Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытудағы көрнекіліктің рөлі

Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытудағы көрнекіліктің рөлі

Бұл мақалада бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытуда көрнекіліктерді қолданудың маңызы қарастырылады. Көрнекілік – оқушылардың тіл байлығын арттырып, сөздік қорын кеңейтудің негізгі құралы ретінде қолданылады. Жұмыста көрнекіліктің түрлері, олардың тіл дамытуға әсері және қолдану әдістері туралы талдау жасалған. Зерттеудің нәтижесінде көрнекіліктердің оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетілдіруге тигізетін ықпалы анықталды.

Бастауыш сыныптарда балалар жаңа сөздерді меңгеріп, оларды сөйлемдерде дұрыс қолдануға үйренеді. Әрбір жаңа сөз – баланың қоршаған ортаны, қоғамдағы құбылыстарды тану, ұғыну мүмкіндіктерін арттырады. Бұл сөздік қормен жұмыс істеу арқылы балалар өз ойын анық әрі нақты жеткізуге дағдыланады. Сөйлеу дағдыларын жетілдіру арқылы балалар өзара қарым-қатынас жасау, пікір алмасу дағдыларын қалыптастырады. Сөйлеу – адамдар арасындағы байланыс құралы болғандықтан, оның дамуы балаларды қоғамда белсенді болуға, өз ойын еркін айтуға және айналасындағы адамдармен тіл табыса білуге үйретеді.Логикалық ойлау қабілетін арттыру: Бастауыш сыныптарда сөйлеу дағдыларын дамыту баланың ойлау қабілетіне тікелей әсер етеді. Тіл арқылы балалар өз ойын логикалық тұрғыдан байланыстырып жеткізуге үйренеді. Бұл оларға тек сөйлеуде ғана емес, математика, жаратылыстану, әдебиет сияқты басқа пәндерде де аналитикалық және логикалық ойлауды қолдануға көмектеседі.

Сөйлеу дағдылары жазбаша және ауызша тілде өз ойын сауатты жеткізуге негіз қалайды. Бұл әсіресе жазбаша тілде өз ойын түсінікті әрі дұрыс жеткізу үшін қажет. Бастауыш сыныпта жазбаша және ауызша сөйлеу дағдыларын меңгеру оқушылардың емтихандарда, шығармашылық жобаларда және ғылыми жұмыстарда табысқа жетуіне септігін тигізеді. Бастауыш сыныптарда сөйлеу дағдыларын дамытумен қатар грамматика мен емле ережелерін меңгеру маңызды рөл атқарады. Грамматикалық сауаттылық баланың тілін байытып, дұрыс әрі сауатты сөйлеуін қамтамасыз етеді. Бұл болашақта баланың тілдік жағынан сауатты тұлға болып қалыптасуына негіз болады.Бастауыш сынып оқушылары өз ойын жеткізе отырып, өзіне деген сенімділігін арттырады және жеке пікір қалыптастыра алады. Бұл кезеңде олар өздеріне деген сенімділікті дамытады, ал бұл болашақта жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.

Сөйлеу дағдыларын дамыта отырып, балалардың ойлау, есте сақтау, шығармашылық қабілеттері дамиды. Сонымен қатар, олар өз көзқарасын білдіруге, мәселелерді талқылауға, сұрақ қоюға және сыни тұрғыдан ойлауға үйренеді. Бұл тұлғалық дамудың маңызды аспектісі болып табылады және болашақта жауапкершілікті, көшбасшылық қасиеттерін дамытуға негіз болады.Сөйлеу – әлеуметтік өзара әрекеттесу құралы. Бастауыш сыныптарда сөйлеу дағдыларын дамыту балалардың әлеуметтік дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі. Олар топпен жұмыс істеуді, өзгелермен ынтымақтастықта болуды, түрлі жағдайларда өз пікірін жеткізуді үйренеді. Бұл олардың өзара қарым-қатынас жасаудағы сенімділігін арттырады.

