Абай."Ескендір " поэмасы

Пәні: Қазақ әдебиеті

Сыныбы: 9 «а»

Оқыту тілі: қазақ тілінде

Мерзімі:14.02.18

Сабақтың тақырыбы:

Абай Құнанбаев. «Ескендір» поэмасы

Сабақтың мақсаты:

Абай Құнанбаевтің «Ескендір» поэмасы туралы біліп, зерттеушілік диалог арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру.

Сабақтың міндеттері:

1. Поэманың мазмұнын талдай отырып, негізгі тақырыбы мен идеясын таныту. Поэманың сюжеті шығыстық болғанымен, мән-мағынасы Абайдағы өзекті ойдан келіп шыққанын меңгерту. 
2. Оқушыларды жаман мінез-құлықтардан, іс-әрекеттерден сақтандырып, адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу. 
3. Әр оқушының сын тұрғысынан ойлап, ой қорыта және қорғай білуге қол жеткізу.

Сабақтың нәтижесі:

1. «Ескендір» поэмасы туралы түсініктері кеңейеді;

2. Абайдағы Ескендірдің келбеті туралы біледі;

3. Поэманың мазмұнын талдай отырып, негізгі тақырыбы мен идеясын біледі;

4. Жаман мінез-құлықтар мен адамгершілікке тән қасиеттерді айыра біледі.

Сабақтың табыс критерийлері:

1. «Ескендір» поэмасы туралы түсініктері талдау,

2. Поэмадағы кейіпкерлердің образын аша біледі.

3. Поэмадағы негізгі кейіпкер туралы мәлімет алады.

4. Жаман және жақсы қасиеттерді көрсете біледі.

Сабақтың түрі:

Жаңа сабақ. Жеке жұмыс, жұппен жұмыс, топпен жұмыс.

Сабақтың әдіс-тәсілдері:

Сыни тұрғыдан оқу мен жазуды дамыту технологиясының элементтері, талдау, жинақтау, сұрақ-жауап, Инсерт әдісі, «Миға шабуыл» әдісі, «Үнсіз қадам» әдісі, т.б.

Көрнекілігі:

Тақырыпқа қатысты суреттер, флипчарт, түрлі-түсті маркер,

Сабақта қолданылған құралдар:

интербелсенді тақта, компьютер.

Пән аралық байланыс:

тарих, сурет

Сабақтың барысы:

40 минут

САБАҚТЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ

МҰҒАЛІМ ӘРЕКЕТІ

ОҚУШЫ ӘРЕКЕТІ

Ұйымдастыру кезеңі

Ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру

1. Сәлемдесу.

2. Психологиялық дайындық.

“Мен саған...” тренингін өткізу.

1. Оқушылар дөңгеленіп шеңбер құрады, бір-бірлерімен амандасады.

2. “Мен саған...” тренингі арқылы оқушылар бір-біріне тілек білдіреді.

І. Білу.

1. «Ой шақыру» әдісі.

Үй тапсырмасын тексеру.Сынақ

1. Абай: «Тегінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ», - деп нешінші қара сөзінде жазды?
А) Алтыншы сөзінде;
В) Отыз үшінші сөзінде;
С) Он сегізінші сөзінде;
Д) Жиырма бесінші сөзінде;
Е) Он тоғызыншы сөзінде.
2. «Қазақтың классикалық әдебиетінің атасы, қазақ поэзиясының күн шуақты асқар биігі» деген сөздің иесі кім?
А) А. Байтұрсынов;
В) Ш. Құдайбердіұлы;
С) С. Сейфуллин;
Д) М. Әуезов;
Е) З. Ахметов.
3. Қай қара сөзінен?
«Жас бала анадан туғанда 2 түрлі мінезбен туады».
А) Жетінші;
В) Он сегізінші;
С) Он тоғызыншы;
Д) Отыз бірінші;
Е) Отыз сегізінші.
4. «Қазақтың бас ақыны – Абай Құнанбаев. Одан асқан бұрын - соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» деген сөздің авторы кім?
А) Ш. Құдайбердіұлы;
В) А. Байтұрсынұлы;
С) С. Сейфуллин;
Д) М. Әуезов;
Е) М. Жұмабаев.
5. Абайдың қара сөздерінің саны қанша?

