Авторлық бағдарлама " Заманауи биология"

«Молодежный к. №23 орта мектебінің базасындағы тірек мектебі

(ресурстық орталығы)» КММ.

ҚАРАСТЫРЫЛДЫ Әдестемелік кенестің отырысы хаттама № 1 « 28» 08.2017ж ӘК жетекшісі Д.М Бекова __________

КЕЛЕСІЛДІ АББД және С ӘК менгерушісі Ж.Н.Шайкин ______________

БЕКІТЕМІН «Молодежный кенті №23ОМ» КММ директоры М.Б._Мусипова________ Бұйрық №____ «31» 08.2017ж

«Заманауи жалпы биология»

факультативтік курсының

БАҒДАРЛАМАСЫ

(10 – 11 сынып, 34 сағат саны)

Құрастырған

Биология пәнінің мұғалімі

К.О. Жаныспаева

2017- 2018 жыл

Молодежный кенті

Автор:

Учитель_биологии

Жаныспаева К.О

(предмет)

СШ № 23п.Молодежный Осакаровского района

город/район

ФИОБековаД.М._ _______

подпись

Рецензенты:

ФИО Шабанбаева Н.А Л.С. учитель географии высшей категории__ КГУ « СШ 23» п. Молодежный

)

ФИО Сарсембаева Б.М. учитель биологии высшей категории___КГУ « СШ 23» п. Молодежный

Рекомендовано Методическим объединением (кафедрой) организации образования

Протокол № 1 от «26»августа2017 г

Секретарь:ФИО

.

Рекомендовано Методическим Советом организации образования

Протокол № 1 от «28» августа 2017 г

Секретарь:Жаныспаева К.О.______________

Түсінік хат

«Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына» сәйкес Қазақстан Президенті республиканы әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу туралы міндет қойған болатын. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы әлемнің алдыңғы қатарлы мемлекеттерінің бірі болып отыр. Осыған байланысты Қазақстан Республиканың білім беру жүйесіне де біраз өзгерістер мен жаңалықтар енгізіп, жақсарта түспек. Ал ағылшын тілі халықаралық тіл болғандықтан, біздің де мемлекетімізде өз орнын таппақ. Ағылшын тілін үйрету арқылы жан жақты дамыған, саналы тұлғаны тәрбиелей аламыз.

Әлемдік оқыту кеңістігінде Қазақстан Республикасының ұлттық оқыту жүйесінің интеграциясына байланысты 2003-2004 жылдары кредиттік оқыту технологиясы енгізілді.Осыған орай біздің мемлекетімізде көптілді меңгеруге байланысты мектептерде оқушыларды үш тілде оқыту және ЖОО мамандарды даярлау мәселесі маңызды орын алуда. Осыған сәйкес көптілді білім беруді оқу-әдістемелік қамтамасыздандыру бойынша дайындық жүруде.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет»-деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері қалыпты жағдайға айналғандығын атап өтті. Кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі.

Көптілді білім – көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту – заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру.

Оқу эксперименті танымдық ақпараттық болашақ құралы бола тұрып бір мезетте физиканы үйретудің басты көрнекілік құралы болып та табылады; ол оқушылардың санасында бар биологиялық зерттеулердің, процестердің және заңдардың, осыларды ортақтастырушылардың нақты бейнелерін неғұрлым сәтті және тиімді қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Болашақ биология мұғалімі өз пәнін оқытудың теориясын, технологиясы мен әдістемесін және оның тәжірибе жетістіктерін мектеп практикасында батыл енгізу тәсілдерін жоғары оқу орны қабырғасында жүргенде игере бастайды.

Еліміздің көптеген мектептерінде көптілді білім беру бағдарламасы бойынша даярлау және көптілді білім беруді оқу-әдістемелік қамтамасыздандыру бойынша дайындық жүруде. Осы бағдарламаны жүзеге асырауда дидактикалық материалдар мен әдістемелік нұсқаулықтарды дайындау қажеттілігі туындауда. Сонымен қатар, оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр. Осыларды ескере отырып, таңдалған зерттеу тақырыбы өзекті болып табылады. Қойылған міндетті шешу қажеттілігі тақырыптың зерттеу маңыздылығын анықтайды.

Биология пәнін ағылшын тілінде оқыту оқушылардың сөздік қорын кеңейте отырып, жаңалық ашуға, әртүрлі бақылаулар, тәжірибелер жүргізуге құлшындырады. Қарапайым көрсетулер оқушыны өз бетімен ізденуге, танымдық және шығармашылық икемділіктерін дамытуға бағыттайды. Сонымен қатар, алған білімі өмірге деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында меңгерілуі қажет екендігі оқушы санасына сіңіріледі. Ең бастысы оқушының ағылшын тілін меңгерудегі сөздік қоры толығады, сөйлеу дағдысы қалыптасады.

Нәтижесінде кейбір оқушылар үшін алда тұрған үлкен сынақ – ҰБТ-ға дайындалуға мүмкіндік болады.

Мақсаты:оқушыларға ағылшын тілінде биологияның негізгі ұғымдарын түсіндіріп, пәнді ағылшын тілінде ойлауын қалыптастыру, ағылшын тілінде сөйлеуге талпындыру, биологияны ағылшын тілінде ауқымды мағлұмат беру.

Міндеті:

- сөйлеу, жазу, оқыту, тыңдату, есептер шығару арқылы қызықтыру, биологияның бастапқы түсініктерін қалыптастыру;

-оқушының бойына негізгі терминдерді ағылшынша түйренуге деген құштарлығын сіңіру;

-оқушының шығармашылық, танымдық қабілеттерінің дамуына жағдай жасай отырып, оның жалпы жеке тұлға ретінде дамуына үлес қосу;

Өзектілігі:

Елбасымыз көздеген әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер қатарынан орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздерінің бірі - жастарымыздың еркін дамуына, жан-жақты білім алуына, белсенді, шығармашыл болуына жағдай жасау болып табылады. 
Әлемдік білім беру және білім алу кеңістігінде бәсекеге барынша қабілетті кірігудің тиімді жолдарының бірі - әрбір қазақстандықтың кемінде 3-4 тіл білуі деп атап өтілді.

Осы биік мақсаттарға жетелеу, қалыптастыру кезеңі адам өмірінің мектептегі өткізген жылдарына сайма-сай келетіні - білім беру саласына үлкен жауапкершілік пен сенім артады, білім берудің жаңа ұлттық тиімді механизмдерін құрумен байланыстырады.

Осыған орай биология пәнін ағылшын тілінде жүргізу арқылы үш тілді оқыту бағдарламасы іске асырылады. Жұмыс барысындағы басты мәселе - ағылшын тіліндегі оқу материалын қазақстандық стандартқа сай сәйкестендіру. Бұл бағдарлама сыныптағы биология курсын толық қамтиды. Негізінен практикалық жұмыстарға баса көңіл бөлінеді. Әр тараудың соңында міндетті түрде практикалық, бақылау жұмыстары жүргізіледі. Тарау мақсаттары, міндеттері, негізгі түйінді мәселелер және тірек ұғымдар мен қоса тарау мақсаттарына жетудің негізгі кезеңдері келтірілген. Олар: қызығушылықты ояту, жаңа ұғымдарды енгізу, оқушының зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру және оқушының танымдық дағдыларын қалыптастыру кезеңдері. 

Күтілетін нәтиже:

- тыңдау, сөйлеу, оқу, есеп шығару дағдылары біртіндеп дамиды, оқушы мұғалімнің, достарының айтқанын тыңдап түсіне алады, сөйлеу көбіне жұптық, топтық жұмыстар кезінде жүзеге асады, пәнді ағылшынша түсініп, биологиялық құралдармен танысу,есептрді ағылшынша шығару.

