АВА (Applied behavior analysis), мінез – құлық терапиясы

АВА (Applied behavior analysis), мінез – құлық терапиясы

Шымкент қаласы жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау басқармасының№6 балалар арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығы КММ мекемесінің, мұғалім-дефектологы Макулова Нурия Абдыкалиевна

Түйіндеме

Мақалада АВА – терапия бұл – мінез – құлық технологиялары мен оқыту әдістеріне негізделген қарқынды оқыту бағдарламасы. АВА ғылыми тұрғыда адамның мінез – құлқын өзгерту үшін, мінез – құлыққа қоршаған орта факторларының әсерін зерттей отырып, осы факторлармен әрекет етеді.

Резюме

В статье АВА-терапия представляет собой программу интенсивного обучения, основанную на поведенческих технологиях и методах обучения. ABA взаимодействует с этими факторами, чтобы научно изменить поведение человека, изучая влияние факторов окружающей среды на поведение.

Resume

In the article, ABA Therapy is an intensive training program based on behavioral technologies and teaching methods. ABA interacts with these factors to scientifically change human behavior by studying the influence of environmental factors on behavior.

Біздің жоғарыда аталған мекемеде психоневрологиялық ақауы бар ақыл-есі кем балалар тәрбиеленеді.Соның ішінде аутист балалар көбейіп келеді.

Аутизм үшін ABA терапия - балалардың патологиясын емдеуге бағытталған бағдарламаларының, ең негізі болып табылады. Мән мінез-терапия, 30 жыл ішінде жүргізілген көптеген зерттеулер расталады.

Мінез-құлық түзету аутист балалар өте маңызды болып табылады. Оның басты міндеті - қоршаған ортаға бейімделу және қатысуға неғұрлым толық қоғамда қабылдауға белгілі даму мүмкіндігі шектеулі балаға көмектесуге.

Емдеудің негізгі мақсаттары – аутизммен ілісе жүретін жетіспеушіліктер мен отбасындағы қысымшылықты төмендету, өмір сапасы мен функционалды тәуелсіздігін жоғарылату. Емдеудің бірыңғай оптималды әдісі жоқ, ол тек жекелей таңдалып алынады. Әр түрлі емдеу тәсілдеріне зерттеулер жүргізу барысындағы әдістемелік қателіктер осы және басқа да тұжырымдамалардың жетістіктері жайлы сенімді айтуға мүмкіндік бермейді. Кейбір жақсы нәтижелер бірқатар психоәлеуметтік көмек әдістерін пайдалау кезінде болатынын байқатады. Бұл мүлдем көмек болмағаннан гөрі, оның бары анағұрлым жақсы екенін көрсетеді. Қарқынды, ұзақ арнай білім беру мен мінез – құлықтық емдеу бағдарламалары өмірінің ерте кезеңдерінде балаға өзіне көмек көрсету дағдыларын меңгеруге, қарым – қатынас, жұмыс дағдыларын алуға жағдай жасау, жұмыс жасау деңгейін жоғарылатады, симптомдар мен бейімделмеген мінез – құлық қиындықтарын төмендетеді. Балаға 3 жас шамасында көмек көрсетудің аса маңыздылығы туралы хабарламалар дәлелдемелермен бекітілмеген.

Аутизмді түзетудің бірқатар әдістері бар. Олар: TEECCH, ABA, Son – rise, заттық терапия (сенсорлық интеграция және стимуляция).

