"Адам генетикасы және экология" авторлық бағдарлама

Алматы облысы Білім басқармасының
Жамбыл ауданы бойынша Білім бөлімі мемлекеттік
мекемесінің
«Наурызбай батыр Құтпанбетұлы атындағы орта мектебі»
коммуналдық мемлекеттік мекемесі

биология пәні мұғалімі Бухатова Гульфайруз Советовна

Адам генетикасы және экология

2023 ж

1. ТҮСІНІК ХАТ
Бұл курс бағдарламасы оқушыларға қосымша тереңдетілген түрде білім берудің бір бөлігі.
Биологиядан оқу бағдарламасына сай «Тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары» және
«Адам генетикасы» тарауларын оқығанда алған білімдерін әрі қарай жетілдіру мақсатында
оқытылады.Тұқым қуалаудың жан-жақты салаларын зерттейтін генетика ғылымы биология
ғылымдарының ішіндегі ең бастысы болып табылады.Сондықтан биологияның басқа тараулары
осы ғылымға үлкен өзеннің көп салаларындай келіп тоғысады.Соның ішінде антропогенетика
адамның тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиетін зерттейтін генетиканың бір саласы.
Соңғы жиырма жылдан астам уақытта генетика саласында қарқынды серпіліс болды, зерттеудің
негізгі бағыттары адам геномының құрылымы мен жұмысының молекулалық негіздері саласына
ауысты. Адамның ДНҚ нуклеотидтерінің тізбегін ашуға, жеке гендерді анықтауға,
хромосомаларды картаға түсіруге, ДНҚ фрагменттерін оқшаулауға ,клондауға және бірнеше рет
синтездеуге, адамның тұқым қуалайтын ауруларының қатысуын анықтауға мүмкіндік беретін
заманауи геотехнологиялар әзірленді. Жаңа пән-геномика қалыптасты, оның зерттеу нысандары
тек адам геномдары ғана емес, сонымен қатар адам денсаулығы мен оның тіршілігін қамтамасыз
ету үшін маңызды вирустардың, өсімдіктер мен жануарлардың,микроорганизмдердің геномдары
болды.
Генетика ғалымдары адамның ДНҚ-сымен жұмыс істеу және жасушалық технологияны
қолдану кезінде белгілі бір жауапкершілік дәрежесін, сондай-ақ адамның этикалық және
моральдық нормаларын ескереді. Олар ДДҰ мен Еуропа Кеңесі мен ЮНЕСКО жанындағы
Халықаралық биоэтика комитеттерінің назарында болатын биоэтиканың негізгі ережелерін
басшылыққа алады, биоэтика постулатына сәйкес адамның ДНҚ-сы мен жасушаларын қолдану
донорлардың келісімімен қатаң реттеледі, ал тұқым қуалайтын материалға араласу адамның
физикалық, психикалық, эмоционалдық денсаулығын бұзбауы керек. Жоғарыда айтылғандар
оқушылардың назарын жалпы білім беруден гөрі адам генетикасын егжей-тегжейлі зерттеуге
аудару қажеттілігін көрсетеді. Ұсынылған курс 10- сынып оқушыларының антропогенетиканың
негізгі мәселелерін білуге деген ұмтылысын қанағаттандыра алады, сонымен қатар барлық
оқушылардың адам дамуы мен өмірінің генетикалық негіздері туралы түсініктерін кеңейте алады.
Курстың мақсаты: Оқушыларды әлеуметтендіру, жоғарғы оқу орындарына дайындау үшін терең
білім беру, өмірде өзі игеретін мамандыққа баулу.
-оқушылардың генетикалық білімдерін кеңейту, жүйелеу, дамыту.
-адам онтогенезінде болатын генетикалық заңдылықтар туралы оқушылардың білімдерін кеңейту
және тереңдету. Оқушыларда антропогенетиканың қазіргі жағдайы және оның даму
перспективалары туралы түсінік қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
 Адамның генетикалық зерттеу объектісі ретіндегі ерекшеліктерін көрсету.
 Адамның ДНҚ-мен және жасушалық материалымен жұмыс істегенде моральдық,
медициналық және құқықтық аспектілерімен таныстыру.
 Гаметогенездің және ұрықтанудың генетикалық негіздерін айқындау. Адамның
көбеюіндегі негізгі проблемалармен және олардың мүмкін болатын шешімдерімен
таныстыру.
 Адам гаметогенезінің кезеңдерін түсіндіру.Адамның жынысын саралаудың генетикалық
механизмдерін түсіндіру.
 Ағзалардың қалыптасу механизмдері, сыни кезеңдер, адамның эмбриональды дамуына
әртүрлі факторлардың әсері туралы түсінік беру.
 Адамда әртүрлі тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын қалыптан тыс белгілерді
қалыптастырудағы мутагендік факторлардың рөлін ашу. Оның генотипінің тұтастығын
сақтайтын механизмдердің маңыздылығын түсіндіру
 Антропогенетикада қолданылатын жаңа әдістердің мүмкіндіктері туралы, адамдағы тұқым
қуалайтын аномалияларды босанғанға дейінгі және босанғаннан кейінгі
диагностикалаудың рөлі туралы түсінік беру.
 Адам популяцияларында болатын генетикалық процестер туралы білімді кеңейту және
тереңдету.
 Тұқым қуалайтын аурулардың сөзсіз дамуы туралы көзқарасты өзгерту.Оларды емдеуде
жаңа бағыт-генотерапияның перспективаларын көрсету.