- биологияның негізгі ұғымдарын, терминдерін ағылшынша түсінеді;

- биологиялық есептерді ағылшынша түсініп, шығара алады;

- биологиялыұ приборларды ағылшынша атап, оларды ажырата алады;

- өз ойларын ағылшын тілінде еркін жеткізе алады;

- сабақта түсінген тақырыбын ағылшынша емін-еркін жеткізе алады;

- биологялық негізгі ұғымдарын біледі.

Пояснительная записка

Полиленгвальное образование является важным направлением развития человечества уже долгое время. Сегодня невозможно представить себе, что есть страны, где люди владеют только одним языком. В действительности, есть нецивилизованные нации, где признают одну единственную нацию. Для нормального функционирования любой многонациональной статистики очень важна информация о двуязычии и политическом обучении.

Важнейшая стратегия образования в Казахстане, с одной стороны, сохранение бенефициарной традиции Казахстана, с другой стороны, обеспечение школьных занятий интернационализацией развития развивающего сознания, основанного на овладении государством, родными и иностранными языками.

В Казахстане уделяется пристальное внимание изучению языков народов. Казахский - официальный язык и русский язык - язык международного общения. В рамках государственной программы новое поколение учебников, опубликованных в стране на шести языках: казахском, русском, уйгурском, узбекском, турецком и немецком. Изучаются иностранные языки во всех школах. Если мы считаем, что обучение осуществляется в государственном, казахском и русском языках, в русскоязычных школах, колледжах и университетах, а также в учебных программах всех учебных заведений, для изучения, за исключением русского, еще иностранного языка, тогда мы можем сказать, что Казахстан уже сформировал свое гражданство и существует тенденция к политическому обучению.

В своем выступлении перед народом в 2009 году «Новый Казахстан в новом мире» президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев отметил, что для обеспечения конкурентоспособности страны и ее народа спрогнозирована реализация культурного проекта «Единство трех языков», согласно которому необходимо развитие трехязычия: казахстанский государственный язык, русский язык иностранных языков и английский язык - язык успешной интеграции в мировую экономику.

Полилингвальное образование - «использование нескольких языков в сообществе (особенно в государстве); индивидуальный подход (группа людей) для нескольких языков, каждый из которых выбирается в соответствии с конкретной ситуацией общения».

Полилингвальное образование - основа формирования многокультурной идентичности. Полилингвальным человеком можно назвать того, который говорит, понимает и знает, как общаться в различной ситуации . Изучение иностранного языка еще не должно быть связано с получением образования. Полилингвальное образование охватывает те случаи, когда цель обучения включает в себя другие дисциплины, такие как литературный язык, география и т.д.

Чтобы обеспечить международный стандарт уровня профессионализма на нескольких языках, мы сформулировали концепцию многоязычного образования. Это включает в себя информацию о многообразии человека с определенным выбором содержания, принципами обучения, развитием специфической технологии, использующей многоязычные фразовые книги, словари и учебную литературу, которые указывают на сходства и различия базового, промежуточного и нового языкового обучения. Новые технологии обучения необходимы для обеспечения идентичности содержания обучения второму и третьему языку, начиная с универсального языкового феномена. Полилингвальная Личность - это модель «человека, рассматриваемого с точки зрения его готовности говорить, создавать и работать, воспроизводить» (речь и текст) на трех или более языках.

Полилингвальность - это не просто владение несколькими иностранными языками. Многоязычная компетентность - это свойство ,система языковых знаний, способность идентифицировать и различать разные языки.

Цель уроков:

- объяснить ученику основную концепцию биологии на английском языке, сформировать умение думать на английском языке, дать информацию о биологии на английском языке.

Цели урока:

-Писать, читать, изучать, слушать, решая интересные проблемы, генерировать начальные концепции биологии;

-обучать учеников биологию на английском языке;

-развивать творческие, познавательные способности учеников и развивать их индивидуальные способности;

Актуальность урока:

Сегодня, в эпоху глобализации и технологизации, требуются интенсификация поиска эффективных условий, механизмы образования молодого поколения, способные к диалогу с другими культурами. Эффективным инструментом для подготовки молодого поколения во взаимосвязанном и взаимозависимом мире является полиязычное образование.

Полилингвальное образование - основа формирования полилингвистической личности, уровень развития, который в значительной степени определяет его позитивную самооценку в современном состоянии социальных отношений, конкурентоспособности и социальной мобильности.

Результат урока:

  -аудирование, говорение, чтение и постепенное развитие навыков решения проблем, ученик понимает учителей, своих друзей, говорящих о том, как участвовать в групповой работе, понимает биологию на английском языке, знакомится с биологичесие устройствами , с представлением проблематики на английском языке;

- ученик понимает основную концепцию биологии, термины на английском языке

- понимает биологичесие проблемы на английском языке и сможет их решить;

-называет биологичесие приборы на английском языке, имеет их различать;

- может свободно отображать мысли на английском языке;

- может свободно объяснить их на английском языке, что реализовано на уроке;

-знает основные понятия биологии.

An explanatory letter

Polylingualeducationas an important directionof development of mankindfor a long timeto realize. Today it is impossibleto imagine thatsomewhereelsethere are countrieswherepeoplewouldbeownedby only onelanguage.Andinreality,there is nocivilized nations, where she livedtoonlyone nation. For normaloperation of anymultinationalstateis very important formation ofbilingualis mandpolylinguale ducation.

The most important strategictaskof education in Kazakhstanis on the onehand, thepreservation of the besteducationaltraditionsof Kazakhstan, on the other, ensuring school leaversinternationalqualificationsofthe development oftheirlinguistic consciousness, based on -to master the state, nativeand foreign languages​​.

In Kazakhstan paidgreat attention to thestudy of thelanguages ​​of the peopleslivinginthiscountry.Here Kazakhis the official languageandthe Russian language- the languageof international communication.Under the state programnew generation of textbookspublishedin the countryin six languages​​:Kazakh,Russian, Uyghur, Uzbek, Turkish and German. Foreign languages​​are studiedin all schools.If we consider thattraining is carried outin the state, Kazakh, and thelanguage of international communication, Russianlanguagein schools, collegesanduniversities, andin the curriculaof all educational institutionsprovide for the study, except for Russian, stillatleastone foreign language, then we can talkthatKazakhstanhas already formedabilingualsituationandthere is a trend ofpolylingualeducation.

In hismessage to the peoplein 2009,"New Kazakhstanin the new world," President of the Republicof Kazakhstan N. A. Nazarbayev noted thatinorder to ensure thecompetitiveness of the countryand its peopleproposedphased implementation ofthe cultural project "Unity of Three Languages​​", according to which it is necessary tothe development of threelanguages​​: Kazakhas the state language, Russianasalanguage of international communicationandEnglishas the language ofsuccessfulintegrationinto the global economy.

Polylingual education-"the use ofmultiple languages​​within a givensocial community(especiallythe state); individualintake(group of people) for multiple languages​​, each of which is selected in accordancewith a specificsituationof communication".

Polylingual education- the basis ofthe formation ofamulticulturalidentity.Polylingualcan calla person who speaks, understandsand knows how tocommunicatein different situationstouseforeignlanguages.Learning a foreign languagehas not yet beensaidaboutgettingeducation.Aboutmultilingualeducationcanspeakinthose cases wherein the targetforeignlanguagetaught instill otherdisciplines, such as literaturestudied language, geography, etc.

Toachieveinternationalstandardlevel of proficiencyin several languages​​,we have formulatedthe concept ofmultilingual education. It involves theformationofmultilingualpersonwith a certainselectionofthecontent,principles of learning, the development ofspecialtechnologyusingmultilingualphrasebooks, dictionaries and educational literature, which indicatestothe similarities and differencesof basic, intermediate, and a new languagelearning.Thenewtechnologies of trainingis necessary to ensurethe identity ofthecontentof learning a secondandthird language, starting with universallinguisticphenomenaspecifictomove on tonew, study, language.Polylingualpersonality-is a modelof "man, considered in terms of itsreadinesstoproducespeechacts,and create andwork"(speech and text) in three or more languages.

