Әдебиеттанудың салалары

Жоспар;

• 1.Әдебиет теориясы

• 2.Әдебиет тарихы

• 3.Әдебиет сыны

• 4.Текстология

• 5. Компаративистика

• 6.Мәдениеттанулық әдебиеттану

• 7. Әдебиеттанудың зерттеу әдістері

• 8.Қортынды

• 9.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Әдебиеттану — әдебиетті зерттейтін ғылым. Ол әдебиет шығармаларын, олардың даму заңдылықтарын, әдебиетке қатысты ұғымдар мен терминдерді, әдебиеттегі стильдер мен бағыттарды қарастырады. Әдебиеттану ғылымы бірнеше салаларға бөлінеді, және әрбір сала әдебиеттің белгілі бір аспектілерін зерттейді.

Әдебиеттанудың салалары төмендегідей:

Әдебиеттану — әдеби шығармаларды ғылыми тұрғыдан зерттейтін кешенді ғылым. Ол әдебиеттің теориясын, тарихын, сынын және өзге де аспектілерін зерттеуді қамтиды. Әдебиеттану арқылы қоғамдағы әдеби процестер, олардың дамуы және әдебиеттегі көркемдік әдістер қарастырылады. Әдебиеттану қоғамның мәдениетін, тілін, рухани байлығын түсінуге үлкен үлес қосады.

Әдебиеттанудың негізгі салалары;

1. Әдебиет теориясы;

Әдебиет теориясы — әдебиеттанудың маңызды саласы, ол көркем әдебиетке тән заңдылықтарды, оның құрылымын, формаларын, жанрларын, поэтикалық ерекшеліктерін зерттейді. Бұл сала әдеби шығармалардың көркемдік құрылымын талдайды, әдебиеттегі негізгі ұғымдар мен терминдер жүйесін анықтайды.

Негізгі зерттеу нысандары:

• Әдеби жанрлар (эпос, лирика, драма)

• Көркем образдар (көркем бейне, кейіпкер, автор бейнесі)

• Сюжет пен композиция (оқиғалардың орналасуы, көркемдік әдістер)

• Әдеби бағыттар мен ағымдар (реализм, романтизм, модернизм, т.б.)

Әдебиет теориясының мақсаты — әдебиеттің эстетикалық мәнін ашу, оның құрылымын түсіндіру, жанрлар мен стильдердің қалыптасуын зерттеу.

Мысалы, қазақ әдебиетіндегі реализм мен романтизм  бағыттарын талдай отырып, шығарманың көркемдік құрылымын терең түсінуге болады.

2. Әдебиет тарихы;

Әдебиет тарихы — белгілі бір халықтың әдеби дамуын, оның кезеңдерін және шығармашылық ерекшеліктерін зерттейді. Әдебиет тарихы әдебиеттің тарихи қалыптасуы мен дамуы туралы түсінік береді. Әдебиет тарихы арқылы жазушылардың өмірі мен шығармашылық жолы, әдеби ағымдар мен бағыттардың тарихи маңызы зерттеледі.

Зерттеу нысандары:

• Әдеби бағыттар мен ағымдар (классицизм, сентиментализм, романтизм, т.б.)

• Ұлттық әдебиеттердің дамуы (қазақ әдебиетінің кезеңдері, бағыттары)

• Жазушылардың шығармашылық кезеңдері (әдебиет қайраткерлерінің өмірбаяны)

Мысалы; қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдағы даму кезеңдері, Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов сынды тұлғалардың әдебиетке қосқан үлестері осы салада зерттеледі.

3. Әдебиет сыны;

Әдебиет сыны — әдеби шығармаларды бағалаумен және талдаумен айналысатын сала. Бұл салада әдеби шығармалардың көркемдік сапасы, идеялық мәні, қоғамға әсері қарастырылады. Әдеби сын әдебиет пен қоғам арасындағы байланысты зерттеп, әдеби шығармаларды объективті түрде бағалайды.

Сын түрлері:

• Ғылыми сын — әдеби шығармаларды теориялық тұрғыда талдау және бағалау.

