Ашық сабақ :Ахмет Байтұрсыновтың өлең жинағы.

Ақмола облысы

Атбасар ауданы

№7 қазақ орта мектебі

Түсенова Мадина

10- сынып

Тақырыбы:Ахмет — қазақ тіл білімінің негізін қалаушы

Бағыты: Қазақстанның тарихи ескерткіштері мен болашақтағы туристік бағыттар

Бөлім: Әдебиет

Жетекшісі:Әуезова Зәмзәгүл Тұрғанқызы

қазақ тілі мен әдебиет пәндерінің мұғалімі

Атбасар, 2014

Мазмұны

Абстракт.................................................................................3-4

Кіріспе

1.1. «Адамдық диханшысы»...................................................5

Зерттеу бөлімі

1.1. «Ақынның өмірі мен шығармалары»...........................6-8

1.2. «Мысалмен айтқан көп ойлар».....................................9-11

1.3. Ахмет-Ыбырайдың ізбасары.......................................12-13

1.4.А.Байтұрсынұлы- тіл білімнің атасы.............................14-20

1.5.Ұлылар үндестігі............................................................21-23

Қорытынды

1.5. "Қалдырған ізін мәңгілік…

Есімде тұрар жаңғырып!"… 24

Пайдаланған әдебиеттер..........................................................25

Абстракт

Зерттеу мақсаты:

Менің таңдаған ғылыми жобамның тақырыбы Ахмет -тіл білімінің атасы.

Бұл тақырыпты зерттегендегі негізгі мақсатым Ахмет шығармаларын терең қарай отырып, ақынды жан-жақ қырынан танып, білу.

Зерттеу міндетім:

Тақырыбымның мақсаты негізгі жоспарға сәйкес төмендегі зерттеу міндеттерімен толықтырылып, айқындалды.

1.1. «Ақынның өмірі мен шығармалары»

1.2. «Мысалмен айтқан көп ойлар»

1.3. «Ахмет-Ыбырайдың ізбасары»

1.4."Ұлылар үндестігі"

1.5.Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы

Гипотеза-болжам:

Тақырыпты таңдағаннан кейін келешекте орындауы мүмкін болжамым:

1. Біз қазақ жастары Ахмет ағай қазақтың тұңғыш Әліппесі мен ана тілі ,әдебиет оқулықтарының авторы екенін, қазақ тілі грамматикасындағы сан алуан лингвистикалық терминдердің авторы екенін білгеніміз жөн.

2. Қазіргі ғалымдар пікіріне қарасақ Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру елімізге саяси жағынан да, ғылым-білім тұрғысынан да, заман талабына сай даму үшін де өте маңызды. Сондай-ақ, бұл шараның қазақ тілінің дамуына, қолданысының кеңеюіне қосар үлесі де қомақты болмақ деп ойлаймын.

Зерттеу әдісім:

Ғылыми жобаны зерттеуде алдын ала ойластырған зерттеу әдістері белгілі бір мақсатқа негізделіп,әр тақырыпшаларды қарастыруда төмендегідей зерттеу әдістері көзделді:

1.Ақынның өскен ортасы туралы материалдар жинау.

2.Ақын шығармаларын жан-жақты талдау.

3.Мысалмен айтылған ойларды дәлелдеу.

Нәтежелер мен қорытындылар

1. Ахмет Байтұрсынұлы аңсаған егемендіктің құны мен қадірін бағалауымыз, ары қарай дамытуымыз керек!

Олар бастап беріп кеткен түбегейлі жаңаруды заман талабына сай дамытуға міндеттіміз.

2. Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен шығармалары, саяси ағартушылық қызметі-ұрпақтар үшін қазыналы мол мұра.

Зерттеудің жаңашылығы:

Өз жобамда мен түйген түйінім алға басып жұрт қатарына кіру керек. Басқадан кем болмау үшін біз білімді, күшті болуымыз керек.

Күшті болуға бірлік керек. Ұлттар теңдігі мен халықтар жарастығын гүлдендіріп, сол арқылы жүзеге асатын экономикалық-әлеуметтік, саяси-рухани жаңарысқа жетелеген адамгершіліктің диханшысы Ахмет Байтұрсынұлы аңсаған егемендіктің құны мен қадірін бағалауымыз, ары қарай дамытуымыз керек!

