Бабаларым,рахмет сіздерге,,,,

Бабаларым, Рақмет сендерге!!!

Бабаларым,

Рақмет сендерге,
Балаларым болмасын деп көр-кеуде,
Қобызыңмен қосып ән мен тіл бердің,
Өмірге мен мылқау болып енгенде.
Бабаларым,
Рақмет сендерге!
Жыраулардың жазбай кеткен жырларын,
Арулардың айтпай кеткен сырларын,
Қорқытыңның қорқынышты мұң-зарын,
Қобызыңның шанағынан тыңдадым.

...Сыр ашпайды сенің құла түздерің,
Сыр ашпайды тау-тастағы іздерің.
Сенің бүкіл болмысыңның тағдырын,
Домбыраңның пернесінен іздедім,

деп ақиық ақынымыз Мұқағали атамыз бабаларына рақмет айта отырып, қобыз бен домбыраның жазылмаған дастандар мен аңыздардан күй шертетінін өз өлең жолдарында тағы да айта кетті. Қазақ халқының өзгелерден ерекшелігі ұлттық аспабының, ұлттық музыкасының болуында. Осындай киелі аспаптарды, оларда тартылатын күйлерді бізге мұра етіп тастап кеткен бабаларымызға мың тағзым жасасақ та аздық етпес. Бұл рухани байлық атадан балаға жеткен, қадірлеп көзінің қарашығындай сақталып, қымбат қазынамызға айналған. Қаймағы бұзылмай жеткен бұл өнердің бір шыңы домбыра күйлері. Домбыра күйлері уақыт өте келе халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып, түрленіп, жаңарып отырды. Күй бұл қазақтың екінші тілі десек те артық емес. Күй өнері – шексіз өнер. Тарихтың ұзақ көшінде қазақ халқына ғана тән, ерекше дамыған, өнердің бірі де, бірегейі – күй өнері. Ұлы дала салтында саусағынан бал тамған күйшілерді сол елдің ханымен қатар бағалаған.

«Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең» деп Абай атамыз айтпақшы, адамның бүкіл өмірі өлеңмен тығыз байланысты. Өмірге сәби келгенде, шілдехана, бесік той жасап, өлең айтады. Тәй-тәй қадам басып жүре бастағанда, өлей айтылып, тұсаукесер тойы жасалады. Нәресте былдырлап сөйлей бастаған шағында тілашар тойында тағы да өлең айтылады. Мұсылмандық парызын өтеу үшін баласын сүндетке отырғызып, ат шаптырып, көкпар тартып, өлең айтылып, домбыра тартылады. Қыз бала бой жетіп, ер бала есейген шағында қол ұстасып, шаңырақ құрып, беташар, қыз ұзату, үйлену тойлары да өлеңмен өрнектеледі. Бұл өмір, әрине, ешкімге мәңгілік емес. Адам баласының талқаны таусылып, несібесі біткен күні бақилық болып, жоқтау айтылады. Яғни, шыр етіп дүние есігін ашқаннан бастап, о дүниелік болғанда да адамның өмірі өлеңмен, әнмен, жырмен, күймен қатар жүретіні бәрімізге мәлім.

Қазақтардың біртума талантты да дарынды, дара халық екендігінің бір дәлелі осы жоқтау жырының бүгінгі күнге дейін ұлт санасынан өшпей өз жалғастығын табуында. Басқа ел секілді жоқтауымызды жоғалтып алмауымызда. Қазіргі таңда үнділер, мысырлықтар,т.б. өз жоқтауларынан қол үзіп алғанын көріп отырмыз. Жоқтаудың ежелгі үлгілері шумерлердің Гильгамеш туралы жырларында, үнді эпосы “Махабхаратадаа”, Гомердің поэмасы “Илиада”, Мысыр жырларында көптеп кездескен. Жоқтау үлгісіндегі жырларды ежелгі грек трагедияшылары, сондай-ақ Рим ақындары Катулл мен Вергилий де жазған. Түркі әдебиетіндегі жоқтаудың ең көне үлгілерінің бірі – “Алып Ер Тоңғаны жоқтау”. “Бөрідей ұлып жылады, Жоқтады жыртып жағасын” дейді жырда. Махмұт Қашқаридың жазуы бойынша, жоқтау – ежелгі түркі тайпаларының ерлік тұрмысынан туған жырлардың бір түрі. Алып Ер Тоңға дәуірінен бері қаншама сан мыңдаған жылдар өтсе де, басқа елдер сияқты салт-дәстүрімізді жоғалтпай бүгінгі күнге дейін сақтап келдік. Бұл қазақтың ұлылығының бірден бір белгісі. Ата-бабасы жағып кеткен отты сөндірмей, ұрпақ, дәстүр жалғастығын сақтауында.