Polylingualcompetenceis not merelythe possession ofseveral foreign languages​​.Of multilingualcompetence -this property isasystemof linguistic knowledge, the ability to identifysimilarities and differencesin the linguisticorganizationof different languages​​.

Aim of the lessons:

- explain to pupilsthe basic conceptsofphysicsin the English language, formphysicsthinkingin the English language, to give informationabout the biology ofthe English language.

Objectives of the lesson:

-Speak, write, teach, listen, solving the problems ofinterest, generate initialconcepts of biology;

-Teachpupiltolearnthe biology ofthe English language;

-To develop creative, cognitive abilities, pupil, and to addcontributions to thedevelopment of theindividual;

The relevance ofthe lesson:

Today, in the age of globalizationandtechnologizationobservedintensification of thesearch for effectiveconditions, mechanismseducating the younger generation, capable ofdialoguewith other cultures. An effective tool forthe preparation ofthe young generation inaninterconnectedandinterdependentworldisPolylingual education.

Polylingual education - the basis ofthe formation ofpolylingualpersonality, level of developmentwhichlargelydeterminesthepositivepersonalself-realizationin the present conditionsof social relations, competitivenessandsocial mobility.

The resultof the lesson:

-listening, speaking, reading, and gradually developsproblem-solving skills, the student understands theteachers, their friends, speaking oftentake place ina group work, to understand the biologys ofin English language, come to know physical devicestosolvetheproblemphysicalinEnglish language;

- understandthe basic conceptsof biology, the terms in English language

-understand thephysicalproblemsin English language andwill be able tosolve them;

-callsonthephysicaldevicesin English languagebeableto separate them;

-can be freelydisplaytheirthoughtsin English language;

-can befreelyexplaindifferentthemesin the English language, which isrealizedin the lesson;

-can decidedifferentdifficult problems;

-know the basicconcepts of physics.

10 сынып.

Барлығы 34 сағат,аптасына 1сағаттан

№	Тақырыптары	Сағ саны		мерзімі	Оқытудың әдіс - тәсілдері
		Теория	Практика
1	Кіріспе.Биология пәні және міндеттері	1			Исследование. Работа в малых группах
2	Цитология негіздері.Организмнің негізгі қасиеттері	2			Работа в малых группах. Практикум.
3	Жасушаның зерттелу тарихы.Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар		2		Практикум
4	Көмірсулар,липидтер,нәруыз.	2			Индивидуальная работа Лекция-диалог
5	Нуклеин қышқылдары	1			Самостоятельная работа учащихся
6	Терминдермен жұмыс	1			Исследовательская работа. тренинг
7	Прокариоттар.Эукариоттар		2		Практикум
8	Жасушадағы зат алмасу.Фотосинтез		1		Практикум
9	Нәруыз биосинтезі	2			Исследование. Работа в малых группах
10	Клетканың бөлінуі.Митоз		2		Практикум
11	Организмнің көбею жолдары.Мейоз	1			Исследование. Работа в малых группах
12	Ұрықтану.Қосарлы Ұрықтану	2			Исследование. Работа в малых группах
13	Онтогенез.Филогенез	1			Работа в малых группах. Практикум.
14	Генетика кіріспе.Генетиканың даму тарихы	2			Лекция, сообщения учащихся, работа с моделями-аппликациями и таблицами, тестирование
15	Моногибридті,дигибридті будандастыру Есептер шығару. Аллельді гендер Фенотип,генотип		2		Практикум
16	Терминдермен жұмыс	2			Фронтальная, индивидуальная работа, мозговой штурм
17	Гендердің тіркесіп тұқым қуалауы Есептер шығару		2		Практикум
18	Адам генетикасы.Мед.генетика	2
19	Модификациялық өзгергіштік.Мутация.	2			Исследование. Работа в малых группах.
20	Генотип,қоршаған орта және адам денсаулығы		1		Практикум
21	Сынақ сағаты.Қорытындылау		1		Тест

11 сынып.

Барлығы 34 сағат,аптасына 1сағаттан

№	Тақырыптары	Сағ саны		мерзімі	Оқытудың әдіс - тәсілдері
		Теория	Практика
1	Кіріспе.Биология пәні және міндеттері	1			Исследование. Работа в малых группах
2	Терминдерді қайталау	2			Работа в малых группах. Практикум.
3	Жасушаның зерттелу тарихы.Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар		2		Практикум
4	Ұлпалар	2			Индивидуальная работа Лекция-диалог
5	Гуморальдық реттелу	2			Самостоятельная работа учащихся
6	Терминдермен жұмыс	1			Исследовательская работа. тренинг
7	Анализатор		2		Практикум
8	Рефлекс		1		Практикум
9	Ағзаның ішкі ортасы	2			Исследование. Работа в малых группах
10	Тірек қимыл жүйесі	1	1		Практикум
11	Ас қорыту жүйесі Тыныс алу жүйесі	2			Исследование. Работа в малых группах
12	Зәр шығару жүйесі	2			Исследование. Работа в малых группах
13	Ұрықтану	1	1		Работа в малых группах. Практикум.
14	Генетика кіріспе.Генетиканың даму тарихы	2			Лекция, сообщения учащихся, работа с моделями-аппликациями и таблицами, тестирование
15	Селекция негіздері. Өсімдіктер селекциясы	2			Практикум
16	Терминдермен жұмыс	2			Фронтальная, индивидуальная работа, мозговой штурм
17	Жасанды мутагенез және оның селекциядағы маңызы		1		Практикум
18	Жануарлар селекциясы		2		Практикум
19	Биотехнология.Гендік инженерия	1			Исследование. Работа в малых группах.
20	Сынақ сағаты.Қорытындылау	1			Тест

Биология пәнәнің мазмұны мен құрылымы

11 сынып

(Барлығы 34 сағат,аптасына 1 сағаттан)

Кіріспе (1 сағат)

Биология пәні және міндеттері.Биология ғылым салалары. Биолог ғалымдар.

Цитология негіздері(4 сағат)

Организмнің қасиеттері.Жасушаның зерттелу тарихы. Жасушаның химиялық құрамы.Жасуша құрамындағы бейорганикалық заттар.Көмірсу:Липид.Нәруыз.Нуклеин қышқылдары.ДНҚ.РНҚ. Терминдермен жұмыс

Жасуша құрылысы (2сағат)

Клетка мембранасы.цитоплазма.ЭПТ.Митохондрия.Ядро. Пластидтер.Прокариоттар.Эукариоттар.

Жасушадағы зат алмасу (2сағат)

Жасушадағы зат алмасу.Энергетикалық алмасу.Пластикалық алмасу.Фотосинтез.Нәруыз биосинтезі.

Организмдердің көбею және жеке дамуы(4 сағат)

Клетканың бейімделуі.Митоз.Организмдердің көбею жолдары. Мейоз.Ұрықтану.Қосарлы ұрықтану.Онтогенез.

Генетика және селекция негіздері(5сағат)

Генетикаға кіріспе.Генетиканың даму тарихы.Моногибридті және дигибридті будандастыру.Есептер шығару.Аллельді гендер.Фенотип және генотип.Тұқымқуалаушылықтың хромосомалық теориясы.Жыныс генетикасы.Адам генетикасы. Медицина генетикасы. Терминдермен жұмыс

Өзгергіштік заңдылықтары(2 сағат)

Модификациялық өзгергіштік.Мутациялық өзгергіштік.Гентип , қоршаған орта және адаи денсаулығы.Генетика және эволюциялық теория.

Өсімдіктер,жануарлар және микроорганизмдер селекциясы.(5сағат)

Селекция негіздері.Өсімдіктер селекциясы.Жасанды мутагенез және оның селекциядағы маңызы.Жануарлар селекциясы.Биотехнология.Гендік инженерия.