Олар бастап беріп кеткен түбегейлі жаңаруды заман талабына сай дамытуға міндеттіміз.

Алдағы құрбан болған ұрпақтардың армандарын зая кетірмеу — бізге ұлы сын деп ойлаймын.

Кіріспе.

1.Адамдық диханшысы

Жанын сала ұмтылды.

Болашақтың таңына

Қиялдап қана қойған жоқ.

Май тамызап, от берді.

Ой-сананың шамына.

Иә, қиялдап қана қоймай, жанын салып ұмытылған болашақтың таңы мен ой-сананың шамына май тамызып от берген Торғай қырандарының бірі — Ахмет Байтұрсынұлы.

Ахмет-қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар дарынды ақын, өз бетін танытқан мысалшыл,қазақ тілінің әліппесі мен оқулықтарының авторы, жаңашыл ағартушы. Ол шын мәніндегі нағыз күрескер-демократтық поэзияның негізін қалап, азаттыққа ұмтылған, азаматтық жыр үлгісін жасаған халқының қалаулы азаматы.

" Қазағым, елім!",-деп,өз ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте бұқараның жүрегіне қозғау салып,ұйқысынан оятты. Қазақ халқының тағдыры, бүгіні мен ертеңгісі Ахмет поэзиясының өзегі болды. Ол өзінің ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халқына поэзия тілімен жеткізуді қалады.

Ахметтің өз өлеңдер жинағын «Маса» деп атауы да тегін емес еді. Ол ұйқыда, саясаттан тыс жатқан надан халқының құлағына маса боп ызыңдап оятуды ойлады.

Ақын арманы-" адамдық диханшысы" болып халқына қызмет ету. Ахмет бұл арманын орындады. Ол туған халқы үшін қасықтай қаны қалғанша қалтықсыз қызмет етті. Халқының, елінің қалаулы сәулелі жұлдызына айналды. Шын мәнінде «адамдық диханшысы» атанды.

1.1.«Ақынның өмірі мен шығармалары»

Ахмет Байтұрсынұлы(1873—1937) Алаш зиялыларының көсемі, тұңғыш қазақ тілтанушы ғалымы, ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері.

Ұлы ағартушы Алтынсариннің бастамасын ілгері дамытып, нағыз ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген- Ахмет Байтұрсынов.

Қайым Мұхамедханов

Ахмет Байтұрсынұлы 1873 жылдың 18 қаңтарында Торғай уезінде Сартүбек деген жерде дүниеге келген. Ауылдағы молдадан ескіше оқып, сауатын ашады. Ахметтің әкесі Байтұрсын Шошақұлы қайраттылығымен, ірі мінезділігімен аты шыққан тілді адам болған. Уезд басшыларының озбырлығына әр жерде қарсылық білдіріп отырған. 1885 жыл Ояз бастығы Яковлевтің басын жарғаны үшін інісі Ақтас екеуі Сібірге

15 жылға каторглік жұмысқа айдалады. Осы оқиғаны өз көзімен көрген Ахмет 13 жастағы бала екен. Сібірге айдалып бара жатқан сорлы әке «Менің көзім ашық болса, бұл кепті кимес едім. Мендей болмаймын десең оқы!-деп қадала айтқаны бала көкірегінде мәңгі қалды. Аталған озбырлықтың бала жүрегінде сақталған ызалы кегін есейе бастағанда жазған „Анама хат“ өлеңінде ол:

Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,

Бітпеген жүрегімде бар бір жарам,- деген өлең шумағымен білдіреді.

Тірі жетім болып қалған Ахметті ағайындары Торғайдағы екі кластық орысша-қазақша мектепте оқытады. Оны бітірген соң 1891 жылы Орынборға келіп, мұғалімдер әзірлейтін қазақ училищесіне оқуға түседі. Оны 1895 жылы тәмәндап шығады. Бір қызығы, энциклопедиялық білімді меңгерген айтулы ғұламаның бар оқуы осы ғана. Қоғамдық қызмет пен ғылымға сонша биік көтерілген оның өз бетінше оқу арқылы осынша білім жинағанына таңданып, қайран қаласың…

Халқын жайлаған қараңғылықты тым ерте аңғарған Ахмет қызметін Ақтөбеде, Қарқаралы уездерінде, ауылдық, облыстық мектептерде мұғалім болудан бастайды. » Құл халыққа адамшылық тұқымын шаштым" дегенді сол кездері жазған ол ағартушылықтан өз халқының мұқтажын іздеді.