Пәнаралық байланыс: химия, математика, география, экология,
Курсты ұйымдастыру формасы: дәріс (лекция ), ойын, есептер шығару,
топтық және жұптық оқыту әдістері,интерактивті оқыту әдістері, конференция, жоба.
2.Мазмұндық бөлім
І. Кіріспе(1 сағат)
Антропогенетиканың ғылым ретінде қалыптасуы.Молекулалық генетиканың дамуы. Адам
геномының құрылымы мен қызметін зерттеуде заманауи молекулалық технологияны қолдану.
Геномика, протеомика, транскриптомика сияқты күрделі ғылыми пәндердің қалыптасуы.
Антропогенетика бөлімдері: адамның формальды генетикасы, онтогенетика, адамның
иммуногенетикасы, медициналық генетика, психогенетика, популяция генетикасы, молекулалық
генетикасы, экологиялық генетика.
ІІ.Адам генетикасые зерттеу әдістері (7 сағат).
Адамның генетикалық зерттеу объектісі ретіндегі ерекшеліктері. Генеалогиялық әдіс, оның
мүмкіндіктері мен пайдалану қиындықтары.Егіздік әдіс, оның адамның қалыпты және қалыптан
тыс белгілерін практикалық зерттеудегі рөлі.Хромосома топтары. Цитологиялық әдіс,
хромосомалардың дифференциалды окаскасы.Молекулалық-цитологиялық
әдіс.Антропогенетикадағы биохимиялық әдістер.Антропогенетикалық әдіс-дерматоглифика, жеке
тұқым қуалайтын ауруларды диагностикалаудағы маңызы.Иммуногенетикалық әдіс, оның ата-ана
құқығын орнатудағы және органдар мен тіндерді трансплантациялаудағы рөлі.
Соматикалық жасушаларды будандастыру әдісі, оның мәні және адамның хромосомалық
карталарын құрудағы мүмкіндіктері.
Зертханалық жұмыстар
№1.Адамның генеологиялық шежіре ағашын құру.
№2. Оқушы алақанының папиллярлық өрнектерін линзамен зерттеу
ІІІ.Онтогенездің генетикалық негіздері. (6 сағат)
Прогенез. Адамдардағы спермотогенез және овогенез ерекшеліктері. Бұл ерекшеліктердің
болашақ ұрпақтың денсаулығы үшін маңызы. Адамда ұрықтану процесі. Адамның көбею
мәселелері.Экстракорпоральды ұрықтандыру, суррогат аналар.Эмбриогенездің негізгі кезеңдері.
Эмбриогенездің маңызды кезеңдері. Эмбрионогенездің жасушалық процестері, олардың бұзылуы
және ықтимал салдары. Тератогендік факторлар және тератогенездер. Бағаналы
жасушалар,олардың қасиеттері,құрылымы және түрлері.Эмбриогенезді генетикалық бақылау.
Эмбриональды индукция мен гормоналды реттеудің генетикалық негіздері. Хронологиялық және
биологиялық жас. Постнатальды онтогенездің негізгі процестері: организмнің өсуі мен дамуы,
оларды қамтамасыз ететін жасушалық механизмдер. Онтогенездің бір кезеңі-кәрілік. Тұқым
қуалайтын ақпараттың өзгеруіне байланысты қартаю гипотезалары. Ұзақ өмір сүрудің
мәселелері, өмір сүру ұзақтығындағы орта және әлеуметтік факторлардың рөлі.
ІV.Адамның геномы, генотипі, кариотипі. (3 сағат)
Адам геномының ерекшеліктері. Адам генотипі. Адамдағы аллельді және аллельді емес
гендердің өзара әрекеттесуінің көріністері. Плейотропия және бірнеше аллелизм. Адамның
кариотипі. Аутосомалар және жыныстық хромосомалар. Адамның гемосомалары мен
гетеросомалары. Жынысты анықтаудың хромосомалық механизмі.
Зертханалық жұмыс. Қан топтары және қан құю
V. Адамның аномальды және қалыпты белгілерінің тұқым қуалауы. (3 сағат)
Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы.
Адамдардағы қалыпты және қалыптан тыс белгілердің тұқымқуалауы.
Адамның моногендік, полигендік және мультифакторлық белгілері. Олардың ерекшеліктері.
Адамның сапалық және сандық белгілері.Сандық белгілердің тұқым қуалауындағы оң және теріс
трансгрессия. Адамдардағы белгілердің тұқым қуалау түрлері: тәуелсіз және байланысты тұқым
қуалаушылық, аутосомды – доминантты, аутосомды - рецессивті, жынысқа байланысты, жынысқа
тәуелді, жыныспен шектелген. Митохондрия гендерімен басқарылатын белгілердің тұқым
қуалауы.
Зертханалық жұмыс. Адам кариотипі
VІ. Адам медициналық генетикасының негіздері.( 3сағат)
Адамның тұқым қуалайтын аурулары: моногендік аурулар, хромосомалық синдромдар,
мультифакторлық аурулар, тұқымқуалаудың дәстүрлі емес түрі бар аурулар. Митохондриялық
аурулар. Жалған гермафродитизм.