Терминдермен жұмыс.

Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы,Жер тарихы.(3сағат)

Тіршіліктің пайда болуы туралы көзқарастар.Жер бетінде тіршіліктің тарихи дамуы.Архей,протерозой.палеозой,

мезозой,кайнозой замандары.Адамның шығу тегі.Антропогенездің қозғаушы күштері.Адам нәсілдері.

Эволюциялық ілімнің негіздері(3 сағат)

Эволюцияның даму тарихы.К.Линнейдің,Ж.Ламарктің,Ч.Дарвиннің эволюциялық теориялары.Микроэволюция.Сұрыптау.Тіршілік үшін күрес.Бейімделушілік.Организмдер арасындағы қарым-қатынастар.Макроэволюция.

Экология негіздері(2 сағат) Экология құрылымы және қызметі.Биосфера тіршілік қабаты.Әлемдік экологиялық проблемалар.Қазақстанның қазіргі экологиялық жағдайы.Қызыл Кітап.Организмдердің қоректену тізбектері.Экологиялық факторлар.

Сынақ сағаты.Қорытындылау.(1сағат)

Глоссарий

Аберрация (хромосомалық) – мутагендік факторлардың әсерінен немесе спонтанды түрде пайда болатын әртүрлі хромосомалық өзгерістер.

Автогамия – бір ғана гүлден түзілген гаметалардың қосылуы негізінде болатын өздігінен тозаңдану. Бұл инбридингке өте ұқсас.

Автогенез – эволюцияны сыртқы орта жағдайларынан тыс организмнің ішкі күштері әсерінің нәтижесі деп қарастыратын эволюциялық теорияның бір бағыты.

Автомутагендер – организмде зат алмасу процесінде түзілетін мутагендік факторлар. Олар гендік және хромосомдық мутациялар тудыра алады.

Автополиплоидия – хромосомалардың гаплоидты жиынтығының еселеніп артуы.

Аденин – ДНК мен РНҚ нуклеотидтерінің құрамына енетін, пурин туындысы болып есептелетін азотты негіз.

Аллель – хромосоманың белгілі бір бөлігінде орналасқан жұп геннің немесе оның альтернативті формаларының бір сыңары.

Аллополиплоидия – түр аралық будандастыруда зигота немесе гибрид организмнің дене клеткаларында геном санының еселеніп артуы.

Альбинизм – организмде меланин пигментінің синтезі бұзылады. Сол себепті адамдар мен жануарлар терісі мен жүнінде, көздің нұрлы қабықшасында тиісті пигменттілік болмайды. Ондай особьты альбинос деп атайды. Альбиностардың жарыққа сезімталдығы өте жоғары болады. Альбинизм аутосомды-рецессивті тұқым қуалау типі бойынша беріледі.

Алькаптонурия – организмде гомогентизин қышқылы несеп пен бірге сыртқа шығарылады. Құрамында осындай зат болғандықтан несеп ауамен жанасқанда тез қараяды. Ауру адамның шеміршек ұлпаларының болмайтындығы байқалады. Ересек адамдарда артритке себепші болады. Тұқым қуалау типі – аутосомды-рецессивті.

Амитоз – интерфазалық ядроның қарапайым жолмен тікелей екіге бөлінуі. Көбінесе арнайы (эндосперм, нуцеллус, паренхима т.б.) ұлпалар клеткаларында және кейбір палотогиялық өзгеріске ұшыраған клеткалардың, мысалы, рак клеткаларының бөлінуі кезінде байқалады.

Амфидиплоидтар – екі түрге жататын организмдердің хромосома жиынтықтарының екі еселенуі нәтижесінде пайда болатын полиплоидия (ААВВ). Мысалы, бидай мен қарабидайдың, шалқан мен қырыққабаттың т.б. амфидиплоидтары алынған.

Андрогенез – ұрықтың жұмыртқа клеткасы ядросының қатысуынсыз тек аталық ядродан ғана дамуы.

Анемия – қан аздық. Эритроциттер мөлшерінің, оның гломогобиннің немесе жалпы қан мөлшерінің азаюына пайда болатын аурулар тобы. Оның бірнеше түрі бар: Кули анемиясы немесе талассемия, орақ тәрізді клеткалы анемия, примахиндік анемия.

Анеуплоидия – хромосома санының оның гаплоидты жиынтығына еселенбей өзгеруі (артуы немесе кемуі). Мысалы, жүгеріде болатын 20 хромосоманың 21 немес 19 болып өзгеруі.

Аниридия – көзде сыртқы мөлдір қабықтың болмауы (екі көзде бірдей), соның салдарынан қасаң қабықтың, көз бұршағының бұлдырлануы, көрудің нашарлауы, катарактаның пайда болуы, жарыққа қарай алмау байқалады. Аутосомды-доминатты тип бойынша тұқым қуалайды.

Анофтальмия – көз алмасының мүлде болмауы (рецесивті белгі). Толымсыз доминаттылық жағдайда гетерозиготалы дарақтардың көз алмасы кішірейген күйде болады.

Антигендер – организм үшін бөгде болып есептелетін белокты заттар. Олар организмге енгенде қорғағыш заттар түзіледі.

Антидене – организмге бөгде бөлшектер енгенде түзіліп, оның зиянды әсерін жоятын белокты зат.

Антикодон-белок биосинтезі кезінде матрициялық РНК-ға сәйкес келетін транспорттық РНК молекуласының бөлігі.

Антимутагендер – мутагендердің әсерін кемітетін немесе жоятын заттар.

Аутбридинг - туыс емес дарақтарды будандастыру.

Аутосомды хромосомалар – аталық жыныс пен аналық жыныстардағы құрылыстары біркелкі хромосомалар. Мысалы, адам клеткасының диплоидты жиынтығында 22 жұпты аутосомалар және 1 жұп жыныс хромосомалар бар.

Ахондрипиазия – эмбриондық дамудың алғашқы кезеңінен бастап-ақ сүйектерінің өсуі баяулайды. Соның салдарынан тұлға бітімі дұрыс болмай балалардың қол-аяқтары қысқа, танауы жалпақ, ергежейлі болып туады. Көпшілік жағдайда бала іште жатып өледі. Аутосомдық доминантты белгі ретінде тұқым қуалайды.

Ахроматин – хроматинмен салыстырғанда әлсіз реңге боялатын ядролық зат.

Бактериофаг – бактерия клеткасында паразиттік тіршілік ететін және оны ертіп жіберетін вирус. Ол сыртын белокты қабықша қаптаған ДНК-дан тұрады. Мөлшері 200-500 мкм шамасында.

Бекрос – будан ұрпақты бастапқы ата-аналық формалардың біреуімен қайыра будандастыру.

Бивалент – мейоздың 1-профазасының пахитена кезеңінде бір-бірімен жақындасып, конъюгацияланатын екі гомологты хромосома.

Биогенетикалық заң – онтогенездік даму кезеңдерінің филогенез кезеңдерін қайталайтындығын көрсететін заң.

Биотип – генотиптері біркелкі, барлық белгі-қасиеттері, яғни фенотипі ұқсас популяциялар құрамына енетін организмдер.

Биоценоз – тіршілік жағдайлары азды-көпті біркелкі болып келетін жерлерді мекендейтін жануарлар, өсімдіктер мен микроорганизмдер бірлестігі.

Бисексуальдық – биологиялық түрде екі, яғни аталық және аналық жыныстың болуы.

Бластула – көп клеткалы жануарлар ұрығының бір қабатты, іші өуыс тәрізді болып даму сатысы.

Вариация – организмдердің белгілі бір жиынтығын құрайтын бірліктердің арасындағы модификациялық немесе фенотиптік айырмашылық.

Вегатативтік көбею – өсімдік организмінің жеке бір мүшесінен жаңа өсімдік түзілуі.