А) 44

В) 43

С) 42

Д) 45

Е) 47

6. Абай оқыған медресе?
А) Ахмет - Риза медресесі;
В) Медресе Мухаммадия;
С) Медресе Рахманқұли;
Д) Медресе Расуля;
Е) «Ғалия» медресесі.
7. Абайдың руы кім?
А) Найман;
В) Керей;
С) Тобықты;
Д) Уақ;
Е) Дулат.
8.Абай неше ағайынды болған?

А) 6 В) 7 С) 8 Д) 9 Е) 11

9. Абайдың немере інісі кім?

А) Оспан

В) Тәңірберді

С) Шәкәрім

Д) Абылай

Е) Мағауия

10. Абай қай жылы дүниеден өтті?

А) 1903

В) 1904

С) 1905

Д) 1906

Е) 1909

Топқа бөлініп алайық.

Қағаз қиындыларымен бөлінеді.

Абай тобы.

Ақын, сазгер,аудармашы,қарасөз шебері,жазушы,композитор

Ескендір тобы.

Ашкөз,жауыз,қанішер,соғыс,тойымсыз,қатал,

Аристотель тобы.

Ғұлама, байсалды, әділ
Ғалым, ақыл иесі, қазы,таразы

2. «Миға шабуыл» әдісі.

Мұхтар Әуезов былай деген: «Асыл сөзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе!»

- Жақсы, балалар, Абайдың неше поэмасы бар?
- Дұрыс, балалар, Абайдың 3 поэмасы бар екен.
- Біз бүгін сол поэмалардың бірі "Ескендір" поэмасымен танысамыз.
- Жалпы, балалар, поэма дегеніміздің өзі не?

Оқушылардың жауаптары:

Дұрыс жауаптарын табады.

1.С

2.Д

3.А

4.В

5.Д

6.А

7.С

8.В

9.С

10.В

- Абай поэмалары: "Ескендір", "Масғұт", "Әзім әңгімесі".

"Поэма" - грек сөзінен шыққан, "туынды" деген мағынаны береді, өлеңмен жазылады

ІІ. Түсіну.

Видеоролик көрсетіледі.

Топтық жұмыс.

Абай тобы.

1. «Ескендір» поэмасы туралы.

Шығыс ақындары Фирдоуси, Низами, Науаилардың суреттері көрсетіледі.

- Абай поэмаларының ішіндегі елеулісі де, ақынның гуманистік ой-пікірін тереңірек танытатыны да – «Ескендір». «Ескендір» — поэмасы, зерттеушілердің пікірінше, 1900 – 1902 жылдар аралығында жазылған. Қазақ әдебиеттану ғылымында Абайдың «Ескендір» поэмасы назира түрінде Низамидың «Ескендір — намасының» негізінде жазылған деген пікір айтылып келеді.
- «Ескендір» — поэмасы Шығыс елдерінде «Ескендір Зұлқарнайын» деген атпен тараған, Еуропаға Александр Македонский деген атпен белгілі қолбасшының өмірі жайлы аңыздар негізінде жазылған. Ескендір тақырыбын Еуропа ақындарына қоса, Шығыстың Фирдоуси, Низами, Науаи, Жәми сияқты ақындары да жыр еткен.
- Абай бұл тақырыпты өзінен бұрынғы ақындар үлгісінің ешқайсысына бұрмай, өзінше жырлаған. Ақын Ескендірдің өмірбаяндық деректерін дәл келтіреді де, оның дүниежүзін күшпен жаулап алмақ болған қанқұмар саясатын сынауға ауысады. Соған орай поэмаға жас кезінде Ескендірдің тәрбиешісі болған ұлы ғалым, гуманист Аристотельді кіргізеді. Поэма әділдік пен жауыздықтың тартысына құрылады. Поэма аңыз сюжетін сақтағанмен, ақын оны өмір шындығына жақындатып, реалистік негізде суреттейді.

- "Ескендір" поэмасының сюжетін алғаш рет неміс романтикалық әдебиетінің көрнекті ғалымы болған француз Альберт фон Шамиссо Талмудтан алады. Шамиссодан В. А. Жуковский 1844 жылы аударады. Мұнда А. Македонскийдің қырып-жоюы туралы жырлайды. Бұл сюжет Абайды да қызықтырады. Абай сюжетінде өзгеріс бар. Поэмада Ескендірдің аты-жөнін, әкесін, тұрған жері мен патшалығын, Ескендірдің ұстазы - Аристотельді қосады. Абай шығармасы тұпнұсқаға ұқсас. "Ескендір" поэмасы 4 тармақты 42 шумақтан тұрады.

