, қазақ халқының рухани мәдениетінің өсуіне өз үлесін қосты. Абай Құнанбаев әдеби шығармаларымен ғана емес, азаматтық позициясымен де танымал болды. Ол талант пен композитор иесі. Бірнеше қазақ халық өлендерінің авторы. Қазақ әдебиеті үшін Абай ұлы дара талант иесі.

Абай өзінің көзі тірісінде күллі қазаққа мәшһүр болған Жан. Оның ұлылығы құдіреті оның ақындығында. Сол ақындық қуатын талабы барлардың бойына сіңіруі Абай ұлылығын асқақтата түскені баршаға аян. Қазақтың өлең сүйер жастары үшін Абай - ұстаз, ақындық мектеп қалыптастырған ұстаз. Жалпы әлем әдебиетінде ежелгі дәстүрді білетін ақындар дәстүрді бір қалыпқа салу мақсатында ақындық мектеп ұйымдастырған. Ал Абайдың ақындық мектебіне келер болсақ, негізінен мұндай құбылыс қазақ әдебиеті тарихында Абайға дейін де, Абаайдан кейін де болып көрген емес. Әлбетте, бірі – үйретуші, енді бірі үйренуші болған ақындардың мектебі жайы бір басқа. Негізінен өз жанынан өлең шығарған өнерлі жас інілерін ортаға алып, оларға тақырып беріп, өзара сыннан өткізіп, толық мағынасында ақындық мектеп қалыптастыру - Абай тұлғасын тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлем әдебиеті тарихында ерекше даралай алатын құбылыс болды.Абайдың ақындық құдіреті өз айналасына орасан зор әсерін тигізді. Абай шығармашылығында адам мәселесі басты орын алады. Бұл мәселені зерттеуде екі сәтке назар аудару керек. Ең алдымен, Абай шығыс философиясының дәстүрлерін дамытуды алға тартты. Батыс философиясынан айырмашылығы, ол философиялық жүйені құруға, әлем, әлемдік ғарыш туралы ілімді құруға көп көңіл бөлді, бастау, логика, гносеология мәселесін зерттеді, қоғам, мемлекет, этика, т.б. туралы ілім құрды, Шығыс философиясы ең алдымен адамның, адамның жан-дүниесін, жүрегін, психологиясын зерттеді. Егер Батыс философиясы рационалистік негізде болса, онда шығыс ойшылдары мәселенің психологиялық, эмоциялық, сезімтал жағына көбірек көңіл бөлді. Осы мағынада Абай шығыс философиясының дәстүрін жалғастырды. Ол философиялық жүйені құрмаған, адамды зерттеуге өз назарын аудартты, адам өмірінің мәні туралы ойлады, жақсылық, жақсылық пен жамандық, әдемі және т.б. туралы түсінді. Абай қазіргі адамдары сынай отырып, Абай Құнанбаевтың асыл мұралары бүгінгі жас ұрпаққа тәрбие құралы іспеттес. Абайдың ұлағатты сөздерінің бүгінгі заманымыз үшін көкейкестілігі, ақын шығармаларынан жастарымыз қандай тағылым алуы тиіс екендігі жөнінде ой бөліскім келеді.

Абай Құнанбаевтың қара сөздері бүгінгі жас ұрпақтың бағыт алатын темірқазығына айналуы қажет деп ойлаймын. Абай өзінің қара сөздері арқылы қазақтың әрбір баласын ұлт­жанды азамат етіп тәрбиелеуге, адами мінез-құлықтарды дұрыс қалыптастыруға ша­қыр­ды. Оның қазынасы – парасатты патриотизмнің мектебі, халқын, ұлтын, дінің. тілін қадірлеудің негізі. Абайдың қара сөздері ұлы ақынның терең мағыналы философиялық ойлары -даналық дүниені тарататын асыл қазынамыз іспеттес. Казіргі таңда жастарға ар-ұят мәселесін жоғары қоюға, адамгершілікті насихаттауда осы қара сөздердің тигізетін ықпалы өте көп. Абайды оқыту балабақшадан басталып, мектептегі үйірме сағаттар саны көбейтіліп, жоғары оқу орындарында Абайтану пәні жалғасын тапса екен деймін. Абайды білген жас өркен, өмірде кетігін тауып, бір кірпіш болып қаланатынына сенім білдіремін.

Жастарымыздың көзі ашық болсын десек, ұлы Абайды оқу­дан, ақын өлеңін жаттаудан ешқашан жалықпауымыз керек. Казіргі таңда Абайдың мол мұрасы қазақ ұлтының, болашақ егеменді еліміздің жастарының білімі мен парасаттылығын қалыптастыруға қызмет етеді. Оның шығармаларындағы әрбір ой-тұжырым әр жастың бойында халқына, елі мен жеріне деген патриоттық сезімді орнықтырады. Сондықтан Абай Құанбаев еңбектерінің нәрін жас ұрпақтың санасына сіңіру және өмірлік азығына айналдыру – ұлтты жаңғыртуға жол ашатын маңызды қадамның бірі деп білемін!

Ғалымдардың зерттеуі бойынша, Абай өз заманын, қазақ қоғамын,  мәдениетін, экономикалық жағдайын тарихшы немесе  өнертанушы болып айтпаған, ақын болып сөзден сурет салып, сөз кестесін, өлең өрнегін құрастырады. Осылардың бірі - өз халқының рухани мәдениетіне қатысты.

Қортындылай келе Абай отандық тарихымыз бен әдебиетімізде аса көрнекті орын алады. Абай қазақтың ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалады. Абай есімі дүние жүзі халықтары әдебиетінде Шекспир, Пушкин, Гетелермен қатар тұрады. Ақынның мол әдеби мұрасы тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың рухани қазынасы саналады.

Біздер , оқытушылар, осы ұлы Абайдың мұрасын үнемі есімізде сақтап, жас ұрпақты тәрбиелеудеміз. Абайдың мұрасы мәңгілік!

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Абайдың өлеңдер жинағы 1998 жыл Алматы баспасы

2. "Қазақ тілі мен әдебиеті" журналы

3. М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Мұқаметханов, А.Нұрқатов, М.Мырзахметов, Ө.Күмісбаев, т.б. ғалымдар еңбектерінің абайтану ілімін дамытудағы қызметі туралы еңбектері.

4.    Абай.Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Алматы,

    1961 ж., 267 б.

5. А.Абдрахманова. «Абай – дана ақын». Алматы .// Ұлағат, № 6, 2007 ж., 123

6. Р. Сыздық. «Абайдың сөз өрнегі». Алматы, «Санат», 1995 ж.

7. Е.Ахмерова . «Абай және бизнес». Алматы. // Ұлағат, № 3, 2008 ж. 98 б.

8. Д.Омаров. Абайтану «Білім алу». Алматы., 2002 ж., 155 б

9. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1967ж. – 305 б.

10. А.Нұрқатов Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы, 1966.-337 б.

11. Ахметов З. Дәстүр // Абай. Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы: Атамұра, 1995. – 720 б.

12. Шаңбай Т. Жанр// «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 2001. -720 б.

13. Дүйсенов М. Қазақ лирикасындағы тақырып пен көркемдік шешім //Кітапта: Жанр сипаты. – Алматы, 1971. – 270 б.

14.Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жалын, 1995. – 384б.

15. Шәкәрім. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.

16. Атымов М. Жанр және компазиция //Кітапта: Жанр және шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1968. – 348 б.