Вирустар – өсімдіктер мен жануарларда жұқпалы ауру тудыратын, тек тірі клеткаларда ғана тіршілік ететін қоздырғыштар.

Гамета – жыныс клеткасы, аталық жыныс клеткасы – сперматозоид, аналық жыныс клеткасы жұмыртқа деп аталады. Кәдімгі сомалық клеткалардан айырмасы хромосомалар жиынтығы – гаплоидты болады. Мысалы, адамның жыныс клеткаларында 23 хромосома бар.

Гаметогенез – жануарлар мен өсімдіктердің жыныс клеткаларының түзілу процесі.

Гаметоцит – гаметогенез процесінде гаметалар түзетін клетка.

Гаплоид – жануар және өсімдік клеткасы ядросындағы сыңар хромосомалар жиынтығы. Оын басқаша геном деп атайды.

Гаплонт – хромосомалар санының жартысы ғана бар спорадан дамитын ұрпақ.

Гемофит – гүлді өсімдіктердің жынысты ұрпағы.

Гексаплоид – клеткасында алты хромосома бар организм.

Гемофилия – қанның ұйымауы. Қанда ерекше белокты зат болмағандықтан ол ұйығыштық қасиетінен айырылады. Бұл – жыныс пен тіркесіп тұқым қуалайтын рецессивті белгі. Сондай-ақ гемофилияның аутосомдық-доминантты және аутосомдық-рецесивті тұқым қуалайтын түрлері де бар. қазіргі кезде медицинада гемофилияның 4 түрі белгілі.

Ген – хромосоманың белгілі бір бөлігіне орналасқан тұқым қуалағыштың негізгі материалдық бірлігі.

Генезис – шығу тегі немесе пайда болу процесі.

Геном – организмнің ата-аналарынан қабылдаған тұқым қуалау бастамаларының немесе гендердің жиынтығы. Генотипі бойынша организм не гомозиготалы не гетерозиготалы болып келеді.

Генеалогия – қандай болмасын бір организмнің шығу тегін зерттеу.

Генетика – организмдердің тұқым қуалағыштығы мен өзгергіштігі туралы ғылым.

Генетикалық талдау – организмнің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігін зерттеу.

Гетерозигота – клеткаларында белгілі бір генның түрлі алельдері бар дарақтар. Ондай дарақтар «А» және «а» - алельдері бар гаметалар түзеді. Гетерозиготалы организмдерді өзара будандастырғанда генотипі мен фенотипі бойынша Мендель заңдылықтарына сәйкес ажырау жүреді. Кез-келген дарақ бір жұп алельге байланысты гетерозиготалы болуы мүмкін.

Гетерозис – бірінші будан ұрпақтың тіршілік қабілетінің ата-аналарына қарағанда күшті болуы.

Гибрид – генетикалық тұрғыдан бір-бірінен өзгеше формаларды будандастыру арқылы алынған ұрпақ.

Гипертрихоз – құлақ қалқанының жиегіне жүн өсу. У хромосомамен тіркес тұқым қуалайтын белгі. Әдетте бұл ауру тек ер адамдарда болады.

Гипоплазия – тіс эмалі өте жұқарып, соның салдарынан тістің түсі бұзылады. Жыныспен тіркес тұқым қуалайтын доминатты белгі.

Гистондар – жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының көпшілігінің ядросында болатын қарапайым белоктар немесе протеиндер тобы.

Глаукома – көз алмасындағы сұйықтықтың сыртқа бөлінуі бұзылады. Соның салдарынан түрлі патологиялық өзгерістер қалыптасып, ең соңында адам көруден қалады. Глаукоманың түрлері көп. Олардың біразы аутосомдық – доминантты, ал кейбіреулері аутосомдық рецессивті тип бойынша тұқым қуалайды. Сондай-ақ тұқым қуаламайтын фенокопиялық формалары да кездеседі.

Гомозигота – деп клеткаларында белгілі бір аллель жұбының біркелкі не доминантты (АА), не рецессивті гендері (аа) бар дарақты айтады. Ондай дарақтардың гаметалары бір сортты болады және ешуақытта ажырамайды.

Дальтонизм – түрлі-түсті ажырата алмау. Жыныспен тіркесіп тұқым қуалайтын рецессивті белгі.

Диплоид – сомалық клеткадағы хромосомалардың толық жиынтығы.

ДНК – дезоксирибонуклеин қышқылы, тұқым қуалаушылықтың материалдық негізі болып есептеледі. Шиыршық тәрізді болып орналасқан екі полинуклеотид тізбегінен тұрады.

Дигибридті будандастыру – белгілерінде екі түрлі айырмашылығы бар формаларды будандастыру. Мысалы, тұқымы сары, тегіс бұршақ пен жасыл бұдырлы бұршақ өсімдігін будандастыру.

Доминанттылық – аллельдер жұбындағы бір геннің басымдылық әрекетіне байланысты 1 – ұрпақтан көрініс беріп, екінші рецессивті генді басып тастауы. Доминанттылықтың немесе рецессивтіліктің көріну дәрежесі сыртқы ортаның әсеріне, сондай-ақ басқа гендердің модификаторлық әрекетіне байланысты өзгеруі мүмкін. Сондықтан толық доминанттылық кей жағдайда толымсыз доминанттылыққа ауысып, аралық сипаттағы формалар жарыққа шығады.

Дупликация – хромосоманың қайсібір бөлігінің екі еселенуі.

Евгеника – генетикалық жолмен адамның биологиялық табиғатын жақсарту туралы ілім.

Зигота – аталық және аналық клеткалардың қосылып ұрықтануы нәтижесінде түзілетін диплоидты клетка.

Зигонема – гомологты хромосомалар уақытша бір-біріне жақындаса бастайтын мейоз профазасындағы сатылардың бірі.

Идиотип – организмнің барлық тұқым қуалайтын факторларының жиынтығы.

Изоляция – организмдердің белгілі бір тобының генетикалық тұрғыда бөлектеніп, соның салдарынан будандаса алмай, оқшауланып қалуы.

Изохромосома – бір-біріне дәл сәйкес келетін, генетикалық тұрғыдан өте ұқсас екі нақты хромосома.

Инбридинг – жақын туыс организмдерді бір-бірімен будандастыру өсімдік шаруашылығында бұл термин инцухт деп аталады.

Инверсия – хромосоманың екі немесе бірнеше жерден үзіліп, оның бір бөлігінің 180 градусқа бұрылып қалпын өзгертуінің нәтижесінде пайда болатын хромосома ішіндік мутация.

Индукция – белок биосинтезін реттейтін механизмдердің бірі, ол клеткаға белгілі заттың енуі арқылы қандай да бір ферменттің түзілу жылдамдығын арттырады.

Интеркинез – мейоздың редукциялық және эквациондық бөлінулерінің арасындағы аралық кезең.

Интерсексуалдық – дара жынысты организмнің бойында екі жыныстық белгінің болуы.

Интерфаза – клетка бір бөлініп болған соң келесе бөлінуге дейінгі аралық фаза.

Интерференция – хромосоманың бір бөлігінде болған кроссинговердің оның екінші бір бөлігіндегі кроссинговерге басымдылық көрсету құбылысы.

Интродукция – жергілікті жерде бұрын өспеген өсімдіктредің екпе тұрлері мен сорттарын өсіру. Жануарлардың табиғи мекенінен басқа жерлерге апарып жерсіндіру.

Иондаушы сәулелер – тір организм клеткасындағы су молекуласымен басқа химиялық қосылыстарды иондайтын әрі күшті мутагендік қасиеті бар радиоактивті сәулелер.

Кариогамия – ұрықтану процесінің негізі болып табылатын жыныс клеткалары ядросының зигота ядросында тоғысуы.

Кариограмма – кариотип құрамындағы барлық хромосомаларды сызып бейнелеу.