Тұқым қуалайтын аурулардың алдын алудың негізі ретінде медициналық-генетикалық кеңес беру.
Пренатальды диагностиканың маңызы. Тұқым қуалайтын ауруларға көмек түрлері.
VІІ. Адамның генетикалық бағдарламасына, қоршаған орта жағдайларының және
әлеуметтік факторлардың әсері. (3 сағат)

Табиғи сұрыпталу, әлеуметтік жағдайлар және адам популяциясының генетикасы. Адам
егіздерін зерттеудегі қоршаған орта және тұқым қуалаушылық мәселелері. Евгеника
ғылымы
VІІІ. Гендік инженерия (3 сағат)

Сөредегі мутанттар. Клондау.Гендік инженерия жетістіктері
ІХ. Адам экологиялық генетикасының негіздері. (3 сағат)
Қоршаған ортаның мутагендері: физикалық, химиялық және биологиялық. Адамның денсаулығы
мен көбеюіне әсер етудегі антропогендік фактордың рөлі. Адамның денсаулығы мен көбеюіне
популяциялардағы генетикалық жүктемені көбейту. Жоғары қауіпті топтардың генетикалық
мониторингі.
Вирусқа қарсы препараттарды, емдік вакциналарды және инфекцияға қарсы алдын алу шараларын
жасау мақсатында адам үшін патогенді организмдер мен ауру тасымалдаушылардың геномдарын
декодтау.
Конференция «Генетика және медицина», жоба қорғау. (3сағат)
Қорытынды-қайталау сабағы (1 сағат)

«Адам генетикасы және экология» авторлық бағдарламасының күнтізбелік тақырыптық
жоспары
Авторлық
Тақырыптары
Мақсаты
Сағат саны
бағдарламан
Теори Прак
ың
ялық тикалық
бөлімдері
1-тоқсан
Кіріспе
(1 сағат)

1

2.Адам
2
генетикасын
зерттеу
әдістері. (7
сағат)
3

Антропогенетиканың
ғылым ретінде
қалыптасуы. Зерттеу әдіс
тәсілдері.
Генеалогиялық әдіс.

Егіздік әдіс.

Антропогенетика
ғылымының
тарихымен танысу.
Адам генетикасы маңызын
білу. Оның зерттеу
әдістерін меңгеру
Генеологиялық әдісін
білу.Генеологиялық
шежіре құрастыра алу.

1

1

Егіздер әдісінің ерекшелігін 1
білу.
Цитогенетикалық әдістің
1
ерекшелігімен танысу

4

Цитогенетикалық әдіс.

5

Биохимиялық әдіс

Биохимиялық әдістің
қандай жағдайда
қолданатынын біледі

1

6

Популяциялықстатистикалық әдіс

1

7

Зертханалық жұмыс№1
Адамның генеологиялық

Популяциялықстатистикалық әдісті
меңгеру.
Генетикалық аурулардың
алдын алу шараларын

1

8

2 тоқсан
Онтогенезд 1
ің
генетикалы
қ негіздері.
(6 сағат)
2

Адамның
геномы,
генотипі,
кариотипі.(3
сағат)

Адамның
аномальды
және
қалыпты
белгілерінің
тұқым
қуалауы
(3сағат)

шежіре ағашын
құру.Адамның
генетикалық
ауруларының алдын алу
Зертханалық жұмыс
№2. Оқушы алақанының
папиллярлық өрнектерін
линзамен зерттеу

меңгеру.
Адамның генеологиялық
шежіре ағашын құру.
Алақанның папиллярлық
өрнектерін анықтау.

Аталық және аналық
жыныс жасушаларының
дамуы мен пісіп жетілуін
білу. Ұрықтанудың
маңызын сипаттау.
Эмбриогенездің негізгі
Эмбриогенездің негізгі
кезеңдері.
кезеңдерін меңгеру..
3
Тератогенез. Тератогенді Тератогенезді, тетрагенді
факторлар
факторларды білу
4
Бағаналы
Бағаналы жасушалардың
жасушалар,олардың
мамандану үдерісін және
қасиеттері,
олардың практикалық
құрылымы және түрлері. қолданылуын түсіндіру
5
Постнатальды
Постнатальды онтогенездің
онтогенездің негізгі
негізгі кезеңдерін білу.
кезеңдері және
Процестерін сипаттау.
процестері.
6
Онтогенездің бір кезеңі- Герниталогия –ылым
кәрілік
туралы білу.
1
Адам геномының
Адам геномының
ерекшеліктері.
құрылысын анықтау.
Адам генотипін білу
2
Жынысты анықтауда
Жынысты анықтау
хромосоманың рөлі
механизмдері теориясын
меңгеру
3
Зертханалық жұмыс.
Адам кариотипінің
Адам кариотипі.
идиограммасын жасау,
адам кариотипі мен оның
иықтарының әрбір
хромосомасының жалпы
ұзындығын анықтау
3 тоқсан
1
Тұқым қуалаушылықтың Адамның моногендік,
хромосомалық теориясы. полигендік және
Адамның моногендік,
мультифакторлық
полигендік және
белгілерін білу, сипаттау.
мультифакторлық
белгілері
2

Прогенез.Адамда
ұрықтану процесі.

Адамдардағы
белгілердің тұқым
қуалау түрлері.

Адамда тұқым қуалауда
ата-анадан берілетін
белгілерді талдау.