Енді қазақтың киелі домбырасында, қоңыр үнді қобызында, сыбызғысында тартылатын әрбір күйлер мен әндердің өз шығу тарихы бар. Осы орайда күй, домбыра, қобыз, сыбызғының шығу тарихы және осы сөздердің мағынасы жайлы сұрақтар туады.

Күйлер тақырыбы мен мазмұнына қарай аңыз - күйлер, тартыс күйлер, тарихи күйлер, арнау күйлер, лирикалық күйлер, психологиялық күйлер болып жіктеледі.Күй – бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптық жанр. Сонымен бірге, күй дегеніміз адамның көңіл-күйін, ішкі-жан дүниесін, сезімін, ішкі толғанысы мен тебіренісін музыкамен сүйемелдеп жеткізу. Күйші күйді шығара отырып, тек өзінің қара басының мәселесін ғана қамтып қоймай, бүкіл елдің мұңы мен зарын, қуанышы мен күйінішін білдіреді. «Күй» сөзі түрік тілдерінің деректерінде XI ғасырдан бері белгілі.Махмұд Қашқаридің әйгілі еңбегі «Дивани лұғат ит түрік» атты сөздігіндегі «көк» (қазақта күй болып айтылады) деген атау аспапты музыканы да , әнді де білдіреді. Әрбір күйдің өзіндік таихы бар. Күйлердің бірі қуанышты, бірі мұңлы, бірі сағынышты болып келеді. Онда табиғат құбылыстары («Алатау», «Саржайлау», «Көбік шашқан»), тарихи оқиғалар («Ел айырылған», «Жеңіс»), халық мерекелері («Тойбастар», «Балбырауын»), жан - жануарлар («Аққу», «Қоңыр қаз», «Көкала ат»), аңыз - ертегілер («Мұңлық - Зарлық», «Қос мүйізді Ескендір»), жеке адамдар («Байжұма», «Абыл»), адам сезімдері («Қуаныш», «Сағыныш»), т. б. түрлі оқиғалар мен құбылыстары нақты да анық көрініс табады.

Домбыра мұнша шешен болдың неге?
Күй толған көкірегің шежіре ме?
Сыр қозғап ғасырлардан жөнелесін
Саусағым тиіп кетсе ішігіңе,

деп Қасым Аманжолов атамыз жырлағандай домбыра өзінің сиқырлы үнімен тыңдарманды баурап алады. Домбыра сөзінің шығу тарихы былай дейді. Белгілі зерттеуші Хайролла Жүзбасовтың пікірінше домбыра сөзі «дөпбұра», «дәлбұра», «дембұра» деген сөздердің тізбегі арқылы жасалған. Бұл белгілі бір логикаға бағындырылған қызғылықты жорамал.

Тағы бір болжамды этнограф Ерік Көкеев еңбектерінен табуға болады. Ғалымның пікірінше, «том» деп түюлі жұдырық немесе қолдың саласы айтылады. Кейіннен бұл түбір ұяңданып « домға» айналған, «быра» тіркесі бір нәрсені шерту, тарту, бұрау, дыбыс шығару деген мағына берген. Яғни, домбыра сөзі «қолдың саласымен немесе бес саусақпен шекті шерту» деген мағыналы сөз.