Өзін " адамшылық диханшысымын" деп мақтана айтты.

Сауаты саңылауы жоқ қазақты надан қалың жау еңсесін басып, қара бұлт қаптап, түнше түнеріп тұрғанда кеудесінің бар күшін аямай, жанын құрбан қылып, жарыққа қарай, өрге сүйреген бірінші ұстазымыз-Ахмет ағай Байтұрсынов. Ахмет ағай- қазақ халқының бірінші мұғалімі,ұстазы.

Мектептерде, екі кластық училищелерде мұғалім бола жүріп, М.Әуезов сөзімен айтсақ: «Бас қосқан жиында, жазысқан хата, оңашада, болған әңгімеде ел қамы, ел мұңы деген сөздер Ахаңның аузынан кетпейтін сөзі болған. елшілік ұранын салып, үгіттің ауданын кеңейтіп, ел ішінде арманды сөздерін жая бастаған»

1905 жылы орыс революциясының идеясы қазақ даласына да тарайды. Қарқаралы уезінде оқытушылық қызмет атқарып жүрген Ахмет патша үкіметіне қарсы әлеуметтік -революциялық жасырын жұмыстарға белсене қатысады. Бірақ ел ішіндегі сатқындардың көрсетуімен 1907 жылы үкімет Ахметті Қарқаралы түрмесіне отырғызады. Кейін босатқанымен бұрыннан ұйымдасқан астыртын топты қатаң бақылауға алған патша үкіметі 1909 жыл Ахмет Байтұрсынұлын, Ә. Бөкейхановты, М.Дулатовты Семей түрмесіне

қамап, 1910 жылы 21 ақпанда қазақ жерінде тұруға екі жылға тыйым салып

жер аударды.

Ахмет сол жылы Омбыға,1913 жылы Орынборға келеді. Орыс тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне жетік Ахмет үшін бұл жылдар шынығу, тура жолға түсу кезеңі болды. оның ақындығы мен күрескерлігін паш еткен әйгілі «Маса» жыр жинағы мен Крыловтың шығармашылығынан аударған "Қырық мысал" кітаптары осы кезеңде жазылып, жарық көрді. (1903-1911 ж.ж.)

1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлының басшылығымен Орынборда ресми емес "Қазақ" газеті шыға бастады.1917 жылға дейін шығып тұрған бұл газет халық қамын ойлаған, прогресшіл бағытта болды, қазақ халқының санасын оятуда теңдеусіз рөл атқарды. газет үздіксіз қудаланды, Ахмет Байтұрсыновты түрмеге жаппақшы да болды.

Осынша қуғын-сүргінде жүрген Ахмет мұғалім кезінен бастап қазақ елін мәдениетке тарту үшін тынымсыз еңбектенді. Халық тарихында тұңғыш рет ол жазған үш томдық «Тіл- құрал» мен "Әдебиеттанытқыш" еңбектері ғылыми ерлігі десе де болады.

1917 жылы Қазан төңкерілісінен кейін «Халық түрмесі» болып келген патшалық рессейдің отарлық езгісінде болып келген Қазақстанда да ұлт — азаттық қозғалысы кең етек алады. Сол замандағы қазақ зиялыларының басын көпшілігін қамтыған ұлт жандылық, елшілік топ ішінде Ахмет Байтұрсыновта болады. Ол Орынбарда болған құрылтай съездеріне қатысады

1919 жылдан бастап Ахмет кеңес үкіметті жағына шығады, әр түрлі жауапты қызмет атқарады. Қазақстан оқу халық коммиссариатын басқарады. Қазақ Орталық Атқары коммитетінің мүшесі болады. Репрессияның қара бұлты бүкіл ел аспанын жауып тұрған заманда, 1938 жылы жалақорлардың атқан оғынан мерт болады.