1

1

1
1
1

1

1
1

1

1

1

1

3

Адам
1
медициналы
қ
генетикасын
ың
2
негіздері.(3
сағат)
3

Зертханалық жұмыс. Қан
топтары және қан құю

Адамның тұқым
қуалайтын аурулары
Митохондриялық
аурулар.
Тұқым қуалайтын
аурулардың алдын
алудың негізі ретінде
медициналықгенетикалық кеңес беру
Табиғи сұрыпталу,
әлеуметтік жағдайлар
және адам
популяциясының
генетикасы.
Адам егіздерін
зерттеудегі қоршаған
орта және тұқым
қуалаушылық
мәселелері.
Евгеника ғылымы

Адамның
1
генетикалық
бағдарламас
ына,
қоршаған
орта
2
жағдайлары
ның және
әлеуметтік
факторлард
ы әсері. (3
3
сағат)
4 тоқсан
Гендік
1
Сөредегі мутанттар
инженерия
жетістіктері. 2
Гендік инженерия
(3 сағат)
жетістіктері

Оқушыларға адам қанының
топтары, тромбоциттердің
құрылысы және олардың
қан ұюдағы рөлі туралы
негізгі түсінік беру
Адамда тұқым қуалайтын
аурулардың түрлерін білу,
тұқым қуалайтын
белгілерді талдау
Митохондрия геномындағы
мутациялармен танысу.
Тұқым қуалайтын
аурулардың алдын алудың
маңызын білу.
Медициналық -генетикалық
кеңес туралы мағлұмат алу.
Табиғи сұрыпталу туралы
білу. Әлеуметтік жағдайлар
және адам популяциясының
генетикасын түсіну.

1

1

1
1

1

Адам егіздерін зерттеудегі
қоршаған орта және тұқым
қуалаушылық мәселелері
білу.

1

Евгеника ғылымы туралы
білу.

1

Сөредегі мутанттар туралы
мағлұмат алу.
Гендік инженерия
жетістіктерін білу

1
1

3

Зертханалық жұмыс.
Азық түліктің қаптамасы
туралы

Тамақ өнімдеріндегі
жапсырмалар мен
белгілерден ақпарат алуды
және алған білімдерін іс
жүзінде қолдануды үйрену.

Қазіргі
1
заман
экологиялы
қ
2
проблемала
р және оның
шешу
3
жолдары.
( 4 сағат)

Физикалық, химиялық
биологиялық
мутагендер.
Вирусқа қарсы
препараттар, дәрілік
вакциналар
Қазіргі заман
экологиялық
проблемалар және оның
шешу жолдары
Конференция «Генетика
және медицина».

Мутагендерді білу.

1

Вирусқа қарсы
препараттар, дірілік
вакциналар туралы білу
Қазіргі заман экологиялық
проблемалар және оның
шешу жолдарын білу.

1

Тұқым қуалайтын
ауруларды анықтау үшін

1

Конференци 1
я

1

1

(1 сағат)

Жоба
қорғау
(2 сағат)

Барлығы

2-3

Жоба қорғау

4

Қорытынды сабақ.
36 сағат

адам генетикасы әдістерін
кешенді қолданудың
маңыздылығын түсіну.
Адам генетикасы заңдары
туралы білімдерін бекіту.
Оқушылардың жасаған
2
жобасын талаптарға сай
ғылыми тұрғыдан
дәлелдеп, қорғай білуге
үйрету; Күнделікті өмірде
қажетті сұраныс туғызатын,
қазіргі заман талабына сай
жаңа бұйым жасап шығару
Алған білімді
1
қорытындылай алады.
30

6

№1. Тақырыбы: Антропогенетиканың ғылым ретінде қалыптасуы.
Мақсаты: Антропогенетика ғылымының тарихымен танысу.Адам генетикасы маңызын
білу. Оның зерттеу әдістерін меңгеру.
Сабақ барысы: Адамның тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиетін зерттейтін
генетика ғылымының бір саласын антропогенетика деп атайды. Адамның биологиялық
пісіп-жетілуі, мінез-құлық қасиеттері тұқым қуалайтын гендердің бақылауында болады.
Тұқым қуалаушылықтың заңдылықтары барлық тірі организмдерде, оның ішінде адам
үшін де бірдей. Адамның көптеген белгілерінің тұқым қуалауы Мендель зандылықтарына
сәйкес беріледі. Адамда да басқа организмдер сияқты доминантты және рецессивті
белгілер бар.
Генетика ғылымы қарастыратын тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің барлық
заңдылықтары адамға да тән болып есептеледі. Себебі ол да тіршіліктің бір түріне (Homo
Sapіens) жатады. Тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі жағынан адамның басқа
жануарлардан айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Бәрінде де тұқым қуалайтын қасиет ұрпақтанұрпаққа хромосома құрамында болатын гендер арқылы беріліп отырады.
Адамның жануарлардан айырмашылығы оның саналылығы мен екінші сигналдық
жүйесінің (системасының) болатындығында, соған байланысты оның сыртқы ортаға
бейімделу мүмкіндігі де мол болып келеді. Жалпы адамзат қоғамда өмір сүретіндіктен
оның эволюциялық дамуында әлеуметтік факторлардың да рөлі бар. Бірақ, біз тек
биологиялық жағын қарастырамыз. Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі —
оның генетикасын зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар.
Олар: жыныстық жағынан кеш-пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының
аздығы; барлық ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома
санының көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір
қайшылық — адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті мен мінезқұлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық, нәсілшілдік сияқты
әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы. Осы аталған қиыншылықтарға қарамастан, кейінгі
кездерде адам генетикасы жедел қарқынмен дамуда. Ең соңғы жаңалықтардың бірі — ХХІ
ғасырдың басында адамның генетикалық кодының шешілуі.
Тапсырма №1. Интернет желісін пайдаланып генетика бөлімдері, антропогенетиканың
ғылым ретінде қалыптасуы және әдіс тәсілдері туралы мәліметтер табу, тірек сызба
құрастыру.