TEАCCH (Treatment and Education of Autistic and related Communication handicapped Children) әдістемесі – аутизммен зардап шегетін және қарым – қатынасында бұзылысы бар балаларды емдеу мен оқыту. 70 – жылдары Солтүстік Каролина штатының университетінде Э. Шеплор, Р. Райхлер және Г. Месибовтармен бастамасы құрылған. Қазір осы және басқа да көптеген штаттарда мемлекеттік болып табылады. Сондай – ақ, Еуропа, Азия мен Африканың көптеген елдерінде кең таралған. TEACCH – бағдарламаны оперантты оқытумен(оперантным обучением) салыстырғанда, бұл бағдарламаның тұжырымдамалық өзіндік ерекшеліктері бар. Аутизмі бар балалардың психикалық ерекшеліктерін мұқият зерттей келе көптеген шетелдік авторларды: аутизмде ойлау, қабылау және психика нормамен салыстырғанда тұтастай мүлде басқаша ұйымдастырылған деген қорытындыға алып келді. Психиканың мұндай ерекшеліктері қиынға соқтырады, ал ауыр жағдайларда баланың әлемге бейімделуіне кедергі жасайды. TEACCH – бағдарламасы қолдаушыларының пікірі бойынша баланы әлемге бейімдеуді күшейтуге емес, ондағы бар ерекшеліктерді жаратылыс шарттарына қарай бағыттап құруды көздейді. Бұл бағдарлама шынайы өмірге бейімдеудің жоғарғарғы дәрежесін ешқашан жеткілікті түрде қамтамасыз етпейді, бірақ ол аутизмнің аса ауыр жағдайларында да жұмыс жасауда тез қалыпты тұрақты өзгерістерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Мақсаты: «тәуелсіз және дербес» өмір сүру мүмкіндіктеріне ие болу, бірақ тек ереше, шектелген және жасанды құрылған жағдайларда ғана. Қосалқы мақсаты: баланың дербестігі мен тәуелсіздігінің және өзіне деген сенімділік деңгейін көтеру. Аутист бала үшін «жаратылыстың шынайы ортасы» - отбасы болғандықтан, үй жағдайындағы даму мен өмір тиімді саналады. Барлық күш қарым – қатынастың вербальды емес формасын дамытуға және қарапайым тұрмыстық дағдыларды қалыптастыруға бағытталады. Сөйлеу тіліне үйрету IQ> 50% болған жағдайда ғана орынды болып саналады, бірақ оқу және кәсіптік дағдыларды тәрбиелеу сияқты бұл да міндетті болып бағаланбайды. Әдістеменің нақты негізі – кеңістіктік пен уақытты айқын бағдарлау.

Кеңістіктік ұйымның міндеттері:

• Сәйкес дағдыны үйренуге арналған қажетті заттардың нақты іріктеу: біз ең әуелі таңдалған дағдыны үйгенуде нақты қандай заттарды қолданатынымызды ойластырамыз. Мысалы, егер біз баланы ыдыс жууға үйрететін болсақ, онда бізге жуу заттары, губка, таза ыдыстарға арналға контейнер, сүлгі, сабын және қол сүртетін орамал қажет болады;

• Іс – әрекет түрлеріне қарай ғимаратты түгелдей секторларға бөлу, яғни кеңістікті аймақтың болуы: сабақ бөлмесі, дем алуға, ұйықтауға арналған бөлме, ас бөлме. Әрбір дағды үшін сол дағдыға қажетті құралдар таңдалған арнайы аймақ таңдалады.

• Дағдыны өндірудегі қажетті заттардың қолжетімді орналасуы. Бұл баланың дербестігін жоғарылату мақсатында маңызды. Мысалы, қолды жуу дағдысын орындауда, орамалды бала қолы жететін жерге ілу керек;

• Сәйкес аймақта заттардың орналасуы. Осы дағдыны үйренуде балаға қатысы жоқ заттардың аз мөлшерде болуы. Кеңістіктің айнала көп мөлшердегі заттармен толып тұрмауы маңызды. Мысалы, балаға жуу үшін қажеті жоқ әкесінің қырыну заттары, анасының кремдері сияқты заттарды жоғары сөрелерге қою керек.