Ескендір тобы. Ескендір Зұлқарнайын немесе ІІІ Ұлы Александр(көне грекше: Ἀλέξανδρος Γ' ὁ Μέγας, лат. Alexander III Magnus, 20 шілде б.з.б. 356 ж.ш. — 10 маусым б.з.б. 323 ж.ш.) — Аргеадтар (Теменидтер) әулетінен шыққан б.з.б. 336 жылдан бастап Ежелгі Македонияның патшасы, әлемдік державаның басшысы, адамзат тарихының ең ұлы қолбасшыларының бірі^[1].

Оның жорықтарының қазақ даласына байланысты тұстары жайында «Қазығұрт: аңыз бен ақиқат» атты кітапта жазылған.

«Жалғыз ғана қазақ арасында емес бүкіл Шығыс әлемінде Ескендір Зұлқарнайын деп аталып кеткен кісі – македониялықтардың әйгілі қолбасшысы Александр Македонский.»

Александр шын мәнінде Филипп патшаның ұлы, «Македонский» деген қосымша есімі, ал Шығыс халықтарының арасында осы қолбасшының қос мүйізі бар екен деген лақап тарап кеткен. Сондықтан ол Зу-ль-Карнейн («Қос мүйізді») аталыпты.

Осы Зұлқарнайын, яғни Македонский патша да қазақ даласын жаулап алуға құмар болған көрінеді. Ол қол астындағы жауынгерлерге қарағанда әлденеше есе көп әскері бар Дарий патшаны күйрете жеңген соң өзі жаулап алған жерлердің көбінде қала тұрғызып, грек-эллин мәдениетін енгізе бастайды. Оның күл-талқан етіп жойып жіберген қаласының бірі Кир қаласы – Кирополис. Осы қаланың қай тұста екені, яғни нақтылы орны қайда екені ғалымдардың арасында әлі күнге дейін дау туғызып келеді. Дегенмен көпшілік ғалымдар оны қазіргі Қоқан қаласының маңында немесе Ходжент қаласының орнында болған деген тұжырымға тоқтайды. Қазіргі кезде анықтама деректерде осылай көрсетілген. Македонский осы өзі жаулап алған Азия аймағында тез арада-ақ өз есімі берілген онға жуық қала тұрғызыпты. Соның бірі Александрополис немесе Александрия-эсхата (Шеткі Александрия). Ғалымдар осы қаланы да Ходжент қаласының маңынан немесе дәл орнынан іздейді. Археологтар қазба жұмысын жүргізіп көргенде жер қыртысынан Александр заманынан бұрынғы дәуір мәдениетінің де бұйымдары кездескен. Мүмкін ол бұрынғы Кирополистың қалдығы болар. Біздің осы бір Сырдария өзенінің бойына салынған Александр қаласының тарихын тәптіштеп жатқанымыздың да сыры бар. Өйткені, Македонский жорығының қазақ даласына қарай жасаған бағыты осы маңнан онша қашыққа бармаған. Бұл ең шеткі қаласы еді. Ал басқалары Александрия Арийская (Герат), Окс өзеніндегі Александрия (Термез немесе Куляб маңында), Александрия Маргиланская (қазіргі Байрам Али) Бактра қаласының маңындағы Александрия, т.б.

Македонскийдің жорығына байланысты оның соңғы рет өтіп, тауы қайтқан соң шегінген өзені жөнінде тарихи жазбалар бар.

Аристотель тобы. Аристотель (көне грекше: Ἀριστοτέλης; б. з. б. 384 ж., Стагира (Орталық Македония), Халкидики түбегі — б.з.б. 322 ж. 7 наурыз^[1], Халкида, Эвбея аралы) — ежелгі грек философы, Платонның шәкірті, Ескендір Зұлқарнайынның (Ұлы Александр) ұстазы, «адамзаттың бірінші ұстазы» деген құрметті атаққа ие^[2][3].