Дескриптор:
-интернет желісін пайдаланады.
-тірек –сызба құрастырады.
-антропогенетика ғылымының негізін біледі
Тапсырма №2. «Серпілген сауал» әдісі
1.Антропогенетика нені зерттейді?
2.Адам генетикасының маңызы қандай?
3.4.
Дескриптор:
-сұраққа толық жауап береді.
-өз ойын жетік жеткізе алады..
Кері байланыс: «Сұрақ ілмегі әдісі арқылы».Сұрақ қою арқылы оқушының
тапсырманы қалай меңгергенін білуге болады.
№2. Тақырыбы: Генеалогиялық әдіс.
Мақсаты: Генеологиялық әдістің ерекшелігін білу.Генеологиялық шежіре құрастыра лу.
Сабақ барысы: Соңғы жылдары адамның тұқым қуалаушылығын зерттеу кеңінен бет
алған және түрлі әдістер қолдана бастаған. Бұл шежіре құрастыру және талдау әдісі. Адам
генетикасын зерттеу әдісі ретінде бұл әдіс ХХ ғасырдың басынан бастап қолданыла
бастады. Шежіре құрастыру мыналарды орнатуға мүмкіндік береді:
-белгілердің тұқымқуалау сипатын (тұқым қуалайтын немесе тұқым қуаламайтын).
-белгілердің тұқымқуалау түрі (аутосомдық доминантты, аутосомдырецессивті, Хтіркескен доминантты немесе рецессивті, Y-тіркескен.
-пробандтың генотипі
- кейінгі ұрпақтың бойында қасиеттің көрініс беру ықтималдығы
Бұл әдістің негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен қасиеттердің немесе аурулардың
тұқым қуалауын оның шыққан тегіне қарай зерттеу жатады. Ол үшін зерттелетін мәселе
бойынша әкесі және шешесі жағынан бірнеше буын бойы мәліметтер жинақталып, соның
негізінде шежірелік сызбанұсқа жасалады. Кейбір белгілер мен қасиеттер кез келген
ұрпаққа беріле алады, яғни доминанттылық жолмен тұқым қуалап, Мендель заңдарына
бағынады. Мұндай жолмен тұқым қуалайтын белгілерге полидактилия (саусақтардың
артық болуы), беттің секпілі, катаракта, шаштың қаралығы және т.б. жатады.
Генеологиялық әдіспен адамның кейбір қабілеттерінің мысалы, музыкаға, шешен
сөйлеуге, математикаға бейімділігі және т.б. тұқым қуалайтындығы анықталған. Ондай
қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Айталық музыкаға қабілеттілік әйгілі Бахтардың
әулетінде болған. Мұндай мысалдарды өзіміздің қазақ дарындыларынан да келтіруге
болады. Ұлы Абайдың әкесі Құнанбай әулетінен тараған ұрпақтардың ішінде ақындар,
сазгерлер, шешен сөйлейтіндер көп болған. Олар: баласы, қазақтың жазба әдебиетінің
негізін салушы — Абай (Ибраһим); немерелері — Шәкерім, Әбдірахман, Мағауия,
Ақылбай және т.б.
Тапсырма №1.«Суреттер сөйлейді» әдісі
1.Төменде берілген шежіре сызбасын пайдаланып, белгінің тұқым қуалау түрін
анықтаңыз.
2.Сызбадағы отбасының барлығының генотиптерін табыңыз.

Дескриптор:
-шежіре сызбасын пайдаланып, белгінің тұқым қуалау ерекшелігін сипаттайды.
-генотиптерін анықтай алады.
Тапсырма №2
«Жақсыдан жаман туса да,
Жаманнан жақсы туса да,
Тартпай қоймас негізге » Құнанбайдың дарындылық қасиетін көрсететін шежірелік карта
құру. Дарындылық қасиеттің берілу белгісі.
Дескриптор
-шежіре сызбасын пайдаланып, белгінің тұқым қуалау ерекшелігін сипаттайды
Кері байланыс:
Аяқталмаған сөйлемдер әдісі
Бүгін мен ....................білдім
Маған .........................қызықты болды
Маған .........................қиын болды
Мен ...........................түсіндім.
№3. Тақырыбы: Егіздік әдіс.
Мақсаты: Егіздер әдісінің ерекшелігін білу.
Сабақ барысы: Бұл әдіс- адам генетикасын зерттеуде бұрыннан бері пайдаланып келе
жатқан әдістердің бірі. Егіздер деп адамда және жалқы ұрпақ беретін сүтқоректілерде
кездесетін бір анадан және бір мезгілде туылатын екі не одан да көп ұрпақтарды
айтады.Егіздер екі топқа бөлінеді:бір жұмыртқалық егіздер немесе монозиготалар және
екі жұмыртқалық егіздер немесе дизиготалар.
Егіздер бір жұмыртқа клеткасынан дамуы үшін бір сперматозоидпен бір жұмыртқа
клеткасы ұрықтанып,одан екі зигота түзілуі қажет. Мұндай егіздер бір-біріне айнымастай
ұқсас болады. Сондықтан олар міндетті түрде бір жынысты, екеуі де ұл немесе екеуі де
қыз болады. Ал, екі жұмыртқа клеткасының екі сперматозоидтармен ұрықтануынан
дамыған егіздер-екі жұмыртқалы егіздер. Олар бір-біріне онша ұқсамайды, себебі әр түрлі
жұмыртқа клеткалары мен сперматозоидтардағы гендердің комбинациясы түрліше болып
келеді. Олардың ұқсастықтары кәдімгі ағалы- қарындастардікі сияқты ғана болады. Әр
түрлі жынысты да бір жынысты да бола алады. Егіздік әдісті белгілердің дамуы үшін
тұқымқуалаушылық пен сыртқы ортаның тигізетін әсерін зерттеуде пайдалануды алғаш
рет 1876 жылы ағылшын зерттеушісі Ф.Гальтон ұсынды. Қандай да бір белгі бойынша
егіздердің ұқсастығын конкорданттылық,ал белгі тек біреуінде болып екіншісінде
болмаса- дискорданттылық деп атайды. Бір жұмыртқалық егіздерде көзге көрінетін
көптеген белгілері бойынша конкорданттылық жоғары болады.Ол үшін егіздердің қан
топтары, қанның ұюы, ферменттер және т.б белгілер пайдаланылады.
Егіздік әдіс сонымен бірге бір қатар ауруларға (туберкулез, эпилепсия, рахит және т.б)
тұқым қуалайтын бейімділігін алдын ала анықтауға мүмкіндік береді.
Бір жұмыртқадан дамыған егіздер әр түрлі орта жағдайларында өскен болса, оларға
сыртқы ортаның тигізетін әсерін байқауға болады . Орта жағдайларының ішінде