Кариотип – жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір түріне тән болып есептелетін, олардың сомалық клеткасындағы хромосомалардың жиынтығы.

Катаракта – көз бұршағының буалдырлануы. Оның көптеген формасы бар. Туа біткен катаракта аутосомдық доминатты және аутосомдық рецессивті жолмен де тұқым қуалайды. Журе пайда болған катаракта тек аутосомдық доминатты тұқым қуалау жолымен беріледі.

Клетка – эволюциялық даму нәтижесінде пайда болған, морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық тұрғыда жіктеліп қалыптасқан организмге тіршілік қасиетін беретін оның негізгі құрамдас бөлігі.

Клон – жыныссыз жолмен көбейетін өсімдіктер мен жануарлардың генетикалық тұрғыдағы бір типті ұрпағы.

Комбинация – организм формаларын будандастырғанда алынатын будан ұрпақтағы гендердің жаңа үйлесімі. Бұл да – мутация сияқты тұқым қуалайтын өзгергіштікке жатады.

Комплементтену – бір геннің немесе әр түрлі гендер аллельдерінің бір-біріне қосымша әсері.

Комплементаралық – аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің бір түрі. Генотиптегі әртүрлі аллельді жұптардың екі доминатты гені өзара әрекеттесе отырып жаңа белгіні жарыққа шығарады

Конгрессия – хромосомалардың метафазалық пластинкаға орналасуы.

Көптік аллельдер – хромосоманың бір локусына орналасқан, арнайы бір белгіні ғана жарыққа шығаратын үш, төрт немесе бірнеше аллельдер бар гендер. Адамда көптік аллельдер типі бойынша қан топтары тұқым қуалайды.

Кроссинговер – бірінші мейоздық бөлінудің профазасы кезінде болатын процесс. Гомологтық хромосомалардың конъюгациясы кезінде олар үзіліп сәйкес бөлімшелерімен алмасады. Кроссинговердің нәтижесінде жаңа комбинациялардың түзілуі комбинативтік өзгергіштікке себеп болады. Кроссинговерге байланысты бір хромосоманың бойында орналасқан гендер арақашықтығын анықтауға мүмкіндік туады.

Лептонема – мейоздың бірінші профазасының бастапқы кезеңі. Бұл кезде хромосомалар жіңішке жіпшелер күйінде болады.

Летальдылық – қандай болмасын бір қауіпті генетикалық факторлардың әсерінен организмнің жыныстық жағынан жетілмей тұрып-ақ тіршілігін жою.

Летальды ген – организмді өлімге душар ететін ген.

Локус – хромосоманың белгілі бір гендер шоғырланатын бөлігі.

Макрогаметогенез – макроспорадан аналық гаметафит және аналық жыныс клеткасының түзілу процесі.

Макроспора – макроспорагенез процесінде түзілетін төрт гаплоидты клетканың бірі.

Мейоз – клетканың хромосома санының екі есе азайып бөлінуі. Ол болашақ жыныс клеткаларының түзілуіне негіз болады.

Менделизм – Словакия жаратылыс зерттеушісі Грегор Мендель негізін салған тұқым қуалаушылық заңдылықтары туралы ғылым.

Метаболизм – ассимиляция және диссимиляция процестерінің жиынтығы немесе зат алмасу.

Метаболиттер – организмде зат алмасу кезінде түзілетін заттар.

Метахроматин – саңырауқұлақтар және бактериялар клеткасынан алынатын зат, ол нуклеин қышқылынан, метофосфат және белоктан құралады.

Микроспорогенез – аталық гаметафиттен аталық жыныс клеткаларының түзілу процессі.

Микроспора – гүлді өсімдіктердің аталық тозаңы.

Миоплегия – қайталанып отыратын тырысқақ ауруы. Мұның себебі – бұлшықеттер клеткаларында калий мөлшері азаяды. Миоплегияның бірнеше түрі бар. 20-40 жас аралығында пайда болатын миоплегия аутосомдық доминантты және аутосомдық рецессивті тип бойынша тұқым қуалайды. Жас балаларда кездесетін миоплегия көбінесе аутосомдық доминатты тұқым қуалау типі бойынша беріледі.

Митоз – клетканың дұрыс жолмен бөлінуі. Ол кезде хромосомалар теңдей екіге бөлінеді де, соның негізінде жаңадан екі клетка түзіледі. Митоз төрт фазадан тұрады: профаза, метафаза, анафаза және телофаза. Генетикалық тұрғыдан алғанда митоз тұқым қуалау тұрақтылығын қамтамасыз ететін процесс.

Митоздық индекс – ұлпаның митоздық активтілігін сипаттайтын көрсеткіш.

Митоздық цикл – нәтижесінде бір клеткадан жаңа екі клетка түзілетін процестердің жиынтығы.

Модификация – генотиптердің өзгеруіне байланыссыз, тек фенотипті ғана қамтитын тұқым қуаламайтын өзгергіштік.

Моногенді – бір ген арқылы анықталатын тұқым қуалайтын белгі.

Моногибрид – бір жұп аллель (Аа) бойынша гетерозиготалы организм.

Моносома – сыңар хромосома.

Морган заңдары – Америка оқымыстысы Томас Морган мен оның шәкірттері негізін салған (1911-1915) тұқым қуалаушылықтың хромосомдық теориясы.

Морганида – гендер арақашықтығының өлшем бірлігі.

Морфогенез – онтогенез процесінде организм мүшелері мен белгі қасиеттерінің дамып, қалыптасуы.

Морфоз – белгілі бір түрдің дарақтары қалыпты жағдайда сирек ұшырайтын, химиялық заттардың, радияцияның әсерінен пайда болатын тұқым қуаламайтын өзгеріс.

Мутагенез – табиғи және жасанды факторлардың әсерінен тұқым қуалайтын өзгерістердің пайда болу процесі.

Мутант – мутацияның нәтижесінде қайсыбір белгісі немесе қасиеті өзгерген организм.

Мутация – геннің хромосоманың немесе генетикалық аппараттың басқа бір элементінің өзгеруіне байланысты болатын тұқым қуалайтын өзгергіштік.

Мутациялық қысым – популяцияда альтернативті аллельдердің біреуінің концентрациясының артуы.

Мутон – егер өзгерсе организмнің мутантты формасының пайда болуына себепкер болатын геннің шағын бөлігі.

Нуклеин қышқылдары – тұқым қуалайтын ақпаратың сақталуын және берілуін қамтамасыз ететін жоғары молдекулалы биологиялық полимер.

Нуклеотидтер – пентоза қантының пуринді немесе пириминді негіздермен қосылысы.

Нуклеопротеидтер – белокпен нуклеинқышқылдары ДНК мен РНҚ-ның қосылысынан тұратын ядро мен цитоплазманың күрделі химиялық компонеттері.

Нуклеотид – құрамына азотты негіздердің біреуі пентоза қанты және фосфор қышқылының қалдығы енетін күрделі органикалық қосылыс.

Нуллисомик – диплоидты жиынтығында бір жұп хромосомасы жетіспейтін организм.

Онтогенез – жұмыртқа клеткасының ұрықтануынан бастап, қартайып өлгенге дейінгі организмнің жеке жамуы.

Оперон – ДНК молекуласының бір ізді болып бір-бірімен тығыз орналасқан құрылымдық, оператор және реттеуші гендер тобы. Олар қандай болмасын бір заттың синтезделуінің тиісті этаптарын қамтамасыз етеді.

Органоидтар – морфологиялық және функционалдық жағынан жекеленіп жіктелген цитоплазманың құрылымдық элементтері. Оларға рибосомалар, лизосомалар, митохондриялар, эндоплазмалық тор, Гольджи жиынтығы, пластидтер жатады.

Орақ тәрізді клеткалы анемия – қалыпты гемоглобин генінің мутацияға ұшырауына байланысты қалыптасады. Мұндай гемоглобині бар эритроциттер орақ тәрізді немесе жарты ай тәрізді пішінге ие болады.