Сөйлеу дағдыларын дамыту жолдары мен әдістері:

Бастауыш сыныптарда сөйлеу дағдыларын дамытудың әр түрлі әдістері мен жолдары бар. Мысалы, рөлдік ойындар, суреттерді сипаттау, диалог құру, әңгіме жүргізу және шығармашылық тапсырмаларды орындау сияқты әдістер сөйлеу қабілеттерін жетілдіруге ықпал етеді. Әсіресе көрнекілік құралдарды қолдану арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту әдісі тиімді болып саналады. Көрнекі құралдар балалардың зейінін аударып, материалды жеңіл қабылдауға көмектеседі.

Көрнекілік – білім беру процесінде ақпаратты балаларға қолжетімді әрі қызықты түрде жеткізудің маңызды құралы. Көрнекі құралдарды қолдану арқылы білім беру процесі жеңіл әрі нәтижелі болады, өйткені балалар ақпаратты визуалды түрде қабылдағанда, оны тез түсініп, ұзақ уақыт есте сақтайды. Көрнекілік балалардың танымдық белсенділігін арттырып, олардың оқу материалдарына деген қызығушылығын оятады. Сонымен қатар, көрнекілік сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға, тілдік қорды байытуға және ойлау қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

Көрнекі құралдар балалардың зейінін шоғырландыруға, материалды түсініп, есте сақтауға және оны қолдануға көмектеседі. Оқытушы әртүрлі көрнекі құралдарды пайдалана отырып, оқушылардың ойлау, есте сақтау және сөздік қорын байыту сияқты қабілеттерін дамыта алады. Сонымен қатар, көрнекілік құралдар оқушылардың білімді ойын арқылы игеруіне, жаңа тақырыпты қызықты формада жеткізуіне, оқушылардың зейінін арттыруға ықпал етеді. Мысалы, табиғи заттар мен суреттер арқылы сабақ өткізу балалардың қоршаған орта туралы түсінігін арттырады.

Бұл мақаланың негізгі мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытуда көрнекіліктің маңызын анықтау және оның тиімділігін көрсету. Зерттеу барысында түрлі көрнекілік құралдарын қарастырып, олардың сөйлеу дағдыларына әсерін талдау көзделген. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталды:

• Көрнекілік түрлерін зерттеп, олардың ерекшеліктерін анықтау.

• Көрнекілік құралдарының сөйлеу дағдыларын дамытуға тигізетін әсерін бағалау.

• Практикалық ұсыныстар жасап, көрнекілік құралдарын тиімді пайдалану бойынша нұсқаулар беру.

Көрнекілік құралдарының әртүрлі түрлері бар, және олардың әрқайсысы оқушылардың білімін тереңдетуге, сөйлеу қабілеттерін дамытуға түрлі деңгейде ықпал етеді. Осы бөлімде көрнекіліктердің негізгі түрлеріне тоқталамыз.

Табиғи көрнекіліктер – бұл шынайы табиғи заттар (мысалы, өсімдіктер, жануарлар, минералдар және тағы басқалар) арқылы оқушыларға нақты ақпарат беру құралы. Табиғи көрнекіліктерді қолдану оқушылардың табиғат әлемін тануына, шынайы заттардың қасиеттерін көруге мүмкіндік береді. Мысалы, оқушылар өсімдік немесе жануарларды зерттей отырып, олардың атауларын жаттайды, сипаттарын үйренеді, сөйтіп өз сөздік қорын байытады. Бұл, әсіресе, қоршаған орта, биология және география сабақтарында маңызды. Табиғи көрнекіліктер балаларға заттарды нақты түсінуге, олардың атауларын дұрыс айтуға, тілдік қорды кеңейтуге көмектеседі.

Суреттер мен бейнематериалдар – оқушылардың сөйлеу дағдыларын дамытуға арналған ең тиімді құралдардың бірі. Сурет арқылы берілген ақпарат оқушылардың назарын аударады, олардың тақырыпқа қызығушылығын арттырады. Мысалы, жаңа сөздер мен ұғымдарды сурет арқылы түсіндіру оқушылардың оларды тез түсінуіне және есте сақтауына көмектеседі. Бейнематериалдар арқылы оқушылар әртүрлі ситуацияларды көріп, оларға қатысты сөздік қорын байыта алады. Сурет және бейнематериалдар – оқушыларға қоршаған ортаны тануға, сөздерді дұрыс қолдануға, сөйлеу қабілеттерін дамытуға септігін тигізеді.