Ол ғылым мен парасаттың көптеген тақырыптарын жүйелі әрі жан-жақтылы зерделеп, жаратылыс пен өмірдің түрлі құбылыстарына нақты ғылыми зерттеулер жасап, артына сүбелі еңбектер жазып қалдырды. Аристотель ғылымның көптеген саласының алғашқы негізін қалады, олардың арасында физика, метафизика, поэтика, театр, музыка, логика, риторика (шешендік өнері), саясат, этика, эстетика, биология, зоология және экономика қатарлылар айрықша аталады. Ол қалдырған философиялық пайым жүйесі мен ғылыми зерттеу дәстүрі кейінгі мұсылмандық және христиандық мәдениетке, шығыс-батыс өркениетіне айрықша ықпал етті. Қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлы өзінің «Ескендір» поэмасында Ескендірдің көзтоймастығына салыстырмалы Аристотельдің ғажайып даналығын айқын сипаттайды.

Аристотель ең алғаш этика, эстетика, логика, ғылым, саясат және метафизика сияқты мәселелерді толық қамтитын жан-жақты философиялық жүйені құрды.

Биология ғылымдарында ол жасаған кейбір зерттеулердің дұрыстығы тек ХІХ ғ. ғана расталды. Аристотель - Гиппократтың шәкірті.Аристотель жануарлар денесінің еркін қозғалысын мидың басқаратынын, сүйекқаптың маңызын, жүрек пен қан тамырлар байланысын дұрыс түсініп, жүйкені басқа мүшелерден ажырата білді.

Аристотель мұсылман ғалымдарына да жете таныс болды. Көптеген шығармалары орта ғасырда араб тіліне аударылды. Шығыс ойшылдары Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина, Ибн-Рушд қатарлы Аристотель танушы, Аристотель ілімін жалғастырушы ойшылдар мұсылман перипатетиктері Аристотельді зерттеу мен ғаламды философиялық және ғылыми тануды қатар жалғастырды. Аристотель құрметтеліп «Бірінші Ұстаз» ("The First Teacher" المعلم الأول) деп дәріптелді. Ал, екінші ұстаз – түркі-қыпшақ ойшылы Әл-Фараби болатын.

Оқушылар интербелсенді тақтадан слайдты көреді.

- Ескендір-Зұлқарнайын - Александр Македонский – белгілі қолбасшы. 

ІІІ. Қолдану.

Жеке жұмыс.

1. Абайдың «Ескендір» поэмасына жоспар құру.

Тақтада жоспар рет-ретімен құрылмаған.Соны орнына қойып, дұрыс құрамыз.

Поэма желісі бойынша жоспар құру.
Жоспар:
1. Ескендірдің тегі, патшалығы, жорықтары
2. Жорықтағы бұлаққа кездесуі
3. Ескендірдің бұйрығы
4. Күзетшінің сыйлығы
5. Аристотель шешімі
6. Ақын өсиеті

Оқушылар поэманы жатқа айтады.

ІҮ. Талдау (анализ).

Салыстыр. Ескендір мен Аристотельді салыстыру (Венн диаграммасы қолданылады) 

- Абай поэмасындағы Ескендір бейнесіне сипаттама беру.
- Аристотель кім? Ол поэмаға неліктен енгізілген? (Анықтама беру)

Аристотельге мінездеме беру:
Ғұлама, байсалды, әділ
Ғалым, ақыл иесі, қазы

2) Венн диаграммасын қолданып, Ескендір мен Аристотельді салыстырады.

Оқушылар Аристотельдің поэмаға не үшін енгізілгені туралы ойланып жауап береді.

Ү. Жинақтау (синтез).

Ой толғау» стратегиясы.

Оқушыларға «Өмір толғаныстары»  тақырыбына 3 минуттық эссе жазады (7-8 сөйлем):

Таразының ,қу бас сүйектің, алтын-күмістің суреті көрсетіледі.

ҮІ. Бағалау.

• не ұққанын,

• өзіне ұнаған жерлерін,

• несімен ұнағанын,

• қандай қорытындыға келгенін,

• өз ойларын,

• нені әлі де білгісі келетінін жазады.

Үй тапсыр-масын беру

- «Масғұт», «Әзім әңгімелері» поэмаларын оқу.

- Мүмкіндігің келсе, поэма желісі бойынша сурет салу. 

Қоштасу

- Сабақ соңын поэманың соңында айтылған Абайдың өз сөзімен аяқтау.

 
Ақылсыз өзін мақтап былжырайды, 
Бойыңа өлшеп сөйлесең, нең құрайды? 
Жақсы болсаң, жарықты кім көрмейді, 
Өз бағаңды өзіңнен кім сұрайды?! 

- Сау болыңыздар!