Панмиксия – популяция құрайтын даралардың еркін түрде будандасуы.

Пенетранттылық – белгілі бір геннің фенотиптік көрінісі байқалатын популяция құрамындағы дарақтардың сан мөлшері.

Плазмидтер – клеткадағы хромосомадан жеке репликацияланатын нуклеин қышқылының шиыршықталған немесе түзу сызық тәрізді молекуласы.

Пластидтер - өсімдік клеткаларында болатын цитоплазмалық органоид.

Плейцотропия – бір геннің қатарынан бірнеше белгіге тигізетін әсері.

Полимерия – аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі. Мұнда аллельді емес бірнеше ген әрекеттесе отырып бір белгіні өте айқын түрде жарыққа шығарады. Мұндай белгіні полигенді белгі деп атайды. Полигенді белгілерге варияциялық қатарлар түзе алатын сандық белгілер жатады. Адам бойының биіктігі, дене салмағы, терінің түсі полигенді белгілер болып табылады. Олардың фенотиптік көрінісі сыртқы орта жағдайларына да байланысты болады.

Полиморфизм – популяциядағы генетикалық тұрғыдан әртүрлі болып келетін екі немесе бірнеше форманың үйлесімді арақатынасы.

Полиплоидия – хромосома санының оның гаплоидты жиынтығына еселеніп артуы. Бұл геномдық мутацияға жатады.

Полирибосома – ақпараттық РНК молекуласының бойында орналасқан рибосомалар тізбегі.

Полигибрид – үш немесе одан да көп белгілерінде айырмашылығы бар дарақтарды будандастырудың нәтижесінде алынған будан.

Полисомия – негізгі диплоидты жиынтықтан тыс екі немесе бірнеше қосымша хромосомалардың болуы.

Полиспермия – ұрық қапшығының ішіне бір мезгілде екі немесе одан да көп спермилердің енуі.

Политения – алып хромосомалардың пайда болуы.

Популяция – бір түр ареалының белгілі бір бөлігінің ұзақ уақыт оқшаулана мекен етіп, өзара еркін будандасатын, сөйтіп өсімтал ұрпақ қалдыра алатын түр ішіндегі дарақтар жиынтығы.

Прокариоттар – генетикалық материалы тікелей цитоплазманың өзінде болатын вирустар, бактериялар және көк жасыл балдырлар.

Промотор – транскрипция ферментті – РНК – полимераза келіп жалғасатын оперонның реттеуші бөлігі.

Протопласт – клетка қабырғасынан айырылған өсімдік немесе микроб клеткасы.

Псевдогендер – белгілі бір генге өте ұқсас, хромосомада болатын, бірақ қайсыбір есептермен функционалдық активтілігінен айырылған нуклеотидтік тізбектер.

Пуффтар – функционалдық жағынан белсенді белгілі бір ұлпаларға тән политенді хромосомаларда болатын гендер.

Радиопротекторлар – радиоактивті сәулелердің генетикалық әсерлерін төмендететін заттар.

Радиосенсибилизаторлар – организмнің радиоактивті сәулелердің мутагендік әсерлеріне сезімталдығын күшейтетін қосылыстар.

Риверсия – геннің бұрынғы жабайы типін қайта қалпына келтіретін мутация.

Редукция – мейоз процесі кезінде диплоидты хромосома санының екі есе кесуі.

Редупликация – хромосоманың екі еселенуі.

Резус фактор – қанның көптеген антигендік қасиеттерінің бірі, қанда бұл фактор болса, доминанттылық қасиет көрсетеді, бомаса, рецессивтік белгі деген сөз.

Репликация – бастапқы матрицалық ДНК молекуласының негізінде жаңа ДНК жіпшелерінің синтезделуі.

Рекомбинация – мейоз процесі кезінде гендердің жаңа комбинацияларының пайда болуы.

Репарация – физикалық және химиялық мутагендердің әсерінен өзгерген ДНК құрылымының өздігінен қайта қалпына келуі.

Репрессия – транскрипциясына тосқауыл жасау арқылы геннің активтілігін жою.

Рецессивтілік – доминанттылыққа қарама-қарсы ген аллельдерінің біреуінің басыңқы болуы.

РНК – рибонуклеотидтерден тұратын поллимер.

Рибоза – РНК нуклеотидтерінің құрамына енетін моносахарид немесе пентоза қанты.

Рибосома – белок биосинтезі жүретін цитоплазмалық органоид.

Сайт – кроссинговер және мутагенез кезінде біртұтас қызмет атқаратын ДНК молекуласының бір бөлігі.

Селекциялық материал – селекциялық жұмыс барысында сұрыптап алынатын формалар.

Сибстер – адам генетикасында ағалы-қарындасты деген мағынада қолданылады.

Синапсис – мейоздың 1 профазасындағы гомологты хромосомалардың конъюгациялануы.

Синдром - өзара байланысты бірнеше патологиялық белгілердің жиынтығы. Бұл жағдай көбінесе гендердің плейотропиялық әрекетіне сай қалыптасады.

Сомалық – клеткалар – көп клеткалы организмдер ұлпасының клеткалары.

Сорт – морфологиялық, физиологиялық және шаруашылық қасиеттері жағынан ұқсас, шығу тегі бір белгілі бір аймақта өсірілетін екпелі өсімдіктердің тобы.

Спермий - өсімдіктердің аталық жыныс клеткасы.

Сперматозоид – жануардың аталық жыныс клеткасы.

Стерильділік – особьтың (дарақтың) белгілі бір орта жағдайларында тіршілікке қабілетті гаметалар түзе алмауы. Стерильділік хзромосомалар санының, құрылысының өзгеруіне, сол сияқты гендік мутацияларға байланысты қалыптасады.

Теломерлер – бір пуриннің екінші біреуімен, сол сияқты пиримидиннің де бір-бірімен орын алмасуының негізінде пайда болатын мутация.

Трансверсия – пуриннің пиримидин мен немесе керісінше орын алмастыруына байланысты болатын мутация.

Трансдукция – бактерияның генетикалық материалының бактериофагтың көмегімен тасымалдануы.

Транкрипция – ДНК матрицасының негізінде РНК-ның синтездалуі.

Трансляция – иРНК (ақпараттық РНК) матрицасының негізінде белоктың синтезделуі.

Транформация – генетикалық ақпарат (информация) тасымалдануының бір жолы. Бұл жағдайда бір клеткадан бөлініп алынған ДНК басқа клеткаға өтіп, оның геномына барып жалғасады.

Трисомия – хромосоманың диплоидты жиынтығының өзі үш дана болып келетін кариотиптік өзгеріс.

Фенотип – генотип пен сыртқы орта факторларының әрекеттесуі негізінде қалыптасатын белгі – қасиеттердің жиынтығы.

Фенилкетонурия – фенелаланинді терозинге айналдыратын ферменттердің түзілмеуіне байланысты пайда болады. Соның салдарынан фенелалалиннің қандағы мөлшері шамадан тыс артып кетеді. Артық фенелалалиннің фенилпиро-жүзім қышқылына айналып, несеппен бірге сыртқа шығарылады. Нерв жүйесінің бұзылуына байланысты есуастық белгісі қалыптасады. Аутосомдық – рецесивті белгі ретінде тұқым қуалайды.

Хиазма – кроссинговердің салдарынан пайда болатын Х тәрізді фигура.

Хроматин – клетка ядросындағы ДНК мен белок комплексінен тұратын зат.

Хромомерлер – хромосоманың анық көрінетін, қанығып боялатын бөлігі.

Хромосомалар – клетка ядросындағы нуклеопротеидтік жіпшелерден тұратын құрылым.

Хромоцентрлер – телофаза кезінде диспиральданбайтын, соған байланысты интерфазалық ядрода метафазалық қалпын сақтайтын хромосоманың гетрохроматинді бөлігі.