Ал, қобыз – ежелден келе жатқан аспап. Халық аңызы мен Орта Азия ғалымдарының кейбір деректеріне қарағанда, VIII-IX ғасырларда қобызды Қорқыт жасаған және оған алғаш рет күй шығарып тартқан деседі. Қорқыттың қобыз аспабын ойлап табуы жөнінде мынадай аңыз бар: «Қорқыт жасынан өте ұғымтал, құйма құлақ болып өседі. Сол кездегі аспаптардың бәрінде ойнайды екен. Алайда ол оған қанағаттанбай, адам мен жануардың үнін, табиғаттағы құбылыстар мен дыбыстарды жеткізетін жаңа бір аспап жасағысы келеді. Он ойланып, тоғыз толғанады. Қарағай ағашын кесіп әкеліп, одан бір нәрсенің жобасын жасайды. Бірақ әрі қарай қалай., не істерін білмей қиналады. Күндер осылай өте береді. Бір күні шаршап отырып, көзі ілініп кетіп, түс көреді. Түсіне періште енеді. Ол балаға: «Қорқыт, дайындап жатқан қобызың 6 жасар нар атанның жілігіндей екен. Енді оған нар терісінен жасалған шанақ, ор текенің мүйізінен ойылған тиек, бесті айғырдың кұйрығынан тартылған қыл ішек жетпей тұр. Осылар болса, аспабың сайрағалы тұр екен» - деп кеңес береді. Қорқыт ұйқысынан ояна салып, осы айтылғандардың бәрін жасайды.Шоқанның көрсетуінше, қобызбен жыр айтқан ең соңғы жырау – Жанақ. Қобыз сарындарын бізге жеткізген Ықылас Дүкенұлы, Нышан Шәменұлы, т.б. Бері келе қобыз сарыны  шертпе күй дәстүрінің тууына елеулі ықпал еткен. Оның үн-әуенін домбыраға түсіргендердің бірі Сүгір болатын.

Жетіген – көп ішекті музыкалық аспап. Кейбір ғалымдар «жетіген» сөзі жеті байлық, жеті қазына дегенді білдіреді десе, кейбір аңыздарда ол «жеті хан» деген сөзден делінеді. «Жетіген» деген атау тегінде «жеті» және «ән» сөздерінің бірігуінен құралуы мүмкін дейтін де пікір бар. Аспап тұтас ағаштан ойылып жасалып, шанағы көн терімен қапталады. Күйге келтіру үшін тиек орнына асық қойылады.Көне түрінде 7 ішегі болған және оларға тиек ретінде 7 асық тағылған.

Бағзы заманда бір қарттың жеті ұлы болған екен. Ел ішінде бір жылдары қатты жұт болып, көпшілік қауым ашаршылыққа тап болады. Аштықтан жеті ұлы қайтыс болады. Қания есімді үлкен ұлы қайтыс болған кезде кепкен ағаш бөлігін ойып алып, ішек тартып, тиек тағады. Қайтқан тұңғыш ұлына арнап, «Қарағым» күйін шығарады. Қаниядан соң, екінші ұлы Төралым қайтқан кезде, екінші ішекті тартып, «Қанат сынар» күйін орындайды. Үшінші ұлы Жайкелді өмірден өткенде "Құмарым", төртінші ұлы Бекенге арнап "От сөнер", бесінші ұлы Хауасқа "Бақыт көшті", алтыншы ұлы Жүлзарға "Күн тұтылуы" күйлерін шығарады. Ең кіші ұлы Қияс қайтыс болғанда ақсақал жетінші шекті тартып, "Жеті баламнан айрылып құса болдым" атты күй шығарады. Қара жамылған қарт әр күйді орындау барысында әр баласының бейнесін әуен арқылы көрсетеді. Бұл күйлер кеңінен таралып, әрі қарай дамып «Жетігеннің жеті күйі» не «Жетігеннің жетеуі» деп танылады. Аспап атауы жеті және ән сөздерінен құралып, «жетіген» деп аталған.