физикалық және химиялық жағдайлармен қатар әлеуметтік жағдайларының да рөлі өте
зор.

Белгі
Қан топтары
Қас-қабақтың пішін
Көздің түсі
Шаштың түсі
Қантты диабет
Маймақтық

Конкорданттылық, %
Бір жұмыртқалық егіздер
100%
100%
99,5%
97%
65%
32%

Екі жұмыртқалық егіздер
64%
51%
28%
23%
18 %
3%

Тапсырма. «Т» кестесін толтыру әдісі арқылы егіздік әдістің түрлерін салыстыру.
Біржұмыртқалы егіздер
Бірнеше жұмыртқалы егіздер
Дескриптор:
-Егіздер әдісін меңгереді, кестеге жазып салыстырады.
Кері байланыс: «Инсерт» әдісі арқылы.
«V»Білемін
«-»Мен үшін түсініксіз

«+»Мен үшін жаңа
ақпарат

«?»Мені
таңғалдырды

№4. Тақырыбы: Цитогенетикалық әдіс.
Мақсаты: Цитогенетикалық әдістің ерекшелігімен танысу
Сабақ барысы: Цитогенетикалық әдіс адамның жасушаларында хромосомаларды
(кариотип) микроскопиялық зерттеуге негізделген.
Хромосомалардың құрылымы мен санын зерттейтін ғылым цитогенетика
деп аталады.Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына)
цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш рет 1956
жылы Дж.Тийо мен А.Леван қалыпты жағдайда адамның дене клеткаларында 22 жұп
аутосомалар және бір жұп — жыныстық хромосомалар болатындығын анықтады. Бұл
әдіспен ер адамда жыныстық хромосома гетероморфты (ХУ), ал әйел адамда гомоморфты
(ХХ) болып келетіндігі дәлелденді. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс
клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік туғызады.
Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады. Сондықтан
цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта қолданады.
Тапсырма №1. «Ашық, жабық» сұрақтар әдісі арқылы оқушылар меңгерген тақырып
бойынша сұрақтар қояды.
Дескриптор:
-тақырыпқа байланысты ашық, жабық сұрақтар құрастырады.
-цитологиялық әдістітің ерекшелігін, маңызын талдайды.
Тапсырма № 2. «Өзіңізді тексеріңіз» әдісі.
Тақырып бойынша мысалдар беріледі, оқушылар ол келтірілген мысалдың өтілген
мәтінде бар, жоғын анықтайды. Бұл мәлімет ШЫНДЫҚ па немесе ЖАЛҒАН ба?
1.Цитогенетикалық әдіс егіздерді зерттейді
2.Цитогентикалық әдіс медицинада диагностикалық мақсатта қолданылады.
Дескриптор:
-тақырыпты меңгереді.

-цитогенетикалық әідіс туралы шындық, жалған мәліметтерді ажырата алады.
Кері байланыс. «Бағдаршам» әдісі арқылы.
• Жасыл – мақсатқа қол жеткізілді, сенімді алға жүреді.
• Сары – біршама алға жылжу бар, кейбір мәселелер бойынша табысқа қол
жеткізілді, алайда сенімсіздік бар, кеңес, көмек сұрайды.
• Қызыл – жетістікке қол жеткізбеді, абыржуда, сондықтан ол туралы мұғалімге
мәлімдейді.
№5. Тақырыбы: Биохимиялық әдіс.
Мақсаты: Биохимиялық әдістің қандай жағдайда қолданатынын біледі.
Сабақ барысы: Бұл әдіс арқылы кейбір тұқым куалайтын аурулардың зат алмасу
процесінің бұзылуынан болатынын анықтайды. Мысалы, қант диабеті алкантонурия
(оксидоза ферментінің жетіспеуі) фенилкетонурия (кемақыл), альбинизм (меланин
түзілмейді), т.б. Осы өдісті колдану нәтижесінде 500 аурудың түрі анықталды. Модельдеу
әдісі. Адам генетикасында модельдеу әдісінің екі түрі болады: биологиялық және
математикалық. Тұқым қуалайтын ауруларды биологиялық модельдеу Н.И. Вавиловтың
тұқым куалаудағы өзгергіштіктің гомологтік катарлар заңына негізделген. Жануарларда
кездесетін кейбір ауру тудыратын мутацияның түрлері, адамда да сондай өзгерістер
тудырады. Мысалы, гемофилия, ахондроплазия, бұлшықет месопатиясы, кант диабеті, т.б.
Тұқым куалайтын ауруларды математикалык модельдеудің ауру бала тууының
ықтималдығын анықтауда маңызы зор.
Биохимиялық әдіс
Тапсырма №1. Топтық жұмыс.Сынып үш топқа бөлінеді.
Жоспар бойынша талдау жасаңдар.
1.Мазмұны.
2.Маңызы.
3.Тұқым қуалайтын аурулар.
Дескриптор:
- биохимиялық әдістің, маңызын біледі
-тұқым қуалайтын ауруларды біледі.
Тапсырма №2. “ Ыстық орындық” әдісі. Берілген тапсырмаға байланысты қойылған
сұрақтарға жылдам жауап беру керек, себебі, орындық ыстық.
1.Биохимиялық әдіс дегеніміз не?
2.Модельдеу әдісі деген не?
3.Модельдеу нешеге бөлінеді?
4.5.
Дескриптор:
-биохимиялық әдісті біледі
-биохимиялық әдістің маңызы дұрыс түсіндіреді
Кері байланыс: Аяқталмаған сөйлемдер әдісі
Бүгін мен ....................білдім
Маған .........................қызықты болды
Маған .........................қиын болды
Мен ...........................түсіндім.
№6. Тақырыбы: Популяциялық-статистикалық әдіс