Көркем әдебиеттер мен иллюстрациялар – оқушылардың тілін дамытуға арналған құнды құрал. Әдебиет пен иллюстрацияларға негізделген сабақтар балалардың қиялын дамытып, олардың сөздік қорын кеңейтеді. Көркем әдебиет арқылы балалар жаңа кейіпкерлермен танысып, олардың мінез-құлқын, іс-әрекеттерін талдап, сөйлем құруға дағдыланады. Мысалы, әңгімелерді талқылау арқылы оқушылар өз ойларын жеткізіп, сөздерді дұрыс қолдануға үйренеді. Иллюстрациялар балаларға оқиғаларды көрнекі түрде көруге мүмкіндік береді, бұл олардың көркем ойлауын дамытады.

Диаграммалар мен кестелер – ақпаратты құрылымдық түрде түсінікті етіп көрсетуге арналған құралдар. Бұл көрнекі құралдар арқылы оқушылар деректерді салыстыруды, талдауды үйренеді. Мысалы, статистикалық мәліметтерді диаграмма түрінде көрсету оқушылардың оларды оңай түсінуіне көмектеседі. Интерактивті құралдар, мысалы, электрондық тақта немесе компьютерлер, білім беру процесін жандандырады, оқушылардың қызығушылығын арттырады. Электронды құралдар арқылы оқушылар ойын түріндегі тапсырмаларды орындап, өз ойларын еркін жеткізуге үйренеді.

Интерактивті құралдармен жұмыс істеу балалардың логикалық ойлауын дамытып, материалды жылдам түсінуіне және тәжірибеде қолдануына ықпал етеді. Мысалы, интерактивті тақтада бейнематериалдарды көрсету арқылы оқушылар жаңа сөздерді оңай меңгереді. Мұндай құралдарды қолдану арқылы оқыту балалардың сөйлеу дағдыларын белсенді дамытады және оларды оқу процесіне белсенді қатыстырады.Көрнекіліктер есте сақтау қабілетін дамытуға ерекше әсер етеді, өйткені визуалды ақпарат мида ұзақ уақыт сақталады. Мысалы, балалар бір тақырыпты сурет немесе диаграмма арқылы көрген кезде, олар оны жеңіл әрі тез қабылдайды. Көрнекілік материалдар сөздерді тек естумен ғана емес, көру арқылы да есте сақтауға мүмкіндік береді, бұл сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға пайдалы. Көрнекіліктер арқылы ұсынылған ақпаратты есте сақтау оңай болғандықтан, балалар жаңа сөздерді тез үйренеді және сөйлеу барысында оларды еркін қолдана алады. Бұл әдіс, әсіресе, сөздік қорды кеңейту кезінде тиімді, өйткені балаларға нақты мысалдар ұсынылады.Көрнекіліктер қолдану оқушылардың оқу материалдарына деген қызығушылығын оятады. Қызықты бейнелер, түрлі-түсті суреттер немесе интерактивті материалдар балалардың назарын аударады, оларды белсенді оқу процесіне қосады. Көрнекілік әдістер арқылы балалар тек тыңдаумен ғана шектелмей, белсенді түрде сабаққа қатысады, өз ойларын білдіруге ынталанады. Мысалы, оқушыларға көрнекілікпен танысқаннан кейін, олар өз ойын суреттер арқылы жеткізеді немесе топтық жұмыс барысында көрген материалды талқылайды. Бұл әдіс балалардың сөйлеу қабілетін жетілдіреді және оларды оқу процесіне белсенді қатысуға үйретеді.Әр түрлі көрнекілік құралдарының сөйлеу дағдыларына әр түрлі әсері бар. Мысалы, табиғи көрнекіліктер (өсімдіктер, жануарлар және т.б.) балалардың сөздік қорын кеңейтуге көмектеседі, өйткені олар шынайы заттармен танысады. Ал суреттер мен бейнематериалдар балалардың сөздік қорын ғана емес, сөйлеу мәдениетін де дамытады, өйткені олар жаңа сөздермен бірге сөйлеу мәнерін, интонацияны үйренеді. Иллюстрациялар балалардың қиялын дамытып, оларды әңгімелер мен оқиғаларды баяндауға ынталандырады. Сонымен қатар, диаграммалар, кестелер және интерактивті құралдар балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді және ақпаратты құрылымдық түрде жеткізуге мүмкіндік береді.Көрнекілік құралдар арқылы жаңа сөздерді үйрету әдістемесі оқушылардың сөздік қорын байытуға және жаңа ұғымдарды оңай түсінуіне мүмкіндік береді. Мысалы, белгілі бір тақырыпқа байланысты суреттерді пайдалану арқылы оқушылар жаңа сөздерді жылдам меңгереді. Мысалы, “табиғат” тақырыбында өсімдіктер мен жануарлардың суреттерін көрсету арқылы әр атауды таныстыруға болады. Көрнекілік арқылы бала тек сөзді ғана емес, оның нақты мағынасын, қолданылу жағдайын түсінеді. Бұл әдістеме сөйлеу дағдыларын дамытуда ерекше маңызды, өйткені бала тек сөздерді жаттап қоймай, олардың мағынасын терең түсінеді. Диалог құруға бағытталған көрнекіліктер оқушылардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Сурет немесе бейнематериал негізінде екі оқушының арасында диалог жүргізуге арналған жаттығуларды қолдану – бұл сөйлеу дағдылар.Көрнекіліктің бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдыларын дамытудағы артықшылықтары мен нәтижелері зерттеу барысында тереңірек зерттелді. Көрнекі құралдар оқушыларға өз ойын жеткізу, сөздік қорын байыту және сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Олар балалардың білім алу процесін жеңілдетіп, оқу материалын жақсы қабылдауына ықпал етеді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, көрнекілік негізінде құрылған сабақтар оқушылардың белсенділігін арттырып, оқу материалын терең меңгеруіне көмектеседі. Көрнекі құралдарды тиімді пайдалану балалардың сөйлеу дағдыларын дамытуға ғана емес, сонымен қатар олардың креативтілік қабілеттерін, логикалық ойлауын және әлеуметтік дағдыларын жетілдіруге де ықпал етеді.