Центромера – хромосоманың ұршық тәрізді (ахроматин) жіпшелер бекінетін жері.

Цистрон – белок молекуласының толық құрылымы туралы хабарламасы бар бөлігі.

Циптокинез – клетка цитоплазмасының бөлінуі.

Цитоплазмалық аталық стерильдік (ЦАС) – цитоплазмадағы генетикалық факторлармен ядролық гендер бірігіп бақылайтын аталық жыныс клеткасының ұрықтандыру қабілетінің болмауы.

Цитоплазмалық тұқым қуалау – негізінен цитоплазма оргоноидтарында (митохондрия, пластидтер т.б.) орналасқан гендер арқылы анықталатын тұқым қуалаушылық.

Чаргаф ережесі – Америка Чаргаф негізін салған молекулалық генетикадағы іргелі мәселенің бірі. Ол бойынша кез келген ДНК молекуласындағы пурин негіздерінің жиынтығы пиримидинін негздерінің жиынтығында кем болып келеді.

Экзондар – құрылымдық гендердегі кодтар тізбегі.

Экспрессивтілік – белгінің генотиптік көрініс деңгейімен сипатталатын ген әсерінің күші. Бұл құбылыс сол геннің сыртқы жағдайлары мен генотиптік ортаның арақатынасына байланысты болады.

Эллиптоцитоз – эритроциттредің пішіні өзгеріп, сопақша, яғни элипс тәрізденеді, гомозиготалы жағдайда анемияның ауыр формасы байқалады.

Эпистаз – аллельді емес гендердің өзара әрекеттесу түрі. Мұнда бір доминантты ген (супрессор) екінші доминантт ыгенді басып тастайды (А > В). Кейде эпистаздың рецессивті ген арқылы да болуы мүмкін (а>в) мұны рецесивті эпистаз дейді.

Оқыту технологияның ерекшеліктері:

• Түрлі құралдар арқылы оқушылардың білім, іскерліктерін жиі тексеру.
• Үлгермеушілерді анықтау және іріктеу.
• Олармен қосымша жұмыстар өткізу, материалдарды қайталау. Осы жұмыстардан кейін оқушылардың білім, іскерліктерін тағы тексеру.
• Оқушылардың жаңа материалды меңгермеу себептерін зерттеу және анықтау.
Оқу материалын меңгеру заңдылықтары. Оқушы кез - келген оқу тапсырмаларын бұрынғы меңгерген ақпараттарына сүйеніп орындайды. Бала оқу іс - әрекетінің тиімділігі оның жеке тәжірибесіне байланысты. Баланың өз біліміне сүйеніп жасайтын іс - әрекетін репродуктивтік, өткен тәжірибеге сүйеніп жаңа өнімдер жасауын продуктивтік іс - әрекет дейді.
Іс - әрекет үйрену репродуктивтік іс - әрекеттен басталады. Бала ереже, алгоритмдердің қолданып жаттығулар жаттығулар жазады, есептер шығарады, мәтіннен түсінгенін айтады, бір сөзбен айтқанда дайын білімдерге ештеңе қоспайды.
Өз бетімен ізденіп біліміне білім қосса, оқушының репродуктивтік іс - әрекетті продуктивті (өнімді) іс - әрекетке айналады. Оқушылар білетіндерін бір - бірімен салыстырып өздері үшін жаңалық ашады. Осы аталған екі іс - әрекет түрлері оқушының материалды түсінуіне мүмкіндік жасайды. Түсініктің 4 деңгейін В. П. Беспалько зерттеген. Енді оларға тоқталайық.

1 – деңгей (оқушылық) – репродуктивтік іс - әрекеттің ең қарапайым түрі. Оқушы бұрынғы білімдеріне сүйеніп, түрлі тапсырмалар орындайды, бұрынғы тақырыптың мазмұнын өзгертпей пысықтайды. Оқушы үлгі бойынша есептер шығарып, жаттығулар жазады.

2 - деңгей (алгоритмдік)- репродуктивтік іс - әрекеттің күрделі түрі. Оқушылар алгоритм бойынша түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы, мұғалім құбылыстарды оқушылардың қалай түсінгенін мынадай жоспармен анықтайды:
• Құбылыстың сыртқы белгілері.
• Ол өткен кездегі жағдай.
• Құбылыс мәні, оның өту механизмі (құбылысты ғылыми теорияларға сүйеніп талдау).
• Осы құбылыстың басқа құбылыспен байланысы.
• Құбылысқа сандық тұрғыдан сипаттама беру.
• Құбылыстың зиянды ықпалдарының алдын алу тәсілдері.

3 - деңгей (эвристикалық)
Эвристика грек сөзі - іздеп табамын, ашамын деген мағынаны білдіреді.
Эвристикалық оқыту мақсаты – оқушыға барлық оқу пәндері бойынша білімдік өнімдер жасату, проблемаларды жасату, проблемаларды өз бетімен шешуге үйрету.

4 - деңгей(шығармашылық)
Шығармашылық жұмыстардың түрлері. Оқу пәндеріне қорғалатын білімдік өнімдердің 3 түрі бар. Дәстүрлі оқу курстары бойынша жасалатын пәндік өнімдер: шығарма, ертегі, құрастырылған есеп, тұжырымдалған ұғым, ереже немесе заңдылық, бұйымдар, белгі, таңба, ойын, викторина, қойылым,сценарий, газеттің мазмұны. тәсілдерін ғылыми тұрғыдан суреттеу. Технолгияны педагогикада қолдану шекарасы бар, себебі технологияның нақты мақсаты болады. Білім беруде мақсат қою мүмкін бе? Білім оқыту мен тәрбие деген анықтамаға сүйенсек, онда болмайды. Оқыту мақсаты – оқушыны болашақтағы мамандығына керекті іс - әрекет тәсілдеріне үйрету. Оқушының оқу материалын қалай меңгергенін оңай тексеруге болады. Олай болса оқытуда технологияны қолдану әбден мүмкін.
Пән аралық және пәннен тыс өнімдер – бір пән шеңберінен шығатын іргелі білімдік объектілерді зерттеу нәтижелері.
Методологиялық өнімдер( талдау тәсілдері, құрастырылған есеп, тұжырымдалған жорамалдар; жауаптарды іздеу технологиясы, өздік жұмысының жоспары, жұмыстың мақсатын анықтау, жеке білімдік бағдарламалар, оқу іс - әрекеттерін талдау, өзіне - өзі баға беру, пікірлер, сын - пікірлер жазу).
Оқыту қандай болуы керек. Негізгі талап - оқыту процесі арқылы оқушыға білімді меңгеру.

Қолданылған әдебиеттер.

1. Қазақстан Республикасының бастауыш, негізгі орта және жалпы орта

білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты

ҚР МЖБС 2.3.4.01-2010

2.Ел басының жолдауы 2006 жыл 1 наурыз “Қазақстанның әлемдегі бәсекеге

барынша қаблетті 50 елдің қатарына оқу стратегиясы”.

3.Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді дамытудың бағдарламасы.

4.М.Р.Жүнісова,Х.Ж.Әубәкірова,Ә.О.Туғанбаев,Г.Қ.Айтжанова, Г.А.Рахманова «Жартылыстану-математика бағытындағы пән мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігін дамыту» Карағанды-2008.

5. М.М.Жанпейісова «Модулдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде». Алматы, 2002 ж.

6..Бас редактор- Қалкенова Б. «Биология және салаулаттылық негізі» Ғылыми – педагогикалық журнал .2007 ж. № 2,3,5.

7.Әбілқасымова, Р.Омарова. Мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру негіздері. А., 2003ж.

8. Жұмағұлова Қ.Ә. , Сәтімбеков Р., Ізбасарова Р., Ш. Нарымбет Ж.А. Биология оқу бағдарламасы 10-11 сыныптар

л