«Аққан жүлдыз» атты әдеби кеш

«Аққан жүлдыз» атты әдеби кеш

«Қазақ хандарының ұрпағы және орыс армиясының офицері  Шоқан Шыңғысұлы  Уәлиханов шығыстану көгінен құйрықтыжұлдыздай ағып өтті.

Н.И.Веселовский

«Как блестящий метеор, промелькнул над нивой востоковедения потомок казахских ханов и в то же время офицер русской армии Чокан Чингисович Валиханов

Н.И. Веселовский

Тақырыбы: «Аққан жұлдыз» атты әдеби – танымдық кеш
Мақсаты:

Шоқан Уәлихановтың қысқа да саналы ғұмырында артына қалдырған сан қырлы ғылыми еңбектері туралы кеңінен мағлұмат беру, елі, халқы үшін істеген игі істерін мақтан ету, үлгі ету.
Міндеттері:

Білімділік:Ұлы ғалым Шоқан Уәлихановтың өмір тарихын, өзінің қысқа өміріндегі шығармашылығы мен саяхаттары, зерттеулерімен таныстыру. Шоқан шығармашылығын тану.
Дамытушылық: Оқушылардың іздену дағдысына сүйене отырып, олардың ойлау қабілетін үнемі жетілдіре түсу, өздігінен білім алуға, ізденулеріне жағдай жасау, ой қорытып, оны жеткізе білуге дағдыландыру;
Тәрбиелік: Шоқанды тану арқылы ұлттық сана мен патриотизмге, рухани білімділікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Әдеби – танымдық кеш
Сабақтың әдісі: баяндау, әдеби монтаж, сахналық көрініс.
Сабақтың көрнекілігі: «Шоқан саяхаттары» карта - сызба, Ұлы ғалым туралы жазылған ой - пікірлер.
Мұғалім сөзі:
Аққан жұлдыз атаныпсың,
Жан бабам!
Ғасырлардан ғасырларға самғаған.
Сорғалапсың қараңғыда тұңғиық,
Тамғандай - ақ ғарыштағы таңбадан.
Асыл бабам,
Аққан жұлдыз атанған,
Аққан жұлдыз,
Лапылдағын от - арман,
Аққан жұлдыз,
Ағып өткен найзағай,
Саналардың сағыныш тауын қопарған, - деп
ақын Еркеш Ибраһим жырлағандай халқымыздың ойшылы, ұлттық мақтанышымыз Шоқан Уәлихановтың қысқа да саналы ғұмырында артына қалдырған сан қырлы ғылыми еңбектері туралы кеңінен мағлұмат беріп, елі, халқы үшін істеген игі істерін мақтан, үлгі ету мақсатында ұсынылып отырған «АҚҚАН ЖҰЛДЫЗ» атты әдеби – танымдық кешке қош келдіңіздер!

Бейнетаспадан Шоқан туралы бейнеролик көрсету.

1-топ. Шоқанның өмір жолдары:

•арғы тегі, туып – өскен ортасы, балалық шағы;

•Шоқан – суретші, саятшы, Шоқан және музыка;

•білім алу кезеңі(Омбыда оқуда болған жылдары).

2-топ. Шоқанның ғылыми қызметі:

•Шоқан-әдебиет зерттеушісі;

•Шоқан – этнограф;

3-топ. Шоқан – саяхатшы, тарихшы.

•Шоқанның Ыстықкөл аймағына, Қашқарияға саяхаты;

•Шоқан өмірінің соңғы кезеңдері

Жүргізуші:1 Айзирек
Қазақтың бір ғалымы бар Шоқан деген.

 Туыпты  Қостанайдың Құсмұрын бекетінде

 Арғы атасы аңызға айналған Абылай екен,

Сол Шоқан 180 жасқа толды биыл, міне.

 Жастайынан зерек болып,

Дос болып, барлық ұлтпен араласып,

Меңгерген тілдің бәрін,

Үйретті болашаққа соның бәрін.

Аз ғана ғұмыр кешті өмірінде,

Атқарды көп істі сол кездерде.

Оған айтар алғысымыз көп біздің,

Деп еліңді биіктерге жеткіздің!

Жүргізуші 2: Ринат

Открой, история нам том воспоминаний,

И пусть пройдут сегодня перед нами

Дни жизни выдающего человека:

Учёного и просветителя 19-го века!

