Әлем таныған ұлы Абай

Қазақтың бас ақыны Абай (шын аты Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан
бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ.
Ақмола, Семей облыстарында Абайды білмейтін адам жоқ. Ақмоламен
сыбайлас Торғай облысында Абайды білетін адам кем, құты, жоқ деп
айтса да боларлық. Олай болуы сөзі басылмағандықтан, Абайдың сөздері
кітап болып басылып шыққанша Абайдың аты да, сөзі де Торғай
облысында естілмеуші еді. Ақмола, Семей облыстарында Абайдың атын,
сөзін естімедім дегенге недәуір таңырқап қалады. Мен ең әуелі Ақмола
облысына барғанымда Абайды білмегеніме, сөзін естігенім жоқ дегеніме
таңырқап қалушы еді.
Қай жерде ақындар жайынан я ақындардың сөздері жайынан әңгіме
болса, Абайдың сөзін мақтамайтын адам болмады. Абайдың сөзін көрмей
тұрғанда, мақтағандарына сенбей, қазақ үкілеген өз құнанын өзгелердің
тұлпарынан артық көретін мінезі болушы еді, мақтап отырған Абайы біздің
Әбубәкір, Сейдахмет, Ақмолдаларымыз сықылды біреу ғой деп жүрдім.
1903-ші жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті. Оқып
қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. Олар сөзінен басқалығы
сонша, әуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз,
мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң,
түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қалады. Көп сөздерін ойланып
дағдыланған адамдар болмаса, мың ара оқыса да түсіне алмайды. Не
мағынада айтылғаны біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі.Сондықтан
Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр тиетіні рас. Бірақ ол ауырлық
Абайдың айта алмағанынан кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік
дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік. Олай болғанда, айып
жазушыда емес, оқушыда. Не нәрсе жайынан жазса да Абай түсіндіріп,

тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай жазады. Оның сырын, қасиетін
біліп жазған соң, сөзінің бәрі оқулыққа тіреліп, оқушылардың біліміне сын
болып табылады. Оқушы сөзді сынаса, сөз оқушыны да сынайды. Абай
сөзі заманындағы ақындардан оқшау, олар сөзінен үздік, артық. Ол
оқшаулық, басқа ақындардан Абайдың жалғыз сөзінде ғана емес, өзінде
де болған. Абайдың қандай болғанын көзбен көрмесек те, көргендердің
айтуынан білеміз. Сөзінің қандай екендігін сөйлеген соң, өзінің де қандай
екенін айтып,түсіндіріп өткеніміз теріс болмас.
Абай Семей облысының қазағы, руы Тобықты. Ұлы атамыз Ырғызбай
Торғай облысындағы Ырғыз деген өзен бойында туған екен. Ырғызбай
халқының қолбасы батыры, ел ағасы би екен. Тобықтының аймағы аз
кезінде Түркі ханнан елін ертіп ауып келіп, Шыңғыс тауы малға еніпті деп,
қоныс еткен екен. Кіші атасы Өскенбай би ел арасында ғаділ би атанған.
Өз елі түгіл, басқа алыс елдер де араларындағы зор дауларын Өскенбай
бидің жұртына келіп бітіседі екен. Өз әкесі Құнанбай жұрт аузында
қазақтың бас адамдарының бірі болған. Қазақты билер билеп,
сұлтандардар төрелерден қойылып тұрған заман, солармен таласып,
қарадан сұлтан болған адам екен. шешесі Ұлжан бәйбіше Қарқаралы
уезіндегі Әбдірей, Тыржық деген жердегі Қаракесектің Бошан руынан,
Бертіс тұқымынан. Шеше тұқымы күлдіргі, қалжың, әзілге Қантай, Тонтай
деген күлкімен сөгіп, қалжыңмен киіп, аты шыққан адамдар нәсілінен.
Тонтай малды адам екен. Ауырғанда өзгелерден гөрі қожа, молдалар
жиірек сұрайтынын байқап жүреді екен. Өлер жолы келіп, ауырып
жатқанда молдалар көңілін сұрай келіп отырғанында айтқан: "Баяғыдан
бері жазыла-жазыла қожа, молдалардан да ұят болды, енді өлмесе
болмас", - деп.

Абай 1845-ші жылы туған. Жылы жылан екен. Ибраһим деген атын бұзып,
Абай деп ат қойған шешесі екен. Шешесінің сүйіп қойған аты ел арасында
шын атынан көбірек айтылады. Абай 10 жасынан 13 жасқа шейін қырда
мұсылманша оқыған. 13 жасқа шығарда Семейде Ахмед Ризаның
медресесінде оқыған. Медреседе оқып жүргенде 3 айдай орысша да
оқыған. 4 жыл мұсылманша оқып, 3 ай орысша оқып, сонымен оқуды
қойған. 15 жасында-ақ, балалық қылмай, үлкендердің қатарына кіре
бастаған. Қазақты меңгеріп, халыққа араны жүріп тұрған төрелермен әкесі
Құнанбай таласқанда, Абай әкесіне серіктікке жарай бастаған. 20
жасында ел ішіндегі белгілі бір шешені атана бастаған. Зеректікпен
естігенін ұмытпаған. Ел ішіндегі сақталған қазақтың бұрынғы өткен
билерінің билігі, шешендерінің сөйлеген сөзі, көсемдердің істеген ісі,
үлгілі сөздер, ұнасымды әзілдер, мақалдар, мысалдар сияқты нәрселерді
Абай көп біледі екен.
Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің бірі болуы
шүбәсіз. Біліммен би болып, жұрт билейтін заман өтіп, тасың (таспен) би
болатын заманға қарсы туған. Білімі көптер жұрт билемей, малы көптер
жұрт билейтін заманға қарсы туған. Абай жұрт алдына білімін салғанда,
басқалар малын салған, жұрттың беті малға ауып, ел билігі Абай қолына
еркін тимеген. "Білімнен мал артық болушы ма еді", - деп, Абай жұрттың
онысына көнбей, таласқан. Сөйтіп, партия алаңына кіріп кеткен, өнер,
білімін партия ісіне салған. Білімінің қызығын жалғыз ғана Тобықтылар
көріп, басқаларға пайдасы тимей, болыстыққа құмар көп қазақтың бірі
болып, бәлки, сол күйімен өліп те кетуі ықтимал еді. Қазақтың бағына,
ондай болудан Құдай сақтаған. 80-ші жылдарда жер аударылып барған
Михаэлис деген бір білімді кісімен, қазақ ғұрпындағы қағидаларды жиюға
елге шыққан Гросс деген екеуімен Абай таныс болған. Бұлар Абайдікіне

қонаққа келіп-кетіп жүрген. Абайдың тегін адам емес екенін байқап, олар
болыстықтан гөрі жақсырақ нәрсе барлығын Абайға сездірген. Абайдай
зерек адамға жөн сілтесе болғаны, онан арғысын өзі іздейді.