• Талап етілген дағдыны үйренуге қажетті заттардың басқа заттаран айырмашылығының көзге көрініп тұруы. Мысалы, балаға ірімшік қосылған бутерброд жасауды үйретпек болсаңыз, онда тоңазытқыштағы ірімшік салынған қаптама басқа заттардың қаптамаларынан айқын ажыратылуы керек; сондай - ақ, тіс тазалауды үйретсек, щетка формасы, түсі жағынан отбасының басқа мүшелерінікінен ажыратылады.

• Сабақ оқитын орынның дұрыс ұйымдастырылуы (баланың жұмыс орны).

Бүгінгі таңдағы аутизмі бар балаларды түзетудегі тиімді әдістердің бірі – ABA (Applied behavior analysis), мінез – құлық терапиясы немесе мінез – құлықты қолданбалы талдау (анализ) әдісін атауға болады.

АВА – терапия бұл – мінез – құлық технологиялары мен оқыту әдістеріне негізделген қарқынды оқыту бағдарламасы. АВА ғылыми тұрғыда адамның мінез – құлқын өзгерту үшін, мінез – құлыққа қоршаған орта факторларының әсерін зерттей отырып, осы факторлармен әрекет етеді.

Көптеген сарапшылар АВА-ны аутизм спектрі бұзылған (АСД) немесе басқа даму жағдайлары бар балаларға арналған алтын стандартты емдеу әдісі деп санайды. Бірақ ол кейде басқа жағдайларды емдеуде де қолданылады, соның ішінде:

• затты дұрыс пайдаланбау

• деменция

• ми жарақатынан кейінгі когнитивті бұзылу

• тамақтанудың бұзылуы

• дүрбелең, OCD және фобия сияқты алаңдаушылық және онымен байланысты жағдайлар

• ашулану мәселелері

• шекаралық тұлғаның бұзылуы

Аутизмі бар балалармен жұмыс істеуде АВА әдісін алғаш болып 1963 жылы Лос - Анджелестегі Калифорния университетінің докторы Ивар Ловаас пен оның әріптестері қолданған болатын. Кез – келген мінез – құлық өзімен кейбір салдарларды алады, егер балаға мінез – құлық ұнаса, ол бұл мінез – құлықты қайталайды, ұнамаса қайталамайды, осы әрекеттер негізге алынды.

Осыған орай, сөйлеу, шығармашылық ойын, көзге тура қарай алу сияқты барлық күрделі дағдылар – іс – әрекет деген ұсақ блоктарға бөлінеді. Әрбір іс – әрекет әуелі баламен жеке – жеке оқытылады, сосын әрекеттер қабаттаса байланыстырылып, күрделі әрекеттер тізбегін құрады. Ересек баланы ынталандырмай, керісінше жеткілікті түде оның қызметін қатаң басқарады. Дұрыс орындалған іс – әрекеттер автоматты дағдыға енгенше бекітіледі, ал дұрыс еместері қатаң түрде жойылады. Көздеген мінез – құлыққа жету үшін оң да, сондай – ақ теріс те көмектер мен ынталандырулар қолданылады. Бала тапсырманы қай ортада және кімнің нұсқау бергеніне қарамастан 80 пайызға қатесіз орындай алса, онда оны дағдыға бекітілді деп санауға болады.

АВА әдісі бойынша оқыту бағдарламасының шеңберінде бала әркез бақылауда, оның еркіндігі мен өзіндік бастамалары оқытатын ересек қалауына қарай шектелген. Әр бала үшін кезеңдік дамудың жеке жоспары құрылады. Бала бір уақытта бір – бірмен байланыссыз 2 – 3 дағдыны меңгеруі мүмкін. Сондықтан педагогқа барлық жаңа дағдыларды күрделендіру мен кезеңдік меңгеруінің айқын жүйесін құру көзделеді.

АВА – ның соңғы мақсаты – балаға қоршаған әлемді өз бетінше танып – білуге жағдай жасау.