Қызы Шолпан Ахметқызының сөзіне көңіл бөлейік:

Ұлы ғұламаның ауыр тағдыры осындай. Ал Өмірбаяны жөнінен қолда бар дүниелердің ішінде оның өзі орысша жазған «Жизнь описание» (1928,

8 наурыз) «Биография» (1929, 21 тамыз) атты материалдары айрықша бағалы. Бұлар ҚазПУ мұрағатында сақталған.

1.2. Ахмет аудармашы. «Мысалмен айтқан көп ойлар»

Қараңғы, қапас тіршілікте жарық сәуле шашып,қоғамдық әділітттілік пен ұлт болстандығына бірте бірте ұмтылудың даңғыл жолы-байтақ өлкеде оқу-ағарту ісін жолға қою деп білген. А. Байтұрсынов М.А. Криловтан аударып құрастырған ,1909 жылы Петербурк қаласында жарық көрген "Қырық мысал" еңбегі арқылы сол кезде көздері ашылып, ұлттық сана -сезімдері оянып, туған халқымның қамын ойлай бастаған қазақтың зиялы азаматтарына қозғау салмақ болады.

Ахмет Байтұрсыновтың ақындығы мен аудармашылығы 1909 жылы Петербургте басылып шықты осы жинақтан басталды.

«Криловтын мысалдары,-деп жазады Белиннский,-жай мысалдар емес: ол повесть, комедия сықақ, очерк,ұлы сатира...» Крилов мысалдарының қазақ тіліне аударылуы өткен ғасырдың жетпісінші жылдарынан басталады. Бұл істі алғаш қолға алған Ы.Алтынсарин болса, одан кейін Абай ақын Криловтың он екі мысалын қазақшаға аударып, қайталанбас үлгі-өнеге көрсетті.

Крилов мысалдарын В. Г. Белинский үш топқа бөледі. Біріншісі ақыл- өсиет дәрежесіндегі баяндау жағынан әлсіз мысалдар тобы; екіншісі өсиеттшіл бағыттағы мақалдар тобы; үшіншісі-әрі сатерикалық, әрі поэзикалық мысалдарды жатқызады.

"Қырық мысал" -ұлы ағартушының түбірлі, түбегейлі тәрбиелік мақсаты мен мұратынан туған өлеңді шығармалар топтамасы.

Кітапқа енген қырық мысал түгелдей атақты орыс ақыны М.А.Криловтан аударылған:

Орыстың тәржіме еттім мысалдарын,

Әзірге қолдан келген осы барым.

Қанағат азға деген, жоққа сабыр,

Қомсынып,қоңырайма,құрбыларым,- дей тұрғанмен, осы қырық өлеңнің бәрі де түгелімен тіпті аударма секілді емес. («Замандастарыма»)

Ахмет Байтұрсынов В.Г. Блинскийдің үш топтағы Крилов мысалдарынан көбірек аударғаны екінші,үшінші топтағы мысалдары:

«Арыстан, киік һәм түлкі»,"Қосқыр мен қозы", "Қартайған арыстан","Қасқыр мен тырна«т.б.

Әр түрлі тапқырыпқа арналған қай аудармасында болмасын А.Байтұрсынов Крилов мысалдарының идеялық-көркемдік мән-мағынасын, сатерикалық-әлеуметтік өткірлігін жасытып алмай, болаттай шыңдай түседі.

Криловтың бірқыдыру мысалдарында бұхара халықты ақсүйек төрелерге қарсы қоя суреттейді мысалы: „Аңдарға келген індетті деген мысалда патша әкімшілігінің зорлық-зомбылығы мен ел ішінің азып-тозып кетуін, үстем таптардың екіжүзділігін мысқыл етеді.

Залымдар айран ішіп, аман келіп,

Момындар тұтылып жүр шелек жалап,- деп қортынды сөзін айтады.

“Қырық мысалдағы» қырық өлеңнің бәрі қырық түрлі оқиғаны баяндаудан басталып, әр түрлі ғибарат айтылады.«Егіннің бастары» деген мысалдың тәрбиелік мәні бар.

Ең ақырғы қырқыншы мысал- «Малшы мен маса»

Түйіні мынандай:

Қазақ- малшы ұйықтап жатқан,

Жыланды пәле делік аңдып- баққан.