Сыном своим ныне горд Казахстан!

Имя ему Уалиханов Шокан!!!

(№ 1 үстел)Шоқанның өмір жолдары 

Жазгуль :

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов қазақтың ұлы ғалымы, ориенталист, тарихшы, этнограф, фольклорист, ағартушы, демократ. Шын аты-Мұхаммедқанаһия, әжесі бала кезінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен. Ол қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде 1835 жылы туған. Балалық шағы ата қонысы Сырымбет тауының (Көкшетау облысы) баурында өткен. Өз әкесі – Шыңғыс, ұлы атасы Уәлихан. Арғы атасы-қазақтың ұлы ханы –Абылай, Шоқан оның шөбересі. Өз атасы Уәли де хан болған. Ал әкесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға сұлтандықтың енгізілуіне байланысты, аға сұлтан лауазымын иеленген. 

Марина:

Шокан Уалиханов (мусульманское имя – Мухаммед-Ханафия, а Шокан имя, данное матерью) родился в 1835 году в семье султана Шынгыса в урочище Кусмурун (ныне Аулиекольский район Костанайской области). Детство прошло в урочище Сырымбет ныне Айыртауского района Северо-Казахстанской области.

Предки Шокана принадлежали к старинному султанскому роду. Его прадед, хан Среднего жуза Абылай, поддерживал торговые и политические связи с Россией. Старший сын Абылая, Уали, - последний хан Среднего жуза, дед Шокана, от которого он и получил свою фамилию.

Главой семьи была вдова хана Уали – Айганым (1783-1853), бабушка Шокана Уалиханова, умная, дальновидная и для того времени образованная женщина. Она знала несколько восточных языков, интересовалась русской культурой, переписывалась с Азиатским департаментом министерства иностранных дел и Сибирским комитетом в Петербурге. Айганым оказала большое влияние на духовный рост маленького Шокана.

Жазгуль :

 Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын.

Алиса:

Светлые воспоминания о бабушке — наставнице, носительнице лучших традиций народа, обычаев — Шокан сохранил на всю жизнь. Он записал ряд памятных встреч с ней. Будучи уже офицером особых поручений при генерал-губернаторе Западной Сибири, Шокан, получив сообщение о смерти Айганым, специально поехал в Сырымбет,чтобы попрощаться и проводить ее в последний путь»,— писал один из исследователей жизни и деятельности ученого академик Академии наук Казахстана А. X. Маргулан.

Роза:

 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оқуға орналастырады. Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді…. Әскери училищені бітіргеннен кейін Шыңғыс 23 жасында жуырда ғана құрылған  Аманқарағай округіне аға сұлтан болып тағайындалады. 1835 жылы Аманқарағай округінің орталығы Қосмұрынға көшірілді де, содан былай ол Қосмұрын округі деп аталды. Шыңғыс Қосмұрында 20 жыл тұрады.

Алиса:

После получения первоначального обучения в ауле Шокан в 1847—1853 годах учился в Сибирском кадетском корпусе в г. Омске.
Кадетский корпус — дореволюционное закрытое военное учебное заведение преимущественно для детей офицеров, основанное в 1730-х годах. В стенах этого учебного заведения будущий ученый получил первые знания, которые помогли формированию личности Ш. III. Уалиханова, его мировоззрен-ческой платформы. Такая жажда знаний и настойчивость в приобретении их для казахов того времени само по себе было незаурядным, многозначащим явлением.

Роза: - Шоқанның тағы бір құмартып еліккен өнері – сурет болады.

Сурет салу оның бұдан кейінгі ғылыми жұмысында көп көмектесті.

Бұған қоса Шоқан бала кезінен саяткерлікті сүйеді. Аңшылықты ұнатады.  

Кадет корпусын 18 жасында, 1853 жылы бітірген Шоқан Омбы қаласында әскери қызметін бастайды. Бір жылдан соң Батыс – Сібір мен Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарында генерал-губернатор болып жіберілген Гасфортқа адъютант болып сайланды. Бұл Шоқанның Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясын, жағрафиясын, әдебиетін терең, зерттеуіне мүмкіндік береді.