Шертер – қазақ халқының көне шекті музыкалық аспабы. Кей деректерге сүйенсек, бұл аспап домбыра мен қобыздың арғы тегі болып саналады. Шертер аспабы көне және жаңа деп екі түрге бөлінеген. Көне түрінің сыртқы келбетіне байланысты қасық шертер, үшбұрышты шертер деген түрлері бар. Үшбұрышты шертер Тува халқында сақталып, кеңінен қолданылады. Ал қазіргі жаңа түрінің сыртқы келбеті қалаққа ұқсайды. Аспаптың қалақ түрі оркестрлерде пайдаланылады.

Асатаяқ – ертеден келе жатқан сілкімелі аспап. Қазақ халқында ұлттық билерді сүйемелдеу үшін қолданылған. Қазақта қоңырау, сақпан, тұяқтас, шартылдақ сияқты сілкіп ойнайтын аспаптар да бар.

Шаңқобыздың бірнеше түрлері бар. Соның ішінде ең маңыздысы да әрі өте сирек кездесетін түрі – ағаш шаңқобыз. Аты айтып тұрғандай ағаш шаңқобызы үйеңкі, қайың, өзге де жеміс ағаштарынан жасалған. Бірақ оған тілшені қозғалтуға көптеген жіптер көмектеседі.Бұрынырақта шаңқобызда кішкентай балалар мен әйел заттары ғана ойнаған. Аспаптың сүйемелдеуімен көптеген күйлер халық арасына кеңінен таралды. Әйелдер ойнағаннан соң да күйлер көбіне нәзік жандылардың сезімдеріне өрілген. «Қыз ұзату», «қыз зары», «қыз мұңы», «шаңқобыз толғауы» т.б. секілді күйлер дүниеге келген. Шаңқобызға ұқсас аспаптар өзге де халықтар арасында кеңінен танымал. Ойнау әдістері бірдей болғанмен атаулары басқа. Мысалы, өзбектер «чангкобыз», монғолдар келқуыр (тіл қобыз), сібір түріктері «хомус» деп атайды.

Қазақтың киелі музыкалық аспаптарының бірі сыбызғы – қурайдан, ағаштан, кейде жезден жасалынатын көне үрлемелі музыкалық аспап. Ол ертеректе бақташылардың ең сүйікті аспабы болған.

Қымбаттың арзандап, бардың жоғалып жатқан мына заманда осындай рухани байлықтарымызды келешек ұрпақ мұра етіп қалдыра алмай, ертеңгі ұрпақтың алдында ұятқа қаламыз ба деген ой көзі ашық, көкірегі ояу әрбір қазақты мазалап жүргені рас шығар. Себебі, радионы, теледидарды қоссаңыз шетел әндері немесе мағынасы мен мазмұны жоқ жеңіл әуендер ойнвп тұрады. Рухани байлықтарымызды насихаттайтын, дәріптейтін іс-шаралар мен бағдарламалар күн санап азайып кетуде.

Әрине, қиынға соққан мәселелер де бар, бірақ рухани байлықты жоғары қойсақ, біз бәрін де жеңетінімізге, бәрінен де алға озып шығатанымызға кәміл сенімдімін. Дәстүр жалғастығы бойынша қазақтың рухани байлығын, яғни музыкасын, әдебиетін, мәдениетін, домбырасы мен күйлерін, т.б. ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде қалдыру біздің қолдан келер іс. Жалпы қорыта айтқанда: «Қазақтың ұлттық өнері болған, қазірде бар және де болашақта да өз қасиетін жоғалтпай қала береді. Күн санап, күйшілік өнер қанатын кең жаяды, қазақ деген ұлттың дәстүрлі мәдениеті қарыштап көкке самғайды. Осы жолда еңбек етіп жүрген өнерпаз жандар ұлтжанды тұлғаларды қалыптастырады. Төрткүл дүние біздің ән-күйімізге, өнерімізге әлі талай тамсанады !!!» дегім келеді.

Ж.Жабаев атындағы №6 орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері Жұматасова Гүлнар Бурханқызы, Қойлыбаева Гүлшат Пернебайқызы, Қожақымбаева Ақмарал Өнербекқызы,Адильбаева Гульбану Агусбайқызы