Пәленің түрін көрген мен — сары маса,-

Халықты оянсын деп сөзбен шаққан,

Бұл шумақ Ахметтің бірінші жинағын аяқтап қана тұрған жоқ, екінші жинағы «Масаға» баспалдақ көпір тәрізді.

«Маса» бұл -Ахмет Байтұрсыновтың 1911 жылы Орынборда жарық көрген екінші жинағы. Кітаптың бұрынғы "Қырық мысалдан" ерекшелігі-мұнда бырынғай аударма өлеңдер ғана емес, ақынның нұсқалы да өз шығармалары да құраған. Көп емес, бас-аяғы жиырма шақтығана өлең. Ақын нені мақсат етеді, нені қабылдайды, неден түңіледі, неге сүйінді, оқушыны

неге шақырады-бәрі сайрап тұр.

«Масада» өзінің өміріндегі ең басты мақсаты- " ұйқыдағы" халқын оятуға жұмсайды.

Ұйқысын азда болса бөлмес пе екен,

Қоймастан құлағына ызыңдаса,-десе

Қазағым, елім,

Қайқайған белің,

Сынуға тұр таянып,

Талауда малың,қанауда жаның,

Аш көзіңді оянып,

Қаңған жоқпа әлі ұйқың

Ұйқтайтын бар не сиқың?!

(«Жиған-терген»)

-деп қазақтарды тағы да «оянуға» шақырады, ақып аяғында еңбек орнынан қуылып, жер аударылады.

«Маса»- қазақтың жазба әдебиетіндегі кәсіби поэзияның басталуында тұрған жинақ. М.Әуезов «Маса»-қазақ оқушысына естілген екінші елшілдік

ұран болды",-деп дәріптеген болатын (Ақ жол ,4 ақпан,1993 ж)

Ахмет мысалдарын қазақ ғалымдарының жоғары бағалауы тегін емес.

Ахмет ақындық, аудармашылық қызметін өзінің ағартушылық идеясына бағындыруды көздеді.

1.3.Ахмет-Ыбырай ізбасары

Ахмет Байтұрсынов -қыры мен сыры мейлінше көп адам. Ол қоғам қайраткері, өз заманындағы саяси басшы, дарынды ғалым-түрколог, ол -әдебиетті. Ол Абайдың кесек тұлғасын алғаш таныған, оның әдеби мұрасын алғаш жоғары бағалаған сыншы. Ол -әдіскер педагог.

Халық ағарту ісіне білек сыбанып, тікелей кіріскен, мектептер ашып, оқу құралдарын жазып,ұстаздықпен айналысқан Ы. Алтынсарин екені белгілі. Ол: «Мектеп- қазақтарға білім берудің басты құралы. Біздің үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы тек мектептерде»,-деп жазды. Ұлы ағртушы бастаған осы ойды, ұстазлық жұмыстарды дамыта жалғастырушы А. Байтұрсынұлы болды. Ол 1905 жылы педогогикалық учелицені бітірісімен Қазақстанның әр түрлі облыстарынан мектептер ашып,ұстаздықпен айналысты.

Кел балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық!-деп балаларды оқуға шақырған Ыбырайдың ізімен Ахмет те:

Балалар оқуға бар, жатпа қарап,

Жуынып киініңдер шапшаңырақ.

Шақырды тауық мана әлдеқашан,

Қарап тұр терезеден күн сығалап,- деген өлең шумағынан балаларды мектепке, оқуға шақырады.

Ахмет «Айқап» журналының 1912 жылы төртінші санында жарияланған мақаласында балалардың тез өсіп жетілуінің бір кілті- оларды ана тілінде оқыту, ол үшін ана тілінде оқу құралдарын жазу, оны жазу үшін қазіргі қолданылып жүрген жазуымызды (араб жазуы) өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіру деп жазды және айтқандарын бірінші болып өзі орындап шықты. Араб Әліппесін қазақ Әліппесі етіп өзгертті Төмендегі сурет Ахмет "Әліппесінің" суреті

Қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық жүйелерін зерттеп, одан мектептерге арнап оқу құралдарын жазды. Бұл істердің қай-қайсылары болса да ана тілімізде жарық көрген тұңғыш туындылар болатын.