Мақсаты: Популяциялық-статистикалық әдісті меңгеру.
Сабақ барысы: Популяциялық-статистикалық әдіс
Популяциялық-статистикалық әдісті қолдана отырып, тұқым қуалайтын белгілер
халықтың үлкен топтарында, бір немесе бірнеше ұрпақтарда зерттеледі.
Популяция, биологиялық түрдің элементар бірлігі.
Харди-Вайнберг заңы популяцияны зерттеу үшін қолданылады. Заңның мәні:
«Табиғи сұрыптауға ұшырамаған үлкен популяцияларда генотиптер жиілігі
панмиксия жағдайында ұрпақтан- ұрпаққа өзгеріссіз беріледі».
Бұл сізге мутациялық процесті, тұқым қуалаушылық пен қоршаған ортаны
адамның қалыпты фенотиптік полиморфизмнің қалыптасуындағы рөлін, сонымен
қатар аурулардың пайда болуындағы, әсіресе тұқым қуалайтын бейімділігін
зерттеуге мүмкіндік береді. Денсаулық сақтау үшін популяциялық түрлер
деңгейіндегі микроэволюциялық процестердің маңыздылығы тұқым қуалайтын
аурулардың, тұқым қуалайтын бейімділігі бар аурулардың болуымен, сонымен
қатар әр түрлі популяциялардағы генофондтардың сипаттамасымен анықталады.
Популяцияда ген жиіліктерінің тепе-теңдігін сақтайтын механизмдердің
арқасында гендер ұрпақтан ұрпаққа тұрақты беріліп отырады.
Бір рет пайда болған мутация көптеген ұрпақтарға ұрпақтан-ұрпаққа берілуі
мүмкін.Бұл адам популяцияларының полиморфизміне (генетикалық гетерогендікке) алып
келеді. Популяциялардағы гетерозиготалы күйде әртүрлі тұқым қуалайтын
аурулардың дамуына себеп болатын рецессивті аллельдердің көп мөлшері бар
(генетикалық жүк).
Тапсырма №1.«Құпия зат»әдісі
* Популяциялық-статистикалық әдіс * деп жазылған сурет бойынша 5 сұрақ
құрастырыңыз:Бұл не? деп СҰРАМАҢЫЗ
Тапсырма №2. «Салыстыру әдісі.
Әдістерді салыстырып екі ұқсастығы мен екі айырмашылығын анықтаңыз.
Ұқсастығы______________________________,__________________________________
Айырмашылығы_________________________,__________________________________
Дескриптор:
-цитогенетикалық әдіс туралы негізгі мағлұматты айтады
-басқа әдістермен салыстырады.
Кері байланыс: «Табыс сатысы» әдісі: кәдімгі сатының суреті, сатының
1 — баспалдағы Мен………….. БІЛЕМІН
2 — баспалдағы Мен.……………… ТҮСІНЕМІН
3 — баспалдағы Мен…………. ЖАСАЙ АЛАМЫН
№7. Тақырыбы: Зертханалық жұмыс: Адамның генеологиялық шежіре ағашын
құру.Адамның генетикалық ауруларының алдын алу.
Мақсаты: Адам генетикасын зерттеудің негізгі әдістерін сипаттау, шежіре сызбасын
құру.
Сабақ барысы: «Адамның генеалогиялық шежіре ағашын құру»
Тапсырма 1.Адамның тегі туралы сызбанұсқа құрастырғанда қолданылатын шарты
белгілермен танысу.
□ – ер адам;

○ – әйел адам;

□–○–□ – аға, әпке;

□–○ – неке;
□=○ – туыстық неке;
□–○ – баласыз неке;
■ ● – науқас

□–□ және ○–○ – бір жұмыртқалы егіздер;
○–□ – екі жұмыртқалы егіздер;