Карина: - Шоқан мектепте араб жазуының қыр-сырын үйреніп, сурет салуға машықтанады. Шоқан араб тілін таза меңгереді. Ал араб тілі сол кезде аса бай қазына иесі болатын. Сол кездегі бұрыннан келе жатқан дәстүр бойынша хан саласы «Жеті жұрттың тілін білу керек» еді. Осыны жадына тоқыған Шоқан Шығыстың көп тілін біліп өседі. Араб тілі, парсы тілі, ұйғыр тілін ерте танып ержеткен Шоқанға кейін Орта Азияны зерттеу қиынға түспейді.

Сахналық көрініс №1. «Балаға ат қою»  Сцена «Балаға ат қою»

( Қазақ тілінде « Әлди бөпем, әлди-ау» әні естіліп тұрады. Шыңғыс пен Зейнеп сөйлесіп отыр.)

Зейнеп: Біздің ұлымыз дүниеге келді. Мен ұлымыздың атын Мұхаммедқанафия деп қойғым келеді.

Шыңғыс: Зейнеп, мен сені де, мына дүниеге келген ұлымызды да жақсы көремін. Маған сенің айтқан есімің ұнап тұр. Осылай деп қояйық.

Зейнеп: Шыңғыс, бұл ұлымыз болашақта ақылды адам болып өссе екен деймін. Еліне керекті адам болсын.

Шыңғыс: Бұл ұлымыз арғы атасы – белгілі хан Абылайдай, өз атасы – Уәлидей еліне белгілі адам болады.

Зейнеп: Шыңғыс, ұлымызға Мұхаммедқанафия деп ат қойғанымызбен, мен оны еркелетіп Шоқан деп атаймын.

Шыңғыс: Дұрыс айтасың, Зейнеп. Баламыз еліне керекті адам болып, денсаулығы зор болсын.

Зейнеп: Әумин, айтқаның келсін!

Жүргізуші 2: Ринат

В романе С. Муканова «Промелькнувший метеор» рассказывается о том, как род Чокана Валиханова чтил своих предков, как имя чингизида заставляло юного Чокана чувствовать свою ответственность пȇред великими предками.

Генеалогическое древо великого казахского этнографа и путешественника.

Жүргізуші:1 Айзирек

«Тектіден текті туар қайталанбас...» дегендей қазақтың ұлы ғалымы, зертеушісі, географ-саяхатшы - Шоқан Уәлихановтың жеті атасына көз жүгіртсек: 
Шоқан Уәлиханов (Мухаммедқанафия) 
Шыңғыс Уәлиұлы – аға сұлтан 
Уәлихан – хан 
Абылай (Әбілмансұр) – жүздердің басын қосқан хан 
Әбілфаиз – Бұқара ханы 
Есім – хан 
Жәнібек – қазақ хандығын құрушы 
Жошы – хан 
Шыңғысхан – әлемді билеуші хан. 

Ринат:

Генеалогическое древо великого казахского этнографа и путешественника. 

Жүргізуші 2: Ринат

Известно, что, съездив на родину в Бухару, хан Аблай привез Черный шанырак, который передавался из поколения в поколение со времен Чингизхана.

«…вырезанный из дубовой колоды… из года в год, из века в век впитывал и конский жир…и копоть дымного очага юрты…он стал иссиня-черным, приобрел твердость и блеск железа… название звучало знаком могущества и власти».

Наследником Черного шанырака стал сын Аблая - Валихан (Валиев, Валиханов). Черный шанырак хранили, как зеницу ока, как оберег, который должен был приносить успех и процветание роду.

(На сцене в люльке маленький Чокан и рядом его родители)

4) Сцена «Судьба» МАРИНА

И я, - Судьба, - пришла поздравить вас!

Прекрасное дитя!.. Ему сейчас

Талантов многих подарю венок!

(Снимает с головы венок из разноцветных цветов, показывает его и говорит)

Вот знания сияющий цветок!..

Другой цветок – его судьба звезда!..

Ещё цветок – великого труда!

А вот цветок дорожный, полевой

Далёкого пути он знак благой!..

Цветы познаний, мудрости, добра

Прими, малыш!!! Тебе расти пора!..

(Судьба снимает венок, кладёт его в люльку; все удаляются со сцены).

( № 2 үстел )Шоқанның ғылыми қызметі