Ғалымның ғылыми -әдістемелік дидактикалық көзқарастары «Баяншы», «Тіл-құрал», "Әліппе астары", Әліпби сияқты оқулық, оқу-әдістемелік құралдарда да кең орын алған.

Ахмет 1926 жылы өзінің әйгілі "Әдебиет танытқыш" кітабыни бастырып шықты. Бұл кітапты біз Аристотелдің «Поэтикасымен» қатар қойып салыстыруымызға болады.

А. Байтұрсыновтың "әдебиет " еңбегінің ең басты бағалылығы-әдеби терминдерді қазақша қалыптастыруы.

Әдеби терминдердің басым көпшілігінің аудармасын ойлап тапқанда Ахмет Байтұрсынұлы; көріктеу, айшықтау, алмастыру, түйіндеу, т.б.

Осылардың бәрі М.Әуезовтің «Ахаң түрлеген ана тілі дейтін еңбегінде айқын көрсетілген.

Ахмет қазақтың тұңғыш Әліппесі мен ана тілі ,әдебиет оқулықтарының авторы екенін, қазақ тілі грамматикасындағы сан алуан лингвистикалық терминдрдің авторы екенін білгеніміз жөн.

Кеменгер ғалымның оқу-әдістемелік еңбектері, мектеп жұмысына қосымша ой-пікірлері осы күні де өз құнын жоя қойған жоқ.

Ыбырай мен Ахмет-»Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болған" алғашқы ұстаздар. Олардың халық үшін, өнер-білім үшін, тәуелсіз, мәдениетті ел ету үшін күрескен қажырлы еңбектерін халық ешқасан ұмытпайды.

1.4. Ахмет Байтұрсынов — тіл білімінің атасы.

Қазақтың ұлы ғұламасы Ахмет Байтұрсынұлының халық үшін істеген игі істерінің ішіндегі ең шоқтығы биік қызметінің бірі-араб жазуына өзгерістер енгізіп қазақ әліпбиін құрастыруы. Осы арқылы ғылым халқының тез сауаттанып хат тануына оқу білімге деген құштарлықтарының оянуына ерекше ықпал етті. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан бастап қолға алады да, оны 1912 жылдардан бастап қолданысқа енгізді. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Оны қазақ фонетикасына икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды- жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды. Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі «қазақ жазуы» деп, өзгелер «Байтұрсынов жазуы» деп атаған қазақтың ұлттық графикасын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол кезіндегі интелегенциясы жаппай мойын бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, сауатын ашуды, ол әрекетті «Әліппе» құралдарын жазудан бастауды мақсат етті. Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаханаларында жарық көрген. Ахмет Байтұрсынұлының [7]әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым «Әліп-бидің» жаңа түрін жазды. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады. Осы тұста оның атақты «Тіл – құрал» атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды. «Тіл-құрал» тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының, іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» мен «Тіл құралдарының» орны айрықша. Қазақ тіл білімінің ана тіліміздегі іргетас қалаудағы Ахметтің тағы бір зор еңбегі — ғылымының осы саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы күні қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы Ахмет Байтұрсынұлынікі. Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жанғырту арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер, сәтті шыққан атаулар екенің олардың күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқандығы.

1926 ж, Бакуде болған түркітанушылардың Бүкілодақтық 1-съезіне қатысып, «Түркі тілдеріндегі терминология жайлы» деген тақырыпта баяндама жасады. Байтұрсынұлы қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына көп күш жұмсады. Осы мақсатта «Оқу құралы» (1912), «Тіл құралы» (1914); ересектердің сауатын ашуға арнап «Әліпби» (1924), «Жаңа әліпби» (1926) атты оқулықтар мен тың еңбектер ұсынды. Қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға-тәсілдерді жаңаша талдау, жаңаша анықтамалар берді. Қазақ фонетикасы мен грамматикасын талдауда тілдің типологиялық ерекшеліктері мен өзіндік даму барысын ескеру принципін ұстады.
Байтұрсынұлы қазақ тілі білімін 20 ғасырдың бас кезінде қалыптастырып, оның ірге тасын қалады. Араб графикасына негізделген қазақ жазуының ре