АВА арсеналында жүздеген бағдарламалар, оның ішінде: вербальды және вербальды емес еліктеулер, жалпы және ұсақ моторика, тілді түсіну, заттарды атау, іс – әрекеттерді атау, заттарды жіктеу, «сен қалай ..., көрсетіп бер», есімдіктер, «Не?», «Кім?», «Қайда?», «Қашан?», «Қалай?» сұрақтарына жауап, «иә» және «жоқ» сөздерін қолдану, және басқалары. Бұл бағдарламалар ішіндегі жоғары дәрежедегілері: «Егер ... не болады? Айтып бер» (іс – әрекеттің алдын ала нәтижесін біледі), «Тарихын баянда», «(құрбысының есімі) сияқты істе», «(құрбысының есімін атап) бірге ойнауға шақыр» әдістері.

АВА - терапияда ерте балалық шаққа (1,5 – 3,5 жас), мектепке дейінгі және мектеп жасындағыларға, жеткіншектер мен ересектерге арналған бірнеше терапиялық моделдер бар.

Теріс мінез – құлықпен ол әлі санада бекітілмей тұрған кезде, ерте балалық шақта түзету жүргізу тиімді.

Бала негізгі мінез – құлық дағдыларын меңгеруі және дамудағы артта қалушылықты жеңу үшін ерте араласу бағдарламасы қарқынды түрде аптасына 30 – дан 40 сағатқа дейін болуы керек.

АВА бағдарламасын жүргізуші маман ең әуелі баладағы мінез – құлық мәселесін анықтайды, сосын нәтижесінде бағасы шығарылып, оқыту стратегиясы жасалатын «өлшеулер» жүргізеді (мінез – құлықты бақылайды, танып біледі).

АВА жүйесі бойынша оқыту кезінде бір күнде баламен әртүрлі бағыттағы бірнеше маман (мінез – құлық дағдылары бойынша дефектолог, музыкатерапевт, арттерапевт) жұмыс жасайды. Ал бақылауды әдістеме бойынша маман жүзеге асырады. Мамандар баламен реттілікпен 2 – 3 сағаттан (осы уақыт арасында 5 – 6 бағдарламадан) айналысады. Бір күн ішінде баламен 2 – 3 маман реттілік бойынша жұмыс жасауы мүмкін. Жұмыс күніне баламен 5 – 6 сағат жүргізіледі. Бағдарлама бойынша, мамандардың іс – әрекетімен үйлестіріле отырып, баламен жүргізілген барлық іс - әрекетттер ортақ журналға жазылады.

АВА әдісін оқыту мекемелерінде, балалар үйірмелерінде, үйге жүргізуге болады. Сабақтар жеке немесе топтық: кіші топтарда (2 – 3 бала) және үлкен топтарда (5 – 6 бала) болуы мүмкін.

Әдістемені негіздеуші Ивар Ловаастың нәтижелері бойынша АВА – ны оқып, бітірген балалардың жартысына дерлігі жалпы мектептерде оқуға мүмкіндік алады. Және барлық баланың 90 пайызға жуығы өз жағдайын жақсартады.

Әдебиеттер

1.Ковтунович М.Г. Связь психоакустических и психоэмоциональных характеристик восприятия музыки // Мир психологии, 2003. – №4. – С. 184-195.

2.Сусанина И.В. Введение в арт-терапию: учебное пособие. – М.: Коги-то-Центр, 2007. – С.95

3.Кокоренко В.Л. Арт-технологии в подготовке специалистов помогающих профессий. – СПб.: Речь, 2005. – 101 с.

4.Зинкевич – Евстигнеева Т.Д. Психодиагностика через рисунок в арт-терапии / Т.Д. Зинкевич – Евстигнеева, Д. Кудзилов. – СПб., Речь

5.Киселева М.В. Арт-терапия в работе с детьми / М.В. Киселева. – СПб.: Речь,

6.Копытин А. И. Теория и практика арт-терапии / А. И.Копытин. – СПб.: Питер, 2002.

7.Вачков И.В. Сказкотерапия. Развитие самосознания через психологическую сказку. – М.: Ось89, 2007. с 144 с.