Тапсырма №2.Есепті шығар және шежіре құрастыр.
Адамда қара көзділік доминантты генмен, ал көк көзділік рецессивті генмен
анықталады.Бір отбасында көк көзді баланың әкесі –көк көзді, анасының көздері қой
көзді.Әкесі жағынан әжесі мен атасы –қой көзді.Анасы жағынан атасы –қой көзді, әжесі
көк көзді.Осы адамдардың генотипін анықта және олардың шежіресін құрастыр.
Тапсырма №3.Осы әдісті пайдаланып, өз шежіреңді құрастыр
Тапсырма №4. Қорытынды жаса
№8. Тақырыбы: Зертханалық жұмыс. Оқушы алақанының папиллярлық өрнектерін
линзамен зерттеу.
Мақсаты: Оқушы алақанының папиллярлық өрнектерін линзамен зерттеу арқылы
папиллярлық немесе саусақ үлгісінің морфологиялық ерекшеліктері туралы түсінік
қалыптастыру; статистикалық әдісті қолдана отырып, папиллярлық немесе саусақ
үлгісінің таралу заңдылықтарын анықтау.
Зерттеу жүргізу әдістемесі
1. бақылау,
2. деректерді жинау,
3. морфологиялық статистика,
4. математикалық статистика,
5. талдау.
Тапсырма №1.Мәтінмен танысу
Пальмоскопия – тері жамылғысы мен алақанның рельефін зерттеу әдісі. Тек медицинада
ғана емес, криминалистикада да қолданылады. Бұл зерттеудің басқа атауы –
дерматоглифика. Алақандағы тері бедері бар, сондықтан оны тарақ деп атайды. Бұл атау
сурет тараққа ұқсайтын болғандықтан пайда болды. Олар әр адамда жеке және өмір бойы
өзгермейтін керемет үлгілерге қосылады. Кейбір туа біткен аурулар, хромосомдық
мутациялар кезінде дерматоглифтік белгілер маркерлер болып табылады.Алақандардағы
өрнектер әрқашан мистикалық мәнге ие болды. Олар бойынша тағдырды болжауға, нақты
адамның ерекшеліктерін анықтауға болады деп есептелді. Алайда бұған дәлел жоқ.

Тапсырма №2. . Оқушы алақанының папиллярлық өрнектерін линзамен қарау.Суретін
салу.
Тапсырма №3. Саусақ іздерін алу.
Ол үшін аяқ киімді тазартуға арналған қарапайым гуталин және губка паралонды аламыз.
Губканы алып, гуталинге батырамыз, саусағымызға ысқылаймыз. Саусақтың бір шетінен
екінші шетіне қарай баяуды бос қағазға басамыз.Алған саусақ іздерін папиллярлық
үлгілердің түрлері салыстыру.
Қорытынды.
Папиллярлық өрнектердің негізгі қасиеттері, оларды жеке тұлғаны анықтау мақсатында
пайдалануға мүмкіндік береді:
1. Даралық (қайталанбастық) әрбір жеке үлгіде оны басқа үлгілерде ерекше ететін
құрылымның айқын белгілерінің жиынтығы болуы. Тіпті денелері белгілі бір дәрежеде
бір-бірімен байланысқан сиамдық егіздердің де папиллярлық үлгілері әртүрлі.
2.Салыстырмалы өзгермейтіндік-уақыт өте келе папиллярлық үлгінің құрылымын
өзгеріссіз сақталады.:
3.Жатырішілік өмірдің үшінші-төртінші айында қалыптасқан үлгі жұмсақ тіндердің толық
жойылуына дейін адамның бүкіл өмірінде өзгеріссіз қалады;
4.Папиллярлық үлгінің өзіндік тұрақтылығы терінің эпидермисінің негізгі қабатының
қалпына келу қабілетімен қамтамасыз етіледі.
5.Адамның кейбір тұқым қуалайтын аурулары мен кариотиптік
бұзылыстарында(хромосомалардың саны, пішіні және мөлшері) саусақтардың,
алақандардың және аяқтардың тері рельефінің құрылымында өзгерістер байқалады.
№9. Тақырыбы: Прогенез.Адамда ұрықтану процесі.
Мақсаты: Аталық және аналық жыныс жасушаларының дамуы мен пісіп жетілуін білу.
Ұрықтанудың маңызын сипаттау
Сабақ барысы: Онтогенез - дараның жеке дамуы немесе дараның зигота түзілуінен
басталып, тіршілігін жойғанға дейінгі дамуы (өлгенге дейін). Онтогенез ұрықтану кезінде
ата–аналарының жыныс жасушаларынан алынған тұқым қуалайтын ақпараттың негізінде
жүзеге асады. Адам онтогенезiнiң келесi кезеңдерге бөлуге болады:
1. Прогенез (гаметогенез);
2. Антенатальдық немесе туылғанға дейiнгi (эмбриональдық және фетальдық);
3. Постанатальдық немесе туылғаннан кейiнгi (репродуктивтілікке дейінгі, репродуктивтi
және пострепродуктивтi);
Адамның антенатальдық онтогенезiн келесi кезеңдерге бөлу қабылданған:
1. Бастапқы-ұрықтанғаннан кейiнгi 1-шi апта;
2. Ұрықтық немесе эмбриональдық (ұрық эмбрион деп аталады)-2-8 апталар;
3. Іштегi нәрестелiк немесе фетальдық (ұрық iштегi нәресте деп аталады)-9-40 апталар.
Прогенез (предэмбриональдық кезең) онтогенездің бастамасы, оған гаметогенез бен
ұрықтану кіреді. Гаметогенез – жұмыртқа жасушасының (овогенез) және
сперматозоидтардың (сперматогенез) түзілу үдерістері. Гаметалардың тіршілік
қабілеттілігі уақытпен шектелген, сондықтан жыныс жасушасының ж