Болашақта көрнекілік құралдарын қолдану әдістемесін жетілдіру, жаңа интерактивті көрнекіліктерді дамыту және оларды бастауыш сыныптарда кеңінен енгізу қажет. Мысалы, заманауи технологияларды пайдалану арқылы оқушыларға қызықты әрі интерактивті материалдарды ұсыну олардың оқуға деген қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді қатысуына себепші болады. Мұндай әдістемелерді енгізу арқылы білім берудің сапасын арттырып, балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту үшін қолайлы орта қалыптастыруға болады. Сондықтан, білім беру саласындағы зерттеулер мен тәжірибелер көрнекіліктердің білім беру процесіндегі рөлін одан әрі зерттеу, жаңа әдістемелерді қалыптастыру және оларды практикалық қолдану бағытында жүргізілуі тиіс. Бұл жұмыс балалардың білім алуын жақсартуға, олардың әлеуметтенуіне және шығармашылық қабілеттерін дамытуға үлкен үлес қосары сөзсіз.

Қолданылған Әдебиеттер

1. Ахметова, Ж. Б. Педагогикалық психология. Алматы: Рауан, 2017.

2. Сарсенова, Г. А. Бастауыш мектеп педагогикасы. Астана: Фолиант, 2018.

3. Джанабаева, Л. Р. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: КазНУ, 2016.

4. Мұқанова, М. Ж. Көрнекілік құралдар арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту. Жарияланған ғылыми мақала, 2020.

5. Садыкова, Ж. Оқыту технологиялары. Оқу құралы, Алматы, 2015.

6. Баева, И. С., және басқалар. Білім беру процесіндегі инновациялық әдістер. Алматы: Ұлттық оқу орталығы, 2019.

7. Кабулова, К. Тіл дамыту әдістері. Нұр-Сұлтан: АстанаПолиграфия, 2020.