• Публицистикалық сын — әдебиеттегі қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді қарастыру.

• Әдеби портреттер — жазушының шығармашылық жолын, оның шығармаларын талдау.

Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы туралы жазылған сыни пікірлер және олардың қоғамдық санаға әсері әдебиет сынына жатады.

Әдебиеттанудың қосымша салалары;

4. Текстология

Текстология — әдеби мәтіндерді зерттеу, мәтіндердің дәлдігін анықтау және түпнұсқаны қалпына келтірумен айналысатын сала. Бұл сала ескі қолжазбалар, тарихи әдеби шығармалар, түпнұсқалық нұсқаларды салыстыру арқылы зерттеулер жүргізеді. Текстологияның мақсаты — автордың нақты ойын, идеясын сақтау.

Мысалы, Қорқыт ата кітабының әртүрлі нұсқаларын салыстыру арқылы түпнұсқалық мәтінді анықтау — текстологиялық зерттеулердің негізгі міндеті.

5. Компаративистика

Компаративистика — әртүрлі ұлттық әдебиеттерді салыстырмалы түрде зерттейтін сала. Бұл сала әртүрлі әдебиеттегі ортақ тақырыптар, идеялар, көркемдік әдістерді зерттеп, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтайды.

Компаративистикалық зерттеулер арқылы әдебиеттердегі ортақ мотивтер мен сюжеттер (мысалы, батырлар жыры, әлемдік әдебиеттердегі мифологиялық кейіпкерлер) салыстырылады. Бұл салада әртүрлі халықтардың мәдениеті мен әдебиеті арасындағы байланыстар қарастырылады.

6. Мәдениеттанулық әдебиеттану

Мәдениеттанулық әдебиеттану — әдебиетті мәдениет құбылысы ретінде зерттейді. Әдебиеттегі ұлттық мәдениеттің көріністерін, қоғамдағы мәдени процестерді әдеби шығармалар арқылы талдау осы саланың негізгі міндеті. Бұл салада әдебиеттің белгілі бір кезеңдегі әлеуметтік, тарихи жағдайлармен байланысы қарастырылады.

7.Әдебиеттанудың зерттеу әдістері

Әдебиеттану ғылымында бірнеше әдістер қолданылады. Бұл әдістер әдеби шығармаларды тереңірек талдап, олардың көркемдік және тарихи маңызын ашуға мүмкіндік береді:

1.Тарихи-салыстырмалы әдіс

• Әдебиеттегі кезеңдерді, бағыттарды тарихи тұрғыда салыстырып зерттеу.

1. Герменевтика

   • Мәтіндердің мәнін ашу және оны терең түсіндіру әдісі.

2. Семиотика

   • Әдебиеттегі белгілер мен символдардың мағынасын зерттейтін әдіс.

Қорытынды

Әдебиеттану ғылымы — әдеби шығармаларды, олардың көркемдік құрылымын және тарихи дамуын зерттейтін кең ауқымды ғылым саласы. Оның негізгі және қосымша салалары әдебиетке терең талдау жасап, қоғам мен әдебиет арасындағы байланысты ашады. Әдебиет теориясы, тарихы және сыны әдебиеттің мәнін толық түсінуге мүмкіндік береді, ал қосымша салалар әдебиеттегі мәтіндер мен ұқсастықтарды зерттеуге бағытталған.

Әдебиеттану — қоғамның рухани және мәдени дамуына үлкен ықпал ететін ғылым, ол әдебиет арқылы ұлттық сана-сезімді, мәдени құндылықтарды қалыптастыруға ықпал жасайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Мектеп, 2002.

2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы: Қазақ университеті, 1969.

3. Ахметов З. Көркем шығарма. Алматы: Атамұра, 2000.

4. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Атамұра, 1991.

5. Қирабаев С. Әдеби сын негіздері. Алматы: Рауан, 1997.

6. Сейітов С. Қазақ әдебиеттану ғылымы. Алматы: Өнер, 2004.

7. Сильман С.Д. Основы теории литературы. Москва: Высшая школа, 1976.

8. Шаңбаев Т. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы: Ана тілі, 1998.